وزبەكستان ورتالىق ازياداعى سينگاپۋرعا اينالا الا ما
بۇل ەلدىڭ قارقىندى دامۋىن پاش ەتەتىن جاقسى كورسەتكىش. وسى ەلدىڭ ەكونوميكاسى قالاي وزگەرىپ، ەكونوميكانىڭ قاي سەگمەنتتەرى بارىنەن دە جىلدام دامىپ كەلە جاتقانىن جانە جاڭا وزبەكستاننىڭ ەكونوميكالىق ورشىلدىگى قالاي باعالانىپ وتىرعانىن قازاقپارات ءتىلشىسىنىڭ ماتەريالىنان وقىڭىزدار.
پوستكەڭەستىك كەزەڭدەگى قيىندىقتار مەن نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى شارۋاشىلىق بايلانىستىڭ ءۇزىلۋى سالدارىنان وزبەكستاندا دا ت م د-نىڭ بارلىق ەلدەرىندەگىدەي ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ بايقالدى. 1990-2001 -جىلدار ارالىعىندا وزبەكستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى قازىرگى باعامەن ەسەپتەگەنگەندە 17,7 ميلليارد دوللاردان 11,1 ميلليارد دوللارعا دەيىن قىسقاردى.
دەگەنمەن، جالپى ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ جاعدايىندا رەسپۋبليكانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا ماماندانۋى ءوزىنىڭ وڭ ءرولىن كورسەتتى. اتالعان كەزەڭدە ج ءى ءو- دەگى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جالپى ۇلەسى 35-تەن 50,7 پايىزعا دەيىن ءوستى. سونىمەن قاتار ت م د-نىڭ وزگە ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا مەملەكەتتىك تاپسىرىستى كەزەڭ- كەزەڭىمەن جويۋ جانە ونەركاسىپ سەكتورىن سۋبسيديالاۋ ساياساتىن بارىنشا باياۋ جۇرگىزۋ ەكونوميكاعا ايتارلىقتاي تىرەك بولدى. ناتيجەسىندە مەملەكەت المالىق تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا كومبيناتى، ناۆوي تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا كومبيناتى، التىن، ۋران، كومىر، مۇناي مەن گاز سىندى سالالارداعى ستراتەگيالىق كاسىپورىندارعا باقىلاۋىن ساقتاپ قالدى.
وزبەكستان ەكونوميكاسىن تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن كەڭەستىك جۇيەدەن زاماناۋي نارىقتىق قارىم- قاتىناسقا كەزەڭ- كەزەڭىمەن وتە باستادى. بۇل رەتتە نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋدەگى وزبەك مودەلى قىتايدىڭ مەملەكەتتىك سەكتوردى باسقارۋدىڭ ديرەكتيۆتى جوسپارلى تەتىگىمەن جانە جەكە سەكتوردى ينديكاتيۆتى رەتتەۋمەن ارالاس ەكونوميكا قۇرۋدى كوزدەيتىن رەفورما مودەلى؛ رەسەيدىڭ مونەتارلىق باعاعا، قارجى- كرەديتتىك جانە سىرتقى ەكونوميكالىق ساياساتقا باسىمدىق بەرەتىن ەكونوميكانى ىرىقتاندىرۋ مودەلى، تۇركيانىڭ مەملەكەت تاراپىنان كاسىپكەرلىك قىزمەتكە بەلسەندى قولداۋ كورسەتىلەتىن مودەلى سىندى ەكونوميكالىق تۇرلەنۋ مودەلدەرىنىڭ كوپتەگەن ەرەجەلەرىن ىقپالداستىردى.
قابىلدانعان ءىس-شارالار وزبەكستانعا پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ءوندىرىستىڭ قۇلدىراۋىن توقتاتۋعا جانە ەكونوميكالىق وسىمگە كوشۋگە مۇمكىندىك بەردى. ەگەر كسرو- نىڭ وزگە ەلدەرىندە ونەركاسىپتىڭ ءبىر سالالارى جوعالىپ جاتسا، وزبەكستان جاڭادان كاسىپورىندار قۇردى. وعان اۆتوموبيل سالاسى جارقىن دالەل بولا الادى. 2001-2015 -جىلدارى ىشىندە وزبەكستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى قازىرگى باعامەن 7,8 ەسە، 86,2 ميلليارد دوللارعا ءوسىپ، 15,8 پايىز دەڭگەيىندە ورتاشا جىلدىق ءوسىمدى پاش ەتتى.
اگرارلىق باعىتتان يندۋسترياليزاتسياعا
2016 -جىلى وزبەكستان بيلىگى ترانزيتىنەن كەيىن جابدىق مودەلدى پرواكتيۆتى مودەل قارقىندى ىعىستىرعان دامۋدىڭ مۇلدەم جاڭا كەزەڭىنە ءوتتى. سىرتقى ساياسي ديالوگ احۋالى مەن ىنتىماقتاستىق سيپاتىن جاقسارتۋ ينۆەستيتسيا اعىنىن ايتارلىقتاي ۇلعايتتى ءارى سىرتقى ساۋدا جاندانا ءتۇستى. ونەركاسىپتى رەفورمالاۋ وزبەكستان دامۋى جاڭا باعدارىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. ونەركاسىپتىك دامۋدىڭ ەكسپورتتىق- شيكىزاتتىق مودەلى بىرتە- بىرتە ءوزىنىڭ الەۋەتىن جوعالتاتىنىن، ەكونوميكانى، جالپى ەلدى تۇراقتى ءارى تەڭگەرىمدى دامىتۋ ءۇشىن قاتەر ءتوندىرۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ءتۇسىندى. شيكىزاتتىق رەسۋرستاردى بارىنشا تەرەڭ وڭدەۋ جانە رەسۋرستاردى ۇنەمدەۋ ماسەلەسىن شەشۋ ماڭىزدى بولدى. ۇكىمەت پروبلەمالاردى بىرتىندەپ ەڭسەرۋ ءۇشىن 2016-2021 -جىلدارى ۇلتتىق ونەركاسىپتى دامىتۋ تۇجىرىمداماسى نەگىزىندە ءوندىرىستىڭ بازالىق سالالارىن دامىتۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىردى جانە ول قوماقتى ناتيجە دە بەردى. ەلدىڭ ج ءى ءو- ندەگى يندۋستريا ۇلەسى 19,5-تەن 27,4 پايىزعا دەيىن، قۇرىلىستا 5,6-دان 6,7 پايىزعا دەيىن ارتتى. اتالعان كەزەڭدەگى ءوندىرىس ءوسىمى 33 پايىزدان، ال وڭدەۋ ونەركاسىبىندە 43 پايىزدان اسىپ ءتۇستى.
ەكسپورتتى ىنتالاندىرۋعا، دايىن ونىمدەردىڭ ءتىزىلىمى مەن اتاۋىن كەڭەيتۋگە تىڭعىلىقتى نازار اۋدارىلدى. بۇل جايت 5 جىلدىڭ ىشىندە وڭدەۋ ونەركاسىبى ونىمدەرىنىڭ (التىن ەكسپورتىن قوسپاعاندا) ەكسپورتىن 64,7 پايىزعا ۇلعايتۋعا مۇمكىندىك بەردى. توقىما (41,5 پايىز)، حيميا ونەركاسىبى (11,4)، مەتاللۋرگيا (24,2) جانە ماشينا جاساۋ (9) ءوسىمنىڭ نەگىزگى درايۆەرىنە اينالدى.
اۆتوونەركاسىپ پەن توقىما - تابىس كەپىلى
وزبەكستاننىڭ اۆتوونەركاسىپ سالاسى شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتۋ ەسەبىنەن وتە قارقىندى دامىپ، جەڭىل اۆتوموبيلدەر قۇراسىرۋدا 2,7 ەسە ءوسىم كورسەتتى. 2021 -جىلدىڭ قورىتىندىسىندا رەسپۋبليكا 235 مىڭ ماشينا جاساپ، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە ءبىرىنشى ورىنعا، ال پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە رەسەيدەن كەيىن ەكىنشى ورىنعا شىقتى. بۇعان قوسا، اۆتوبۋس ءوندىرىسى 159 پايىزعا، جۇك كولىكتەرىن شىعارۋ 107 پايىزا ۇلعايدى. اۆتوونەركاسىپ سالاسىن وقشاۋلاندىرۋ دەڭگەيى 60 پايىزدىق مەجەگە جەتتى.
بۇگىندە سالادا مىناداي كاسىپورىندار جۇمىس ىستەپ تۇر: UzAutoSanoat - ءىرى توراپتى قۇراستىرۋ اۆتوكاسىپورنى حولدينگ؛ «دجيەموزبەكستان» - جەڭىل اۆتوموبيلدەردىڭ تولىق كلاسسى ءوندىرىسى؛ «ساماۆتو» - اۆتوبۋستار مەن جۇك كولىكتەرىن شىعارىن وزبەك- جاپون كاسىپورنى؛ JV ManAuto-Uzbekistan - MAN ماركالى ارناۋلى تەحنيكالار، جۇك كولىكتەرى مەن تىركەمەلەر شىعاراتىن وزبەك- نەمىس كاسىپورنى. مۇنان بولەك اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارىن شىعارۋ تاشكەنت تراكتور زاۋىتىندا، «وزبەكسەلماش»، «تاشسەلماش» جانە «چيرچيكسەلماش» كاسىپورىندارىندا جولعا قويىلعان.
اتالعان كەزەڭدە رەسپۋبليكا جەڭىل ونەركاسىپتى دە سەرپىندى دامىتتى. وسىلايشا، ماقتا- ءشيتىنى شيكىزات رەتىندە ەكسپورتتاۋدان ماتا شىعارۋ وندىرىسىنە كوشىپ، توقىما بۇيىمدارىنىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىن تىگۋدى قولعا الدى. بۇگىندە 1500 دەن استام ءتۇرلى كاسىپورىندى، ونىڭ توقىما سالاسىنىڭ 269 جانە تىگىن- تريكوتاج سالاسىنىڭ 1143 كاسىپورنىن قامتيتىن «وزبەكتوقىماكاسىپورنى» حولدينگى نارىقتعى ەڭ ءىرى ويىنشىعا اينالعان.
ەل وندىرىلەتىن ونىمدەر سپەكترىن ايتارلىقتاي ءارتاراپتاندىرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دارالانۋ پروبلەماسىن شەشە الدى. تاۋەلسىزدىك العان ساتتە اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى بارلىق جەردىڭ جارتىسىنا جۋىعى ماقتا- ءشيتى وسىرۋگە پايدالانىلاتىن. وزبەكستان ماقتا القاپتارىن قىسقارتىپ، ءداندى داقىلداردى ەگۋدىڭ ارقاسىندا بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە 80 پايىزى يمپورتتالىپ وتىرعان بيدايمەن ءوزىن- ءوزى قامتاماسىز ەتۋگە قول جەتكىزدى. بۇگىندە جىلىنا 7,6 ميلليون توننا استىق باستىرىپ وتىر.
شاعىن بيزنەس پەن جەكە كاسىپكەرلىك جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ جانە حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ ارقىلى ەكونوميكا دامۋىنىڭ ناعىز درايۆەرى سانالادى. 2021 -جىلى رەسپۋبليكانىڭ جالپى ىشكى ونىمىندەگى ش و ب ۇلەسى 54,9 پايىزعا جەتتى. جالپى، سوڭعى جىلدارى بۇل سالاداعى سۋبەكتىلەردى قولداۋ ماقساتىندا وزبەكستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 50 دەن استام جارلىعى مەن قاۋلىسى قابىلداندى. 2016-2021 -جىلدارى ىسكە قوسىلعان رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە وزبەكستان دامۋ بارىسىندا قارقىندى سەرپىن جاسادى جانە 5 جىلدىڭ ىشىندە وڭىردەگى ەڭ قارقىندى دامۋشى، ينۆەستيتسيالىق تارتىمدى ەكونوميكالاردىڭ بىرىنە اينالدى.
ينۆەستيتسيا مەن وڭىرلىك كووپەراتسيا - ەكونوميكا دامۋىنىڭ درايۆەرى
جاڭا وزبەكستاننىڭ ەلدىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتى مەن ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان جانە 2022-2026 -جىلدارعا ەسەپتەلگەن دامۋ ستراتەگياسى اياسىندا ەكونوميكانى بايىپتى تۇرلەندىرۋ جالعاسۋدا.
قۇجات ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر ەنگىزۋدىڭ ارقاسىندا ەلدە قولايلى ينۆەستيتسيالىق احۋال قۇرۋدى كوزدەيدى. وسىلايشا، وزبەكستان تاياۋ 5 جىلدىڭ ىشىندە 120 ميلليارد دوللار كولەمىندە ينۆەستيتسيا تارتۋدى جوسپارلاپ وتىر. ونىڭ 70 ميلليارد دوللارى شەتەلدىك ينۆەستيتسيا بولماق. بۇل رەتتە ەنەرگەتيكا، كولىك، سۋ شارۋاشىلىعى، كوممۋنالدىق سالالار، سونداي-اق دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ جانە ەكولوگيا باسىمدىق رەتىندە ايقىندالعان.
وزبەكستان جاڭا ەكونوميكالىق تۇجىرىمداما اياسىندا 5 جىلدىڭ ىشىندە ج ءى ءو مولشەرىن 100 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋگە، ەكسپورتتى ەسەلەپ، 30 ميلليارد دوللارعا ۇلعايتۋعا، ال ج ءى ءو-دەگى جەكە سەكتور ۇلەسىن 80 پايىزعا دەيىن ارتتىرۋعا نيەتتى. سونىمەن قاتار وزبەكستان حالقىنىڭ تابىسى ورتاشا دەڭگەيدەن جوعارى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى كوزدەپ وتىر.
ەۋرازيالىق دامۋ بانكى ساراپشىلارىنىڭ پايىمىنشا، وزبەكستان ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى باسىمدىعى - ونىڭ ۇنەمى وزگەرىپ وتىرعان سىرتقى ورتاعا تەز بەيىمدەلۋى. ال بۇعان ءوز كەزەگىندە جۇمىس كۇشىنىڭ ارتۋى سەپتىگىن تيگىزەدى. بۇگىندە رەسپۋبليكا حالقىنىڭ سانى 36 ميلليون ادامنان اسىپ جىعىلدى. بۇعان قوسا، ەلدە 30 جاسقا دەيىنگى تۇرعىنداردىڭ ۇلەسى باسىم، ولار حالىقتىڭ 60 پايىزىن قۇرايدى.
دۇنيەجۇزىلىك بانك 2023 -جىلى وزبەكستاننىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمى 5,1 پايىزعا جەتىپ، ودان كەيىنگى ەكى جىلدا 5,4 جانە 5,8 پايىزعا دەيىن جەدەلدەيدى دەپ بولجاپ وتىر. ال بۇل ەۋروپا ءوڭىرى مەن ورتالىق ازياداعى ەڭ جوعارى كورسەتكىش سانالادى.
Forbes ساراپشىسى راپوزا جاڭا ەكونوميكالىق رەفورمالار تابىستى جۇزەگە اسىرىلعان جاعدايدا وزبەكستان ورتالىق ازياداعى سينگاپۋرعا اينالۋى مۇمكىن ەكەندىگىن اتاپ وتەدى.
فوتو: catherineasquithgallery.com
