دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى دابىل قاعۋدا: تىرىسقاق تارالۋىنان قانداي قاۋىپ بار
ال بىلتىر جەلتوقساندا جاعداي ءتىپتى كۇردەلەنە ءتۇستى. ماماندار بۇل دەرتتەن بولاتىن ءولىم-ءجىتىمنىڭ سانى كوبەيۋى مۇمكىن ەكەنىن مالىمدەپ جاتىر. وسى ورايدا قازاقپارات ءتىلشىسى تىرىسقاق قانشالىقتى قاۋىپتى جانە بۇگىندە قانداي ەلدەردە جاعداي كۇردەلى ەكەنىن انىقتاپ كوردى.
تىرىسقاق ىندەتى ورشىگەن ەلدەردەگى احۋال
قازىرگى ۋاقىتتا افريكا، ازيا جانە كاريب تەڭىزىنىڭ 24 ەلىندە ىندەتتىڭ ورشىگەنى ءمالىم بولدى. سونىمەن قوسا، افريكانىڭ تاعى 4 ەلىندە - تانزانيا، وڭتۇستىك افريكا، زيمبابۆە جانە زامبيادا بيىل اقپاننان باستاپ تىرىسقاقتىڭ ءجيى تىركەلىپ جاتقانى بەلگىلى.
20-ناۋرىزداعى مالىمەتكە ساي، افريكا قۇرلىعىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى مالاۆي مەملەكەتىندە ينفەكسيا جۇقتىرعاندار مەن ءولىم-ءجىتىمنىڭ ەڭ جوعارى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى تىركەلدى. اتاپ ايتقاندا، ىندەتپەن اۋىرىپ جاتقان 54,8 مىڭ ادامنىڭ 1684 ى كوز جۇمدى.
ساراپشىلار تىرىسقاق اۋرۋىنان ءولىمنىڭ كوبەيگەنىنە الاڭداۋلى. ويتكەنى، وتكەن جىلدارمەن سالىستىرعاندا ازاماتتاردىڭ وسى ىندەتتەن قايتىس بولۋ فاكتىلەرى جيىلەگەن. ماسەلەن، 2021 -جىلى بۇكىل الەم بويىنشا تىركەلگەن تىرىسقاقتان ءولىمنىڭ ورتاشا دەڭگەيى %1,9 بولدى. بۇل ەپيدەميولوگيالىق احۋال ءۇشىن قولايلى سانالاتىن مەجەدەن (قولايلى ەپيدەميولوگيالىق احۋال - %1) اسىپ تۇسەدى. سوڭعى ون جىلدا مۇنداي كۇرت ءوسىم تىركەلمەگەن ەدى.
تىرىسقاق دەگەنىمىز نە؟
تىرىسقاق - انتروپونوزدى ءجىتى ىشەك ينفەكسياسى. ونىڭ قوزدىرعىشى تىرىسقاق ۆيبريونى دەپ اتالاتىن «Vibrio choleraە» باكتەرياسى. ول لاس تاعامدى نەمەسە سۋدى تۇتىنعان كەزدە پايدا بولادى. ۆيبريوننىڭ ينكۋباتسيالىق مەرزىمى قىسقا - 12 ساعاتتان 5 كۇنگە دەيىن.
ⅩⅨ عاسىردا تىرىسقاق ءۇندىستانداعى گانگ وزەنىنىڭ العاشقى رەزەرۆۋارىنان باستالىپ، بۇكىل الەمگە تارالدى. ودان بەرى بارلىق قۇرلىقتاعى ميلليونداعان ادامنىڭ ءومىرىن قيعان 6 پاندەميا بولدى.
قازىرگى، جەتىنشى پاندەميا 1961 -جىلى وڭتۇستىك ازيادا باستالىپ، 1971 -جىلى افريكاعا، ال 1991 -جىلى امەريكاعا دەيىن تارالدى. بۇگىندە تىرىسقاق كوپ مەملەكتتەردە ەندەميالىق اۋرۋ سانالادى.
الايدا، پاندەميا 2021 -جىلى قايتا ءورشىپ، بۇرىن وسى ىندەت تارالعان سيريا مەن ليۆان سياقتى مەملەكەتتەردە جايىلدى. مۇندا تىرىسقاقتان كوپ ادام قايتىس بولدى.
ينفەكسيانىڭ بەلگىلەرى - دەنە تەمپەراتۋراسىنىڭ 34-35 گرادۋسقا دەيىن تومەندەۋى نەمەسە قاتتى كوتەرىلۋى، قالتىراۋ، قۇسۋ، ديارەيا، ورگانيزمنىڭ تەز قۇرعاۋى. ەگەر اۋرۋ ۋاقتىلى انىقتالسا، وندا ول تەز ەمدەلەدى. ال، بىرنەشە ساعات ۋاقىت وتكىزىپ العان جاعدايدا، ونىڭ سالدارى ولىمگە اكەپ سوعۋى مۇمكىن.
سۋدى قايناتاتىن بولسا نەمەسە 30 مينۋت 56+ گرادۋس تەمپەراتۋرادا تۇرعان ينفەكسيانى قوزدىرعىش «Vibrio choleraە» ولەدى. دەگەنمەن تىرىسقاق ۆيبريونى تومەن تەمپەراتۋراعا ءتوزىمدى كەلەدى.
ىندەت افريكا ەلدەرىندە تەز تارالىپ بارادى
بۇگىندە تىرىسقاق اۋرۋى افريكا ەلدەرىندە ءورشىپ تۇر. سوڭعى جىلدارى ينفەكسيا بۋرۋندي، ەفيوپيا، كەنيا، مالاۆي، موزامبيك، سومالي، وڭتۇستىك افريكا، وڭتۇستىك سۋدان، تانزانيا، زامبيا جانە زيمبابۆە سياقتى 11 ەلدە تەز تارالدى.
د د س ۇ دەرەگىنە ساي، تىرىسقاق سومالي تۇبەگىندەگى قۇرعاقشىلىق، ماۋسىمدىق جاڭبىر جانە افريكانىڭ وڭتۇستىگىندەگى تروپيكالىق داۋىل سياقتى ەكسترەمالدى كليماتتىق قۇبىلىستارعا بايلانىستى جايلاپ بارادى.
اتالعان ۇيىم بيىل ناۋرىز ايىندا افريكانىڭ وڭتۇستىك- شىعىسىندا بولعان «فرەددي» تسيكلونىنان كەيىن جاعداي ودان ءارى ناشارلاۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتىپ جاتىر.
زيمبابۆەدە تىرىسقاقتىڭ 17 وشاعى انىقتالدى. بۇل - مەملەكەتتەگى سىرقاتتانۋ دەڭگەيىنىڭ كۇرت ءوسۋى مەن ءولىمنىڭ كوبەيۋىنە سەبەپ بولىپ وتىر. ال، مالاۆيدە كۇن سايىن 600 دەن استام ادام ىندەت جۇقتىرادى. مۇندا بىلتىر ناۋرىزدان بەرى تىرىسقاقتان 1,5 مىڭنان استام ادام قايتىس بولدى، ولاردىڭ ىشىندە 197^- ء^і بالا. سونداي- اق، موزامبيكتە دە تاۋلىگىنە ينفەكسيانىڭ 600 گە جۋىق جاعدايى تىركەلۋدە. بۇل رەتتە اتالعان مەملەكەت ورتالىق پروۆينتسيالارداعى 1,1 ميلليون حالىققا ۆاكسينا سالدى.
سومالي تۇبەگىندەگى ءۇش ەل - ەفيوپيا، كەنيا جانە سوماليدە دە تىرىسقاق دەندەپ بارادى. بۋرۋندي مەملەكەتى دە تاياۋدا بۋجۋمبۋرا قالاسىندا ىندەت شىققانىن مالىمدەدى. كونگو دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاقتىعىس ايماقتارىنداعى لاگەرلەردە ساپالى اۋىز سۋدىڭ بولماۋى جانە انتيسانيتاريا - جاعدايدى كۇردەلەندىرىپ جىبەردى.
تاياۋ شىعىستا تارالعان ينفەكسياعا نە سەبەپ؟
بۇگىندە سيريا مەن ليۆاندا تىرىسقاق اۋرۋى ءورشىپ جاتىر. يۋنيسەف مالىمەتىنە سايكەس، ىندەتتىڭ جاپپاي تارالۋىنا ەۆفرات وزەنىندەگى سۋدىڭ تارتىلۋى، كليماتتىڭ وزگەرۋى، سونداي-اق گۋمانيتارلىق جاعداي تەرىس اسەر ەتتى. سونىمەن قاتار، وعان بيىل اقپاندا بولعان ءىرى جەر سىلكىنىسى كەسىرىن تيگىزدى.
العاش رەت سيريادا تىرىسقاق اۋرۋى 2022 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە تىركەلدى. ونىڭ ودان ءارى تارالۋىن توقتاتۋ ماقساتىندا يۋنيسەف پەن د د س ۇ 1,7 ميلليونعا جۋىق سيريالىققا ۆاكسينا سالدى.
6-اقپانداعى جەر سىلكىنىسىنەن كەيىن تۇركيادا تىرىسقاق اۋرۋىنىڭ پايدا بولۋ قاۋپى ەسەلەنە ءتۇستى. سەبەبى، ول مەملەكەتكە ينفەكسيا سيريادان بارعان بوسقىندار ارقىلى تاراۋى مۇمكىن.
بىلتىر قاراشادا يزرايل تاراپى دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنا يارمۋك اعىسىنان الىنعان سىنامالاردا تىرىسقاق ۆيبريونى تابىلعانىن حابارلادى.
د د س ۇ مالىمەتىنە قاراعاندا، ينفەكسيانىڭ تارالۋىنا پاكىستان مەن اۋعانستان، يراك جانە يران اراسىنداعى حالىقتىڭ ۇدەرە كوشۋى ىقپال ەتىپ وتىر. سونىمەن قاتار تىرىسقاق سيريادان ليۆانعا تارادى، ودان ءارى يوردانيالىقتاردىڭ جۇقتىرۋ قاۋپى بار.
اۋرۋدىڭ الدىن الۋ شارالارى
ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، تىرىسقاقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن تازا سۋ، ءتيىستى سانيتارلىق جاعداي، جەكە گيگيەنا ەرەجەلەرىن ساقتاۋ، ناۋقاستاردى وقشاۋلاۋ جانە قاداعالاۋ قاجەت. ال ۆاكسيناتسيا وسى شارالارعا قوسىمشا قولدانىلۋى مۇمكىن.
د د س ۇ مالىمدەگەندەي، ساقتالۋى ءتيىس ەپيدەميولوگيالىق قاداعالاۋ، ۆاكسينا جانە ينفەكسيانىڭ الدىن الۋ سياقتى فاكتورلار - ىندەتپەن كۇرەستىڭ ءتيىمدى جولى. الايدا، ەكپەنىڭ جەتىسپەۋى مەن مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ شامادان تىس جۇكتەمەسىنە بايلانىستى ازيا مەن افريكانىڭ كەيبىر ەلدەرىندە بۇل شارالاردى ىسكە اسىرۋ قيىن بولىپ وتىر.
قازاقستاندا تىرىسقاق بويىنشا ەپيدەميولوگيالىق احۋال تۇراقتى
بۇگىندە قازاقستاندا تىرىسقاق بويىنشا تۇراقتى ەپيدەميولوگيالىق جاعداي ساقتالىپ وتىر. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، سوڭعى 10 جىلدا ەلدە اتالعان ينفەكسيا تىركەلگەن جوق.
بيىل اقپاننان باستاپ ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىندا شەت ەلدەردەن كەلگەندەرگە كۇشەيتىلگەن باقىلاۋ جۇرگىزىلەدى. بۇدان باسقا، ۆەدومستۆونىڭ سانيتارلىق- ەپيدەميولوگيالىق باقىلاۋ كوميتەتى اۋىز سۋمەن قاتار، اشىق سۋ قويمالارىنداعى سۋدىڭ ساپاسىنا تۇراقتى نەگىزدە باقىلاۋ جۇرگىزەدى.
تىرىسقاق نەگىزىنەن جىلى جانە ىلعالدى كليماتى بار ەلدەردە ءجيى كەزدەسەتىنىنە قاراماستان، ول الەمنىڭ بارلىق قۇرلىعىنا تارادى. بۇل تىزىمدە قازاقستان دا بولدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى اتىراۋ وبلىسىن I ءتيپتى ەپيدەميولوگيالىق قاۋىپتى ايماققا جاتقىزادى. ويتكەنى، وسى وبلىسقا قاراستى ماحامبەت اۋدانىندا تىرىسقاق اۋرۋى سوڭعى رەت 1997 -جىلى انىقتالعان.
1 ميللياردتان استام ادام تىرىسقاق جۇقتىرۋ قاۋپىنىڭ الدىندا تۇر
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى تىرىسقاقتىڭ الەمدە ودان ءارى تارالۋ قاۋپى وتە جوعارى دەپ سانايدى. ۇيىمدار 43 ەلدەگى 1 ميللياردتان استام ادامنىڭ تىرىسقاق جۇقتىرۋى ىقتيمال ەكەنىن ەسكەرتىپ جاتىر.
سونىمەن قاتار، بىلتىر جەلتوقساندا د د س ۇ تىرىسقاققا قارسى ۆاكسينا تاپشىلىعى جونىندە مالىمدەمە جاسادى. بۇگىندە الەم ەلدەرىندە ەكپە قورى وتە از.
د د س ۇ- نىڭ تىرىسقاق جانە ەپيدەميالىق ديارەيا اۋرۋلارى توبىنىڭ جەتەكشىسى فيليپپ باربوزانىڭ ايتۋىنشا، ىندەتتىڭ ءوسۋ ءۇردىسى جالعاسۋدا. ول كەدەيلىك، قاقتىعىستار مەن تابيعي اپاتتاردان زارداپ شەككەندەردىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى ءورشىپ بارادى.
