دومبىرانى «جابايىلاردىڭ اسپابى» دەپ ايتقان ايەلىن تاستاپ كەتكەن جازۋشى
ءبىزدىڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ ماسكەۋدەگى وكىلى بولدى. وتە بەدەلدى ادام بولاتىن. ءبىر كۇنى دومبىرا تارتىپ وتىرعاندا: «تارت ءارى، انداعى جابايىلاردىڭ اسپابىن»، - دەپتى ايەلى. سوندا تاكەڭ دومبىراسىن الىپ، ايەلىن تاستاپ كەتە بارىپتى».
(ماقالانىڭ اۋەلگى تاقىرىبى: ءالىمقۇلوۆ الەمىنە ەنسەم دەپ ەم ...)
وسى اڭگىمەنى جاقىندا دۋلات يسابەكوۆپەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا ەستىپ قالدىق. وسىعان دەيىن دە «تاكەن ءالىمقۇلوۆ تۋرالى جازامىز» دەگەن ويىمىز بار ەدى. دۋلات اعامىزدىڭ وسى ءسوزى «قۇلاننىڭ قاسۋىنا مىلتىقتىڭ باسۋىنداي» بولدى. تىرىسىندە ەلدەن ەرەك عۇمىر كەشكەن، ەشكىمگە ۇقساماعان تاكەن ءالىمقۇلوۆتىڭ اڭىزعا بەرگىسىز تاعدىرى تۋرالى زەرتتەۋمىزدى ءسويتىپ باستاپ كەتتىك. ءالىمقۇلوۆتىڭ الەمىنە كىرگىمىز- اق كەلدى. ءبىراق بىزگە دەيىن دە قازاق ادەبيەتىندە ءمۇيىزى قاراعايداي قالامگەرلەرىمىز تاكەن اعانىڭ تۇيىقتالعان الەمىنە ەنە الماپتى. وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا ءبىز سويلەسكەن قاليحان ىسقاق تا، ايان نىسانالين دە، سەيفوللا وسپانوۆ تا، ەسەنعالي راۋشانوۆ تا، قۇلبەك ەرگوبەك تە، ءتىپتى تاكەن اعامىزدىڭ جارى ەسىمگۇل اپامىز دا جازۋشىنىڭ «جۇمباق» جانىنا بويلاي الماپتى. ءجا، مۇنى ايتىپ ماقالامىزدىڭ قۇنىن ارتتىرايىن دەپ وتىرعامىز جوق. كەرىسىنشە، تاكەن ءالىمقۇلوۆتاي كلاسسيكتىڭ داۋرەنى الدا ەكەنىنە، ول كىسىنىڭ جۇمباعىنا ۇمتىلاتىن جاس ۇرپاقتىڭ ەندى بوي كوتەرەتىنىنە ىشتەي سەنگەندەي بولدىق.
الداعى قىركۇيەكتە توقساننىڭ تورتەۋىنە تولعانداي ەكەن، ءتىرى بولسا. وسى جولدى جازىپ وتىرعان اۆتور - مىنا مەن تۋىلعان جىلى دۇنيەدەن ءوتىپتى. ومىردەن وتكەنىنە شيرەك عاسىر بولسا دا، ول جازۋشى «ەسكىرىپ» قالعان جوق. قايتا مەنىڭ ءالىمقۇلوۆتىڭ الەمىنە دەگەن اۋەستىگىم جازۋشىنىنىڭ «جاسارىپ» كەلە جاتقانىن اڭعارتسا كەرەك.
تاكەننىڭ رۋى قالاي تەكسەرىلدى؟
وڭتۇستىكتىڭ ايدالادا جاتقان سوزاعىنىڭ اتى التى الاشقا ءماشھۇر. جەر استىنان قارپىپ الار بايلىعىمەن اتى شىققان جوق بۇل سوزاقتىڭ. تابيعاتى دا ءبىر كورگەن جانعا ۇناي كەتەدى دەۋ قيىن. دۋلات يسابەكوۆشە ايتساق: «قارعانىڭ ميى قاينايتىن ىستىق» ، قاليحان ىسقاقشا ايتساق: «قاراتاۋ بالقىپ، كۇن كوزىنەن شوگىپ كەتەتىندەي» جەر. ءبىراق سوعان قاراماي بۇل سوزاق - جاي سوزاق ەمەس. قاسيەت قونعان مەكەن. قازاق ادەبيەتىنىڭ قايتالانباس دارا تۇلعالارى - ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان تاكەن ءالىمقۇلوۆ پەن اسقار سۇلەيمەنوۆ ءۇشىن دە بۇل ولكە جايلى ماقتاۋ- ماداعىمىزدى توقتاماي جازا بەرۋگە بار ەدىم. ءبىر جاعى ماقالانىڭ كولەمىنە وبال. ءبىر جاعى اساعامىز (اسقار سۇلەيمەنوۆ) تۋرالى جازعانىمىزدا وسىعان دەيىن دە وقىرمانىمىزعا جەر قۇدىرەتىن جىتە ايتقانداي بولعانبىز. يمانداي شىنىم، ءوز باسىم ادامنىڭ بولمىسى تۋعان جەردىڭ تابيعاتىمەن استاسىپ جاتادى دەگەنگە سەنەم. سوندىقتان عوي، «سوزاقشىل قازاق - قازاقشىل قازاق» دەپ توبىقتاي ءتۇيىن جاساي سالاتىنىمىز.
جوعارىدا وسى ماقالانى جازۋعا كومەكتەسكەن، تاكەن اعامىزدى كوزدەرى كورگەن، توننىڭ ىشكى باۋىنداي ارالاسقان اعالارىمىز بەن ەسىمگۇل اپامىزدىڭ ايتقاندارىنان جازۋشىنىڭ ماسكەۋگە دەيىنگى ومىرىنەن مىنانداي قورىتىندى جاسادىق: تاكەن اعامىزدىڭ اكەسى ات ۇستىندە جۇرگەن، ەل قامىن جەگەن ازامات بولىپتى. 1932 -جىلدىڭ اشتىعىندا ومىردەن ءوتىپتى. ونى ولتىرگەن اشتىق ەمەس، ەل باسىنا تۇسكەن تاۋقىمەت. سول زاماننىڭ زاپىرانىنا جۇرەگى قان جىلاپتى. وكسىگى ىقىلىققا ۇلاسىپ، ىشەگى ءتۇيىلىپ دۇنيەدەن قايتىپتى. قاليحان اعا ايتقان وسى دەرەكتەن سوڭ تەكتىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن كوكىرەك كوزى وياۋ جان بىردەن اڭعارار.
ءالىمقۇلوۆ جۇزشىلدىكتەن ءجۇدا قاشىپ ءجۇرىپتى. ەسىمگۇل اپامىز: «ماسكەۋدە تۇرعانىمىزدا ەلدەن ىنىلەرى مەن قاتار قۇربىلارى كوپ كەلەدى. سوندا تاكەننەن «قاي رۋدانسىز؟» دەپ سۇراسا، بىرەسە ۇلى ءجۇز، بىرەسە ورتا ءجۇز، بىرەسە كىشى ءجۇز بولا سالاتىن. سودان ولار ەلگە كەلگەندە: «تاكەن ءبىزدىڭ جۇزدەن ەكەن» دەپ جەلپىنىپ جۇرەدى. مەن ىلعي تاكەنگە «رۋمەن ويناۋىڭدى قويشى» دەيتىنمىن. ايتقانىمداي ەڭ سوڭىندا جۇزگە بولىنگەن ورتا تاكەندى جالعىز قالدىردى»، - دەسە، قۇلبەك ەرگوبەك: «بىردە تاكەڭنىڭ ۇيىنە بارعاندا «بوزانىڭ» قىزۋىمەن تاكەڭنىڭ رۋىن تەكسەرگەنبىز. اقىن ايان نىسانالين «تاكەڭ ىستى»، - دەدى. اۋىلداسى سىنشى سايلاۋبەك جۇمابەكوۆ «سۇلگەتاي» دەستى. تاكەڭ سالالى ساۋساعىمەن مۇرنىن ساۋدى. «ە- ە، قازاقتار» - دەدى سودان سوڭ، - ال، مەن نوعايمىن!» نەگە بۇلاي دەگەنى ماعان جۇمباق»، - دەيدى.
جۇزشىلدىكتەن قاشقانمەن، تاكەندە تۋعان جەرگە دەگەن ماحاببات سۇمدىق بولىپتى. ەسەنعالي راۋشانوۆ ۇلكەن جازۋشىنىڭ وتەجان نۇرعاليەۆتىڭ تۋعان جەر تۋرالى مىنا ءبىر ەكى شۋماعىن جاقسى كورىپ، جاتقا وقىعانىن ايتادى:
كۇن باتادى ءبىر اينىماي،
قىردا قىزىل قىرعاۋىلدان.
جان جۇرەگىم جىلاي- جىلاي،
كەتكەنمىن مەن بۇل اۋىلدان.
تىلگە بيىك تيەك كەرەك،
جازۋ ءۇشىن بيىك ولەڭ.
بۇل اۋىلعا ءجيى وكپەلەپ،
بۇل اۋىلعا ءجيى كەلەم.
تاكەن ءالىمقۇلوۆ اۋىلىندا جۇرگەندە دە، ازاپتى از كورمەگەن. ول كىسىنىڭ زامانىندا ءالىپتى تاياق دەپ بىلسە، العىرلىعى بولسا، قىزمەت قولدىڭ كىرىندەي بولعان عوي. ەشقانداي جوعارى وقۋ ورنىن تاۋىسپاي- اق اۋىلدا ەسەپشى بولعان. ءتىپتى، سول ەسەپشىلىگىنەن قاتە جىبەرىپ الىپ، سوتتالىپ كەتە دە جازداعان. سول كەزدە جاستايىنان قوسىلعان قوساعىمەن اۋىلدا ءجۇرىپ، ەكىگە ايىرىلاسادى. ودان شىمكەنتكە كەلىپ، وبلىستىق گازەتتە جۋرناليست بولىپ ىستەيدى. وزىنە ءبىلىم كەرەك ەكەنىن ءتۇسىنىپ، كوپ ۇزاماي الماتىعا كەلەدى. مۇندا دا كوپ تۇراقتاماي، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تىلدەي قولحاتىمەن ماسكەۋدەگى م. گوركيي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنان ءبىر- اق شىعادى.
ايتپاقشى، ايان نىسانالين ايتقان مىنا ءبىر دەرەك تە تاكەنقۇمارلارعا قاجەت دەپ ويلايمىن. ءالىمقۇلوۆ الماتىعا ايالداعاندا قاسىم امانجولوۆتىڭ قارىنداسىمەن كوڭىل قوسقان ەكەن. اقىننىڭ «ت... مەن ح- عا» دەگەن ولەڭى ەكەۋىنە ارنالىپتى.
ءبىرىڭ دوس، ءبىرىڭ جاقىن
قارىنداسىم،
اياماس سەندەر كەلسەڭ بارىن قاسىم، - دەپ باستالادى قاسىمنىڭ سول جىرى. ءبىراق اقىننىڭ قارىنداسىمەن كوڭىلى جاراسپايدى.
تاكەننىڭ مۋزاسى
ماسكەۋگە بارعاندا مۋزا گريگوريەۆنامەن تابىسادى. ءسوز باسىندا دۋلات اعامىز ايتقان ورىس ايەلى - وسى. اسىلىندە مۋزا گريگوريەۆنا ورىس ەمەس، ەۆرەي دەسەدى. قۇلبەك اعا: «سوزاققا كەلىن قىلىپ تۇسىرگەن مۋزانى تولەگەن توقبەرگەنوۆ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ اڭگىمەلەيتىن. «ايەل بىتكەندە مۇنداي اجارلى، سۇلۋ جاندى كورگەن ەمەن، - دەيتىن تولەگەن مارقۇم. - تاڭەرتەڭ ەرتەمەن تاكەن ەكەۋى بۇلاق باسىنا بارىپ جۋىنىپ، قايتىپ كەلە جاتقانىن كورۋگە كوز كەرەك!» ءبىز ول ءساتتى كورگەن ەمەسپىز. ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق. مۋزا گريگوريەۆنانى ماسكەۋ سۋرەتشىلەرى كوبىرەك توڭىرەكتەپ، سۋرەتىن سالعان دەسەدى»، - دەيدى.
ەسىمگۇل اپامىز دا: «مۋزا سۇمدىق سۇلۋ ايەل بولعان»، - دەپ اجارىنا تامساندى. ايان اعامىز: «سەندەردەن سۇلۋ ەمەس. مۇرنى سورايعان ايەل بولاتىن. ال قازاق قىزدارى جىل وتكەن سايىن سۇلۋلانا تۇسەدى. ال، ولار جاسى كەلگەندە، اجارسىزدانىپ كەتەدى عوي. بالكىم، مەن جاسى كەلگەندە كورگەندىكتەن، ماعان سۇلۋ كورىنبەگەن بولار»، - دەيدى. قالاي دەسەك تە، مۋزا گريگوريەۆنا ءالىمقۇلوۆتىڭ ومىرىندە ەرەكشە ورنى بار ايەل. ايتپەسە ماريانى مۋزا دەپ اتاماس ەدى عوي. مۇمكىن ول تاكەننىڭ قاسىرەتى، مۇمكىن شىن مانىندە مۋزاسى بولدى... كىم ءبىلسىن؟..
مۋزا گريگوريەۆنادان تاكەن اعامىزدىڭ جاننەتا ەسىمدى ءبىر قىزى بار. بۇگىندە ماسكەۋدە تۇرادى ەكەن. جاسى ەلۋدەن اسقان. ەسىمگۇل اپايىمىزدىڭ ايتۋىنشا، تۇرمىس قۇرماعان. اكە سۇيەگى شىققان شاڭىراقپەن ارالاسپايدى. وعان كىنالى جالعىز - «مۋزا گريگوريەۆنا!» «اكەسىنىڭ سۇيەگىن شىعاراردا جاننەتانى كۇتتىك. ءبىراق شەشەسى جىبەرمەدى. ودان كەيىن دە ارالاسۋعا تىرىستىق. ول ءوزىن بىزدەن الشاق ۇستادى»، - دەيدى ەسىمگۇل اپاي.
تاكەننىڭ ۇرپاعى
ەسىمگۇل اپامىز بەن تاكەن اعامىزدىڭ جاس ايىرماشىلىعى 30 جاس! جيىرمادان ەندى اسقان قىز ەلۋدى ەڭسەرگەن ازاماتتى كورە سالا جۇرەگى شىم ەتىپتى. ەسىمگۇل اپامىز جازۋشى بەك توعىسبايەۆتىڭ نەمەرە قارىنداسى. مەكتەپتى سول كىسىنىڭ ۇيىندە جاتىپ وقىعان. ال تاكەن ءالىمقۇلوۆ بەك توعىسبايەۆپەن زامانقۇربى. ەسىمگۇل اپامىز: «مەكتەپ بىتىرەتىن جىلى العاش رەت تاكەندى كوردىم. اققۇبا، قىر مۇرىندى، قالىڭ قاستى، ۇزىن بويلى (2 مەترگە جۋىق)، ءوزى ەسكەرتكىش سياقتى ەكەن.
ول ۋاقىتتا ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ پوەزياسىن ءبارىمىز جاپاتارماعاي وقيتىنبىز. ولجاستا: «پوەت كراسيۆىم دولجەن بىت كاك بوگ» دەگەن جولدار بار بولاتىن. مەن سونى تاكەندى كورگەن كەزدە سەزىندىم. 1967 -جىلدىڭ جازىندا ماسكەۋگە مەدينستيتۋتقا تۇسۋگە باردىم. تاكەن كۇتىپ الدى. سولاي ارالاسىپ ءجۇرىپ، التى ايدان كەيىن شاڭىراق كوتەردىك. قىزىق ادام بولاتىن. ۇسىنىستى توتەسىنەن ءبىر- اق قويدى.
«سەن ماعان تۇرمىسقا شىق. اتا- اناڭنىڭ، بەكتىڭ الدىنان وتەيىن. ماعان قويار شارتىڭ بولسا ايت. كونسەڭ، كەلىسىمىڭدى وسى جولى بەر. كونبەسەڭ، ەكىنشى قايتالاپ ءسوز سالمايمىن!» - دەدى. مەن كەلىستىم. ءبىراق ول: «تۋعان كۇن، 8-ناۋرىز، جاڭا جىل مەيرامدارىندا سىيلىق كۇتپە. مەنىڭ ءوزىم ساعان سىيلىقپىن!» - دەپ ءاۋ باستا اشىپ ايتتى.
ءبىز وتباسىلىق ومىردە تاتۋ- ءتاتتى كۇن كەشتىك دەپ ايتا المايمىن. ونىڭ تابيعاتى بالاجان ەمەس ەدى. بالاباقشادان بالالاردى الىپ كەل دەسەڭ، ىلعي ارىپتەس ىنىلەرىن جۇمسايدى. بىردە ماعان تاربيەشى: «بالاڭىزدى ءار كۇنى اركىم الىپ كەتەدى، بەرە بەرەيىك پە؟» - دەيدى. تاكەن جازۋشىلار وداعىندا شاحمات ويناپ وتىرىپ، كەز كەلگەن ءىنىسىن جۇمساي سالاتىن. بالانى باقشادان اكەلگەسىن ماعان تەلەفون شالىپ، «بالالاردى اكەلدى، الىپ كەت»، - دەيتىن. ونى قازىر «نەگە ەل سياقتى ءومىر سۇرمەدى؟ «دەپ جازعىرا المايمىن. ونىڭ تابيعاتى كادۋىلگى ادامدار سياقتى بولىپ ءجۇرۋدى كوتەرمەيتىن»، - دەيدى وتباسىلىق ومىرلەرى جايىندا.
تاكەن اعامىزدىڭ ەسىمگۇل اپايدان الما، راۋان ەسىمدى قىزى مەن ۇلى بار. الما ديپلومات، ال راۋان قارجىگەر- ەكونوميست. راۋاننان نايل، المادان التىناي ەسىمدى نەمەرەلەرى ءوسىپ كەلەدى. وسىمەن تاكەن ءالىمقۇلوۆتىڭ وتباسىلىق ءومىرى ءتامام عوي دەيمىن.
الا مىسىق كەسىپ وتكەندە...
27 جىلعا جۋىق عۇمىرىن ماسكەۋدە وتكىزگەن وڭتۇستىكتىڭ قازاعى قاقاعان ايازدا جەلەڭ جۇرەدى ەكەن. ايان نىسانالين اۋەجاي كاسساسىنان بيلەت الىپ كەلە جاتقاندا، كوشەدە تاكەن كوكەسىمەن ۇشىراسىپ قالادى. اعاسىنىڭ مىناداي سىقپىتىن كورىپ ايان نىساناليندى اشۋ قىسادى. سوندا تاكەننىڭ ۇستىندە كونەتوز ماكەنتوش، باسى جالاڭباس، جازعى جەڭىل تۋفليدەن سيراعى سيديىپ كورىنىپ تۇرىپتى.
50 جىلدىعىنىڭ قارساڭىندا ماسكەۋدەن قايتپاقشى بولعان تاكەن اعامىزدىڭ قاسىندا وكشەلەس ءىنىسى قاليحان ىسقاق بولىپتى. سول كەزدە تاكسيدىڭ الدىنان الا مىسىق كەسىپ ءوتىپتى. كەيدە ىرىمشىل، جوققا سەنگىش، كەيدە ىرىم- جىرىمدى قاپەرىنە دە الماي جۇرە بەرەتىن تاكەن اعا سول جولى تاكسيدى توقتاتىپ، كەرى قايتىپتى. ءسويتىپ الا مىسىقتىڭ كەسىرىنەن ەلدە اسىعىپ كۇتىپ وتىرعان اعايىنعا ءبىر كۇن كەشىگىپ كەلىپتى. ەسەسىنە، سوزاقتا جۇرگەندە قانشا مىسىق الدىنان وتسە دە، اتتاپ- بۇتتاپ ءوتىپ كەتە بەرىپتى.
«بەكەر- اق
بولدى- اۋ...»
تاكەن ءالىمقۇلوۆتىڭ ومىردەگى ءبىر وكىنىشىن قاليحان ىسقاق بىلاي ايتۋشى ەدى. اكەسىنىڭ زامانداسى ءجۇسىپ دەگەن كىسى كەسەك مىنەزدى قازاق بولسا كەرەك. 50-دەن اسىپ بارا جاتقان تاكەنگە 18 دەگى قىزىن بەرمەك بولىپتى. جاساۋىنا قوسىمشا اق «ۆولگانى» دا تارتۋ ەتىپتى. مۇنىڭ ءبارى اسىلدىڭ تۇياعىنا ءارۋاق الدىنداعى بورىشكەرلىك دەپ ءبىلىپتى سول جۇكەڭ.
تاكەن اعامىز تۋرالى وسى ماقالامىزدى جازار كەزدە: «ول كىسى ايەل حالقىن جاراتپاعان نەمەسە قىز كورسە قىزىعا كەتىپ، سول قىزىعى ءاپ- ساتتە باسىلا كەتەتىن سەرى بولعان- اۋ»، - دەگەن ويعا قالعانىم بار، جاسىرارى جوق. جازۋعا ىڭعايسىزداۋ بولدى، ايتپەسە تالاي قىزعا جاساعان سەرىلىگى جونىندەگى سىردى كوپ ەستىدىم. ءبىراق قاليحان اعا ايتىپ وتىرعان الگى اڭگىمەدە بۇل كۇدىك سەيىلگەندەي بولادى.
جۇكەڭنىڭ قىزىن دا، «اقبوز اتىن» دا الماپتى تاكەن اعا سول جولى. «بالانىڭ باعىن بايلامايىن، ءوز تەڭى تابىلار»، - دەپتى. «سوندا قىز قوشتاسۋعا شىقپادى. مەن قيماي- قيماي ۇيگە كىردىم. «قارىنداس، ءبىز قايتىپ بارامىز»، - دەدىم. «ساۋ بولىڭىزدار!» - دەپ، تەرەزەگە قاراپ تۇرا بەردى. جىلاپ تۇردى. سول قىز ەكى جىل كۇتىپتى. «تاكەن ۇيلەندى» دەگەندى ەستىگەن كەزدە كەنەتتەن اۋىرىپ، قايتىس بولىپتى. اعاما رەنجىگەن بولدىم. بالكىم، ول قىز ماحابباتتىڭ قۇساسىنان كەتتى...
اعامىز ومىردەن وتەردەن ءسال بۇرىن «كەتىك بالا، سونىمىز بەكەر- اق بولدى- اۋ؟! كىم ءبىلسىن، ولمەيتىن بە ەدى... مەن دە ولمەي جۇرە تۇراتىن با ەدىم...» - دەپ قاجىدى. جانىمىزدا بىرگە وتىرعان اسقار (سۇلەيمەنوۆ)، اكىمدەر (تارازي): «مىنا شال نە دەپ وتىر؟» - دەپ ماعان قارادى. جاۋاپتى تاكەڭنىڭ ءوزى بەردى: «ەندى ون بەس كۇن، سوسىن ءبىتتى! قوي، مەن تامىما بارايىن...» - دەپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى. سول كەتكەننەن ون بەس كۇننەن كەيىن اعامىز جارىق دۇنيەمەن قوشتاستى...» - دەپ اياقتادى قاليحان اعامىز بىزگە ايتقان باستاپقى اڭگىمەسىنىڭ سوڭىن. تالەيلى تاعدىردا ايەلدەن جولى بولماعان ءبىر ءالىمقۇلوۆ ەمەس قوي. ءبىراق تاكەننىڭ ايەلى بولۋ ەرەكشە ءومىردى قاجەت ەتكەندەي.
«كەكس دەگەن بولادى، ونى شايمەن جەگەن دۇرىس»
تاكەن ءالىمقۇلوۆ تىلگە كەلگەندە كىرپياز جازۋشى. ول تۋراسىندا اقىن ءىنىسى ەسەنعالي راۋشانوۆ بىلاي دەيدى: «جازۋ مانەرىنىڭ وزگەلەردەن ايرىقشا ناقىشتارىنا توقتالعاندا ەڭ الدىمەن اۋىزعا ىلىگەتىن ەرەكشەلىكتىڭ ءبىرى سويلەم قۇراۋدا ەمەس، سويلەمدى اياقتاۋداعى توسىن ىزدەنىستەرى ەدى. تاكەنگە دەيىن (قازىر دە) قازاق جازۋشىلارىنىڭ سويلەمدەرى كوبىنەسە ەتىستىكپەن (اسىرەسە «ەدى» فورماسىندا، مىسالى، جادىرا كەلىپ ەدى دەگەندەي) اياقتالاتىن. بىرنەشە سويلەم بىرىنەن سوڭ ءبىرى «ەدىمەن» بىتكەندە شىعارمانىڭ ءوڭى قۋقىل تارتىپ جۇرە بەرەرى انىق. تاكەن سويلەم اياقتاۋدا «عان»، «گەن» ەسىمشەلەرىن مولىراق پايدالاندى. «سول ءتۇنى اي تۇتىلعان...» («قاراوي» ). «اقان اتقا ءمىنىپ، سەرىلىك قۇرعان شاقتا تالاي ۇلىقپەن دامدەس- تۇزداس بولعان» («كوك قارشىعا» ). «ساكەن ەلتىپ قالعان. مۋزىكا سازىن سىرشىل ولەڭنىڭ تىلىندەي قابىلداپ وتىر» («كوكەيكەستى» ) ...
جۇرت جينالعان جەرلەردە ءسىز بەن ءبىز اۋليەدەي كورەتىن اعا بۋىن قالامگەرلەردى «ول جازۋشى ەمەس، فيلوسوف، ءارى كەتكەندە ەتنوگراف، شىن جازۋشى دەگەن مىنا مەنمىن» نەمەسە «قازاقتىڭ كاسىبي كوركەم پروزاسى مەنەن باستالادى، ال ماعان دەيىنگىلەر قارا سوزبەن جازىلعان پوەمالار بولاتىن» جانە «پروزا مەنىمەن بىتەدى، مىنالاردىڭ جازىپ جۇرگەنى قىرتىمبايسكيي شالدىر- شاتپاقتار» دەگەن سەكىلدى ويلارىن تۇك قىسىلماي ايتا سالاتىن. «ەرتەڭ مەن ولگەن سوڭ قازاق سوزىنە يە بولاتىن ەشكىم جوق»، - دەگەندى دە تاكەن كوكەم ايتقان. سودان كەيىن ونى كىم جاقسى كورسىن؟».
ال قاليحان ىسقاق: «تاكەڭنىڭ قولى قازىمىر ەدى. ونىڭ مىنەزىنە، تىلىنە بىتپەگەن قازىمىرلىق قولى مەن قالامىندا بولعان. ولپى- سولپى دۇنيەلەردى قارا سيامەن سىزىپ وتىرىپ رەداكسيالايتىن ادەتى. بىردە «اباي جولىنىڭ» ونشاقتى بەتىن شيەدەي ەتىپ شيمايلاپ تاستاپتى. ونى كورگەن ءابۋ سارسەنبايەۆ شالقاسىنان تۇسە جازدادى. ول كەزدە اۋەزوۆكە قول تيگىزۋ كۇناھارلىق بولاتىن. «قازاق ادەبيەتى» تۇتاس ءبىر بەتىنە «قان مەن تەردەن» ءۇزىندى بەرىپتى. ونىڭ ساۋ- تامتىعىن قالدىرماي رەداكسيالاپ، ءابدىجامىل ماسكەۋگە كەلگەندە قولىنا ۇستاتىپ جىبەرگەن. سول تاكەڭنىڭ تىلگە كىرپيازدىعى ماعان دا ءسىڭىپ كەتكەن»، - دەيدى.
قاراپايىم كەز كەلگەن ەل بىلەتىن جايتتەردى امەريكا اشقانداي جاڭالىق ەتىپ كورسەتەتىن دە تاكەن ءالىمقۇلوۆ ەكەن. ول تۋرالى ەساعامىز مىسالداردى تىزبەلەپ بەردى. ماسەلەن، تاكەن اعا اشقان «جاڭالىقتار» مىناداي بولىپ ورىلەدى: «كەكس دەگەن بولادى، ونى شايمەن جەگەن دۇرىس»، نەمەسە «ماسكەۋدە ساتەن دەگەن ماتا بولادى، ەركەككە ىشكيىمدى، اسىلى قارا ساتەننەن كيگەن ءجون، دەنەگە جۇمساق، سۋسىلداپ تۇرادى جانە اسىققاندا سىپ ەتىپ تەز سىپىرىلادى»، نەمەسە «قارنىڭ اشسا پيروجكي جە، توق تاماق، وزەگىڭ تالمايدى»، «تىرناقتى قايشىمەن العان دۇرىس»، «مەن رۋىمدى ايتپايمىن، ايتسام ماشينا باسىپ كەتەدى». تاعى بىردە ءبىر تالانتتى جازۋشى ءىنىسى تۋرالى پىكىرىن بىردەن وزگەرتتى: «سول ۇيگە كەلگەن كۇنى مەنىڭ جازۋ جازعاندا كيىپ وتىراتىن قارا شۇلىعىم جوعالدى. ۇرلاپ كەتكەن سونىڭ ءوزى»، - دەيدى.
تاعى بىردە باشپايىنىڭ تىرناعى سويديىپ ءوسىپ كەتىپتى. جۇرگەندە ەدەنگە ءتيىپ، تىق- تىق ەتەدى. مەن وعان ىزىلانىپ: «كوكە- اۋ، اناۋ تىرناعىڭىز نە؟ «دەيمىن. سوندا: «وتكىر، ادەمى قايشىم بار ەدى، سونى پالەنشە ۇرلاپ كەتىپتى. سودان تىرناق الماي قويدىم» دەپ شىمكەنتشەلەپ بوقتاپ الدى. شىمكەنتشە بوقتاۋدىڭ تالاي «شەبەرى» بار شىعار، ءبىراق تاپ تاكەندەي ءسوز باسىنداعى «ش» ارپىمەن ءوزى قوسىپ الاتىن ءسوز ورتاسىنداعى «ش» ارپىنە ەرەكشە ەكپىن تۇسىرە، داۋىسسىز دىبىستى داۋىستىعا اينالدىرا بوقتاي الاتىن قازاقتى ءالى كەزدەستىرمەدىم. بۇل قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ جىلدار بويى زەرتتەلىپ، قالىپقا تۇسكەن سينگارمونيزم (ۇندەستىك) زاڭىن ءبىر- اق ساتتە جوققا شىعارا سالاتىن ەكپىن ەدى. وزىنە ءبىرتۇرلى جاراساتىن. «ءبىر بوقتاسا» دەپ تۇراتىنبىز. كوكەمە كۇلمەسكە شاراڭ جوق.
وسى تاقىلەتتەس «جاڭالىقتارىن» بىلاي قويعاندا، كەيدە ول كىسىنىڭ مۇلدە قيسىنسىز اڭگىمەلەرىن ەستىپ جاعامىزدى ۇستايتىنبىز. مۇنىڭ كوبى زامانعا قارنى اشقاننان، ىشكى نارازىلىقتان، قىرسىقتىقتان، قيقارلىقتان شىققان سوزدەر بولار دەپ ويلايمىن. اسىرەسە، سوزاق تۋرالى كىسىنىڭ قيالىنا كەلمەيتىن ءبىر جايتتاردى اڭگىمەلەي باستاعاندا، قاتار وتىرعان قىزدار مەن جاس بالالاردىڭ سىرتقا شىعىپ كەتكەنىن قالار ەدىك. مەنىڭشە، ول سوزاق تۋرالى وسىنداي «حيكايالاردى» جەك كورگەننەن ەمەس، كەرىسىنشە الىستا ۇزاق ءجۇرىپ ساعىنعاننان، جاقسى كورگەننەن ويلاپ تاۋىپ ءجۇردى». بۇل قازىرگى كوزى ءتىرى كلاسسيك اقىنىمىز ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ جىلدار بويى تاكەن اعانىڭ جانىندا ءجۇرىپ تۇيگەن ويلارىنىڭ، ەستەلىكتەرىنىڭ ءبىر پاراسى عانا.
«جۇرەگىمە ينە تىعىپ الدى عوي»
تاكەن ءالىمقۇلوۆ ەسەنعالي اعامىز ايتپاقشى، قازاق پروزاسىنا بيىكتەن قاراعان. كەز كەلگەن كلاسسيكپىن دەپ جۇرگەن جازۋشىنى تاس- تالقانىن شىعارىپ سىناۋ تەك وسى ءالىمقۇلوۆتىڭ قولىنان كەلگەن شىعار. اتى بار جازۋشى دەپ ەلپەڭ قاعىپ، قۇلاي كەتۋ تابيعاتىندا بولماپتى. ءتىپتى، ماسكەۋگە كەلىپ قوناقۇيدە جاتقان عابەڭە (عابيت مۇسىرەپوۆكە) امانداسايىق دەگەنگە: «مەنىڭ عابيت اۋرۋىم جوق!» - دەپ ءسوزىن ءبىر- اق قايىرىپتى. بۇل ونىڭ عابەڭدى مەنسىنبەي قويعانى ەمەس، گاپتىڭ ءبارى سول مىنەزىنىڭ ءيىلىپ كورپە، جايىلىپ جاستىق بولمايتىندىعىندا.
سەيفوللا وسپانوۆ اعامىزدان مىناداي اڭگىمە ەستىدىم. «تاكەن اعا ماسكەۋدە تۇرسا دا، سالت- ءداستۇردى كەرەمەت بىلەتىن. ات جايىندا تاكەننەن ارتىق ماعلۇماتتى ەشكىم بىلمەيتىن شىعار. جازعاندا، ەكىنشى قايتالاپ جازبايتىن. مەن ءوزىم سول ءبىر جازعانىن تۇزەمەيدى- اۋ دەپ ويلايمىن. الماتىعا كەلگەندە، ءومىرىنىڭ كوبى جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ۇيىندە ءوتتى. مەن سوندا ول كىسىنىڭ «بوزاسىن» تاسىپ جۇرەتىنمىن. ءسانقوي ادام بولماعان. قاراپايىم كيىنەتىن. تريكوسىن اسقازان تۇسىنا دەيىن كوتەرىپ كيىپ الاتىن. تاكەن اعا تاحاۋي احتانوۆ اعامىزدى جوققا شىعارىپ ماقالا جازدى. وعان تاحاۋي جاۋاپ بەرمەدى. سوندا مەن تاكەڭە: «تاحاۋي اعا جاۋاپ قاتپادى عوي. بۇل قالاي؟ «دەپ ەدىم، «مەن 1:0 بولىپ تاحاۋيعا ۇتىلدىم. مەن ونى جازباۋىم كەرەك ەدى. تاحاۋي مەن تۋرالى ايتسا، ءتۇبىن ءتۇسىرىپ ماقتار ەدى»، - دەدى. مىنە، حاس تالانت قانا ءوز قاتەلىگىن مويىنداي الادى!» بۇل دا تەك تاكەنگە ءتان مويىنداۋ بولسا كەرەك.
شاحمات ويناپ، فۋتبول كورگەندى ءتاۋىر كورىپتى. «سپارتاككا» جانكۇيەر بولعانى سونشالىق، سۇيىكتى كومانداسى قايدا ويناسا، سوندا بارىپ ويىنىن تاماشالايدى ەكەن. جازعان شىعارمالارىنان- اق ونەرگە عاشىق ەكەنىن بىلەمىز. ادەتتە ەلدى ساعىنعاندا نەمەسە جاڭا شىعارما تۋار الدىندا تاكەن اعامىز وتىرعان جەردە كۇي شارىقتاپ كەتەدى ەكەن.
تاكەن ءالىمقۇلوۆ ءوزىن اقىن سەزىنگەن جان. پوەزيانى كەرەمەت جاقسى كورگەن. قازاقتا ابايعا، ورىستا لەرمونتوۆقا «ولەردەي عاشىق» بولعان. ءوزىنىڭ دە ءبىردى- ەكىلى پوەزيالىق جيناعى شىققان. بىردە سىنشى، جەرلەس ءىنىسى قۇلبەك ەرگوبەك: «كلاسسيكالىق پروزاڭىز تۇرعاندا، ولەڭ جازىپ قايتەسىز، تاكە؟!» - دەپتى وڭاشا ءبىر سۇحباتتا. ۇندەمەپتى. جاقتىرتپاعانىن وسىلاي ءبىلدىرىپتى.
ەندىگى تاكەن اعامىزدىڭ قىرسىقتاۋ مىنەزىن ودان ءارى اشۋ ءۇشىن اينالىپ كەلىپ ەسەنعالي اعامدى توڭىرەكتەيىن. «اسقار سۇلەيمەنوۆ «تاكەننىڭ شاڭقانبوزدارى» دەگەن كەرەمەت تالداۋ ماقالا جازدى. ول شىققان سوڭ اسەكەڭنىڭ كوزىنشە «قالاي ەكەن؟ «دەپ سۇرادىق. بارىمىزگە ۇناعان ماقالا بولعان سوڭ، پىكىرىن بىلگىمىز كەلدى. شىمكەنتشەلەپ ءبىر بوقتادى دا: «تۇك تە تۇسىنگەم جوق»، - دەپ قولىن ءبىر سىلتەپ كەتىپ قالدى»، - دەيدى.
تاعى بىردە ەسەنعالي اعا كۋرستاس ءتىلشى قىز قولقالاپ قويماعان سوڭ ءالىمقۇلوۆتى سۇحبات بەرۋگە كەلىستىرەدى. اسىلىندە، تاكەن ەشكىمگە سۇحبات بەرمەگەن جان. الگى ءتىلشىنى: «ونىڭ مىنەزى قيامپۇرىس. بوقتاپ جىبەرۋى مۇمكىن»، - دەپ قورقىتىپتى. «ءوي، شىمكەنتتىڭ قىزىمىز. ونداي بوقتىقتىڭ تالايىن ەستىگەنبىز. تەك ءبىر سۇراعىما جاۋاپ السام بولدى، كەتەم»، - دەپ بوي بەرمەپتى. زامانقۇربىنىڭ قيىلعان كوڭىلىن قيسىن با؟ مەجەلى ۋاقىت تا كەلىپتى. سۇراق: «كوك قارشىعاداعى» اقان ءوزىڭىز ەمەسسىز بە؟» جاۋاپ جوق. سىراسىن سىزدىقتاتىپ وتىرا بەرىپتى ءالىمقۇلوۆ. 15 مينۋت وتەدى، جارتى ساعات... ءبىر ساعات... ءبىر جارىم ساعات كۇتەدى. ءلام- ميم دەگەن جاۋاپ بولمايدى. تاعى دا ۇندەمەي قويعان. نە ۇنادى، نە ۇناعان جوق. ءتىلشى دە، ەساعامىز دا ورنىنان تۇرىپ كەتىپ قالادى. ەرتەسىنە كوكەسىنە ەسەنعالي اعا: «نەگە جاۋاپ بەرمەدىڭىز؟ جاۋاپ بەرمەيتىن بولساڭىز، سۇحباتقا كەلىسىپ نەڭىز بار ەدى؟» - دەپ رەنىشىن بىلدىرەدى. سوندا ءالىمقۇلوۆ: «سۇراعىمەن جۇرەگىمە ينە تىعىپ الدى عوي مەنىڭ!» - دەپتى.
ول سولاي ەلەسكە اينالدى
ەسەنعالي اعا كۋا بولعان تاعى ءبىر جايت. جازۋشىلار وداعىندا تاكەن ءالىمقۇلوۆتى كورىپ قالعان كەم تالانت ءىنىسى ەبەلەكتەپ كەلىپ امانداسىپتى. ءوزى قىزۋلاۋ ەكەن. سوندا تاكەن: «نە پو- تالانتۋ پەش!» - دەپتى.
تاكەن اعا «تەك تالانتتىلار عانا ىشۋگە بولادى» دەگەن قاعيدانى ۇستانىپتى. ءوزى وڭاشادا عانا «بوزاسىن بوزداتىپتى». ەشكىمنىڭ قالتاسىنا سالماق سالىپ، ماسىل بولماپتى. «تاكەن كوكەمدى «ىشىمدىك ءىشتى» دەمەۋ كەرەك، ول كۇيىك باستى، ءوزىن- ءوزى جۇباتتى. ول جۇرتتىڭ ىعىرىن شىعاراتىن اڭگىمەنى ادەيى ايتاتىن. ادەبيەت جايىندا ەشكىمگە اشىلعىسى كەلمەيتىن. مەن ونى كەرەمەت تۇسىنەمىن. ول ءوزىن ايادى. ويتكەنى، ونىڭ ادەبيەتتەگى الەمى تاپ- تازا ەدى. سونى سىرتتان كەلگەندەر بىلعايتىن سياقتى كورىندى. ادەبيەت دەگەن قالى كىلەم توسەلگەن مەشىت بولسا، ونى اناۋ ەسىكتەن كىرەتىندەر بىلعاپ تاستايدى دەپ ويلادى. سول ءۇشىن ىڭعايسىز اڭگىمە ايتىپ، تابالدىرىقتان تازا الەمىنە ەشكىمدى اتتاتقىزباي قوياتىن»، - دەيدى ەسەنعالي اعا. وسىلاي دەپ اڭگىمەلەپ وتىرعان ەساعامنىڭ بويىنا تاكاپپارلىقتىڭ ۇشقىنى وسى تاكەننەن كەلگەن- اۋ دەپ قالدىم، ءبىر ءسات...
تاكەننىڭ سۇيەگى ءوز ءوتىنىشى بويىنشا قاراتاۋدىڭ ەتەگىندەگى ءوزى تۋعان باباتا اۋىلىنا جەرلەنگەن. «تاكەننىڭ قازاسى قابىرعامدى قايىستىردى. 1987 -جىلدىڭ 15 - ءساۋىرى تاپ قازىرگى ساتىمدەي كوز الدىمدا. قاراتاۋدىڭ قارا سۋىق جەلى قارپىپ بارادى. كوزىمدە جاس. ءومىردىڭ ءبارى ءبىتىپ قالعانداي. تاكەندى جەرلەپ جاتقاندا، باسىمدى تومەننەن جوعارى كوتەرىپ ەدىم، ساعان وتىرىك، ماعان شىن - اقبوز ات باستاعان ءبىر ءۇيىر جىلقى قاراتاۋدىڭ ەتەگىندە جوسىپ بارادى ەكەن. تاكەننىڭ جاقسى كورگەن جىلقىلارى قوشتاسۋعا كەلگەنىن قاراشى سوندا...» بۇل ەسىمگۇل اپامىزدىڭ كورگەنى.
اقبوز ات باستاعان جىلقىلار قاراتاۋدىڭ ەتەگىندە ءالى دە جوسىپ جۇرگەندەي... مەن سولاي سەزىندىم!
جادىرا نارماحانوۆا
madeniportal.kz
