قىتاي فيلوسوفى كونفۋسي ۇلىقتاعان قۇندىلىقتار

استانا. قازاقپارات - كونفۋسي ءىلىمىنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى - ونىڭ قىتاي حالقىنىڭ ىرىمدارىنا، داستۇرلەرىنە جانە سالت-نانىمدارىنا سۇيەنۋى ەدى. ول ادامنىڭ ءاربىر قىلىعى مەن ارەكەتىنىڭ ءمانى نەدە دەگەن قاعيداعا جۇگىنەدى.

«ەگەر، بىلەتىن بولساڭ بىلەم دەپ ايت، ال، بىلمەيتىن بولساڭ، بىلمەيمىن دەپ ايت» نەمەسە «اقىن ءتۇرلى جىرلاردى وقۋمەن قالىپتاسىپ، مىنەز-قاتاڭ ەرەجەلەردى ساقتاۋمەن قالىپتاسسا، تۇپكىلىكتى ءبىلىمدى مۋزىكا تۋدىرادى» - دەپ ەسەپتەيدى كۋڭزى. ونىڭ زامانىندا (ج. س. د. . VI عاسىر) ءبىلىمدى بولۋ ءۇشىن 6 ونەر ءتۇرىن مەڭگەرۋ كەرەك ەدى. ولار: ىرىمداردى ساقتاۋ، مۋزىكانى ءتۇسىنۋ، ساداق اتا ءبىلۋ، ات-اربانى باسقارۋ، وقي ءبىلۋ، ماتەماتيكانى ءبىلۋ.

وتىز جاسقا جەتكەندە كونفۋسي كونە قىتاي مادەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىن مەڭگەرەدى. وسى ۋاقىتتا، ونىڭ ەتيكالىق-فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمى دا قالىپتاسادى. ول الدىمەن «جەن» كونسەپسياسى (ىزگىلىك، ادامدى ءسۇيۋ) جانە «لي» (ەرەجە، ەتيكەت) ەدى. مۇندا، لي-جەننىڭ ەڭ جوعارعى كورىنىسى رەتىندە تۇسىنىلەدى. دەمەك، ەرەجەلەردى قاتاڭ ساقتاۋ ىزگىلىك پەن ادامدى ءسۇيۋ كورىنىسى بولماق. وسىدان كونفۋسيالىق دوكترينانىڭ تىرەكتى قاعيدالارىنىڭ ءبىرى - قىزمەتكەردىڭ، چينوۆنيكتىڭ مەملەكەت باسشىسىنا مىندەتتى تۇردە ادال بولۋى، وعان بەرىلگەن بولۋى تۋادى. مەملەكەتتەگى، ەلدەگى تەپە-تەڭدىك پەن جاراسىمدىلىق پاتشا مەن قىزمەتكەردىڭ ءبىر-بىرىنە ادالدىعىندا. سوندا عانا، بيلىك پەن ادىلەتتىلىك قاۋىشادى - دەپ بىلەدى كۋڭزى.

بيلىك پەن ادىلدىلىكتىڭ بىرىگۋى اسپان تالابى. وسى بىرلىكتەن «ورتاڭعى جولمەن ءجۇرۋ» نەمەسە «ورتاڭعى» يدەياسى تۋادى. كۋڭزى شەكتەن شىعۋدىڭ قاۋىپتىلىگىن ەسكەرتەدى. ءاربىر قۇبىلىستىڭ ورتاسىن ۇستاۋ ماڭىزدى. قوعامدىق قۇبىلىستار ەرەجەلەردىڭ، ىرىم-ريتۋالداردىڭ ساقتالۋى مەن ورىندالۋى جاعدايىندا وربىگەنى دۇرىس. سوندىقتان، كونفۋسياندىق ءداستۇرلى باسقارۋ دەگەنىمىز - ەرەجەلەر مەن ىرىمداردى (ريتۋالداردى) ورىنداۋ بولىپ تابىلادى. ەرەجەلەر ارقىلى باسقارۋ ءوزىڭدى تۇزەتۋ. ال، تۇزەتۋ ادامنىڭ نەگىزىندە بولاتىن «جۇرەكتىڭ تۋعانداعى تازالىعىنا» قايتا ورالۋ.

كونفۋسي، ادامزات تابيعات پەن ادامدى بىرگە قامتيتىن، جالپىعا ورتاق تارتىپكە باعىنىپ ءومىر سۇرەدى دەپ ءبىلدى. ول ماتەريالدىق جانە رۋحاني سالانى دا قامتىپ، تىرشىلىك يەلەرىنىڭ، تىپتەن، سانانىڭ دا ءوسۋىن ءوز زاڭدىلىقتارىنا باعىندىرادى. كونفۋسي ءۇشىن «رۋحاني سىلكىنىس دەگەنىمىز ادامنىڭ تولىققاندى ءومىر ءسۇرۋى». كونفۋسي دۇنيەتانىمى مەن شەشىمدەرى ماركسيستىك، ودان كەيىن باتىستىق مەتودولوگياعا جۇگىنگەن قازاق عالىمدارىنا مۇلدەم تىڭ تانىم. ونىڭ ءتۇرلى ەرەجەلەر، ريتۋالدار، سيمفولدار مەن ىرىمدارعا نەگىزدەلگەن جۇيەسىن ءتۇسىنۋ تىپتەن، وڭاي ەمەس. كونفۋسي قۇپياسى - قىتاي حالقىنىڭ ۇزاق تاريحي دامۋىنداعى سانالىق ەۆوليۋسيالارعا نەگىزدەلگەن قۇبىلىس. كونفۋسي استارلى دا مانگە تولى قاعيدالار ۇسىنادى. وسى قاعيدالاردى باسشىلىققا الۋ ارقىلى قوعام، مەملەكەت جانە ادام تۇزەلۋ جانە تۇزەتۋ جولىن ۇستانادى. بۇل ۇستانىم - ەلدىڭ ساياسي تۇراقتى دامۋىندا جەتەكشى كۇشكە اينالادى.

كونفۋسي ءۇشىن ىزگىلىك، تۇسىنىك، ەرىكتىلىك جولى ماڭىزدى. ونىمەن پىكىرلەسكەن شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى، مەملەكەتتى باسقارۋ ءىسى حاقىندا «جولى بارلارعا جاقىنداتۋ ءۇشىن جولى جوقتاردى جازالاساق قالاي بولادى»، - دەپ سۇراق قويادى. كونفۋسي وعان:

- ءسىزدىڭ قولىڭىزدا باسقارۋ تىزگىنى، سىزگە جازالاۋدىڭ قاجەتى نە؟ ءسىز جاقسى ىستەرمەن عانا اينالىسىڭىز، سوندا بارشا حالىق بارلىق جاقسىلىققا دەن قويادى. قادىرمەندى باسشىنىڭ جاقسىلىعى - جەل، ال، حالىقتىڭ جاقسىلىعى - ءشوپ. ءشوپ جەلدىڭ باعىتىنا يىلەدى، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.

ەكى ءۇش جولدان عانا تۇراتىن تراكتاتتا مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ اسا ءماندى پرينسيپى كوتەرىلگەن. كونفۋسي «ەلدىڭ كۇشى باسشىسىندا، ال، باسشىنىڭ كۇشى جاقسى ىستەرمەن ۇلگى بولا بىلۋىندە. باسشىنىڭ جاقسى ىستەرىن حالىق ۇنەمى قولداپ كەتۋگە دايىن»، - دەگەن شىندىقتى ويشىل دا استارمەن جەتكىزەدى. شىندىعىندا، مەملەكەتتىڭ كەرى كەتۋى باسشىلاردىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرگە بارۋىنان، بيىكتى قاراقان باسىنىڭ پايداسىنا جاراتۋعا ۇمتىلۋىنان باستالاتىنى بەلگىلى. كونفۋسي مەملەكەتتى باسقارۋدا ىزگىلىكتىڭ، سانالىقتىڭ، ءتارتىپتىڭ جانە ەرەجەلەردىڭ باسىم بولۋىن قالايدى. ول ءۇشىن، ديكتاتۋرا مەن زورلىق جۇيەسى بيلىككە زياندى بولىپ ەسەپتەلەدى. كونفۋسي «قايىرىمدىلىققا يەك ارتقان بيلەۋشى تەمىرقازىق جۇلدىزىنداي، ءوز ورنىنان ءمىز باقپايدى. باسقا جۇلدىزدار وعان قاراپ ساپ تۇزەيدى»، - دەپ ايتادى. ول وي ءال-فارابيدە تۇرلەنىپ، قايىرىمدى قالانىڭ باسشىلارى تۋرالى ايتىلسا، اباي مەن شاكارىمدە «نە ىستەيدى وڭشەڭ ءنول، ەدينيسا بولماسا»، - دەلىنىپ، ادامنىڭ، تۇلعانىڭ كەمەلدىگى تۋرالى يدەياعا ۇلاسادى.

كونفۋسيدىڭ تراكتاتتارىنان اباي كوكسەگەن «تولىق ادام»، شاكارىم ارمانداعان «ۇجداندى ادام»، «شىن تازا جان» ۇلگىلەرىمەن ۇندەستىك بايقايمىز. قىتاي ويشىلى «ادامدارعا تانىمال ەمەسپىن دەپ قينالمايتىن ادام پاراساتتى. دوستارىڭ الىستان ىزدەپ كەلسە ساعان قۋانىش ەمەس پە؟ وقىپ ۇدايى جەتىلۋگە ۇمتىلۋ باقىت ەمەس پە؟» - دەپ تۇيىندەيدى. دەمەك، ماقتانشاقتىق، وركوكىرەكتىك، جالعان اتاق، بيلىك قۇمارلىق ادامعا زياندى. قاراپايىم، ابزال جاندار ادامدى الىستان وزىنە تارتادى. ال، بۇدان ءبىز وسىنداي ادام ءبىلىم مەن ونەر ۇيرەنسە نۇر ۇستىنە نۇر بولادى، - دەگەن ويدى انىق ۇعىنامىز جانە ۇلگى ەتەمىز. كونفۋسي دا قازاق ويشىلدارى سياقتى قاراپايىم ادامي قۇندىلىقتارعا دەن قويۋ ارقىلى، ءوزىنىڭ تاربيەلىك، ءناسيحاتتىق جانە رۋحاني ۇستازدىق ۇلگىسىن ۇسىنادى.

كونفۋسي ادامگەرشىلىكتىڭ جاساندىلىق جانە ادەمى ايتىلعان جالعان سوزبەن مۇلدەم قاۋىشپايتىنىن ەسكەرتەدى. ۇلى ۇستاز قىتاي حالقىن ۇلتتىق تامىرلارعا، ياعني، ۇلدى اكەنى قۇرمەتتەۋگە، ال، اكە مەن ۇلدى بيلەۋشىنى قۇرمەتتەۋگە شاقىرادى. ۇلكەندى سىيلاپ ۇيرەنگەن ۇل - بيلەۋشىنى دە سىيلاۋدى بىلەدى. ونداي ۇل ءۇشىن بۇلىك پەن كوتەرىلىس جات قىلىق. مەملەكەتتىڭ تامىرى سىيلاستىقتا، ادامداردىڭ ءوزارا سىيلاستىعى دامۋدىڭ جولى. كونفۋسي وسىنداي جولدى تاڭداساق ادامگەرشىلىكتى تاڭداعانىمىز ەمەس پە؟ - دەگەن تەرەڭ قاعيدالىق تۇجىرىمدى كۇن تارتىبىنە قويادى.

بۇل ويلاردىڭ قازىرگى ادامزات قوعامى ءۇشىن ماڭىزدىلىعى ءبىر مىسقال دا كەمىگەن جوق. وكىنىشكە وراي، ۇلكەن مەن كىشى اراسىنداعى، ەر مەن ايەل اراسىنداعى، بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى ءوزارا سيلاستىق قۇبىلىسىنا تەرەڭ سىزات تۇسۋدە. سىيلاستىققا تۇسكەن اۋرۋ حالىقتى مەڭدەي بەرسە، حالىق ادامگەرشىلىك ساپالارىنان مۇلدەم الىستاپ كەتپەك. قازىر زاماندى «اقشا پاتشا» بيلەپ تۇرعاندا، پراگماتيزم فيلوسوفياسى سانانى جاۋلاپ تۇرعاندا كونفۋسي ۇسىنعان «سىيلاستىق» كاتەگورياسىنىڭ رۋحاني قۇتقارۋشىلىق رولى ارتا تۇسۋدە. ەتنيكالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي تۇراقتىلىق باياندى بولاتىندىعىن كونفۋسي دۇرىس انىقتاپ بەردى. ماسەلە، ءتۇپتىڭ-تۇبىندە وتباسىنان باستالاتىن ءوزارا سىيلاستىققا كەلىپ تىرەلەدى. كونفۋسي ايتىپ وتىرعان ادامنىڭ تامىرى وسى.

كونفۋسي ادام ءومىرىن جاقسارتىپ، يگىلىك پەن مولشىلىققا جەتەلەيتىن قاراپايىم شىندىقتارعا ەرەكشە دەن قويادى. «كوپتەگەن، مىڭداعان جۇك ارباسى شىعارىلاتىن ايماقتىڭ باسشىسى ىسكە ۇقىپتى، قورلارعا ۇنەمدى، ادىلەتتى بولۋى مىندەتتى. ول ادامداردى جاقسى كورىپ، وزگەرىپ وتىراتىن جىل مەزگىلدەرىنە سايكەس ەڭبەككە باستاپ وتىرۋعا ءتيىستى»، - دەپ كورسەتەدى. دانانىڭ ويى حالىققا تۇسىنىكتى، قاراپايىم جانە پايدالى. كونفۋسي ەڭبەك پروسەسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ بارىسىندا ۇنەمدىلىك پەن تيىمدىلىكتىڭ ماڭىزىن ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى. ونىڭ پىكىرىنشە، تابىسقا بىلىمدىلىك پەن عىلىمى بارلار تەز جەتەدى. ال، ءبىلىمنىڭ باستاۋىندا ادامگەرشىلىك تۇرىپ، ادامگەرشىلىكتىڭ باستاۋىندا كىشىلەردىڭ اتا-اناسىن قۇرمەت تۇتۋى تۇرادى. سىرتتا دا ۇلكەندەردى تىڭداۋ، ساق بولا ءبىلۋ، شىندىقتى ايتۋ، ادامگەرشىلىگى بار ادامدارمەن جاقىن بولۋ ابزال، - دەپ بىلەدى قىتاي داناسى.

كونفۋسيدىڭ وسى ويىنا نازار سالساق «تىڭداي ءبىلۋ، سىيلاستىق - ۇلكەنگە قۇرمەت - ەڭبەكقورلىق - ءبىلىمقۇمارلىق» سياقتى قۇندىلىقتار جيناقتالا سينتەزدەلىنىپ ادامگەرشىلىك دەگەن اسا ءماندى ادامي ساپانى جاسايدى ەكەن. «ءبىلىمدىمىن» دەپ كەۋدە سوققان ءبىلىمدى ەمەس، ناعىز ءبىلىمدى اتا-اناسىنا جان-تانىمەن قىزمەت ەتە العان، بيلەۋشىسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن جانىن قيۋعا دايىن، دوستارىنا ءادىل ءسوز ايتا بىلەتىن جان. ونداي ادام ءوزىن ءبىلىمدىمىن دەپ ساناماسا دا بىلىمدىلەر قاتارىندا.

وسى تراكتاتىندا كونفۋسي ناعىز زيالىلىقتى مەڭزەپ وتىر. ناعىز زيالى ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە شىندىق پەن ادىلەت بولۋى ماڭىزدى. ول ادىلەتتى وزىنەن باستايدى جانە ماڭىنا ادىلدىكتىڭ نۇرىن توگۋگە ۇمتىلادى. ونىڭ بيلەۋشىمەن، اتا-اناسىمەن، دوستارىمەن جانە اۋىلداستارىمەن قاتىناسى دا ادىلەت پەن شىندىققا نەگىزدەلىنەدى. «پاراساتتى ازامات قاتال بولا الماسا دا ، ونىڭ بىلىمدىلىگى جەتىسپەسە دە، ەڭ باستىسى ادال جانە شىنشىل بولۋ. وزىڭمەن تەڭ ەمەستەرمەن دوستاسپا، قاتەلىكتەرىڭدى جوندەۋدەن قورىقپا»، - دەگەن كونفۋسيدىڭ ويلارىنىڭ حالىق ءۇشىن زارۋلىگى كۇدىك تۋدىرمايدى.

ادامي قۇندىلىقتار ارۋاقتاردى، ولگەندەردى سىيلاۋدان، اتا-تەكتى بىلۋدەن كۇشەيە تۇسەدى. «اتا-تەگىن بىلمەۋ تەكسىزدىك»، - دەپ ەسەپتەلەتىن قازاق حالقىنىڭ تالابى بۇل جەردە كونفۋسيدىڭ ويىمەن بىردەي بولىپ ۇندەستىك تاۋىپ تۇر. ۇستاز «اكەسىنىڭ ءتىرى كەزىندە ونىڭ ءىس-ارەكەتىنە دەن قويعان، ال، ول ولگەن كەزىندە ونىڭ ۇلگىسىن ءۇش جىل بويى ۇستانعان ادامدى اتا-اناسىن سىيلاي بىلگەن ادام دەپ ەسەپتەۋگە بولادى»، - دەيدى. قىتاي حالقىنىڭ ۇستازى كونفۋسيدىڭ وسى پايىمى قازاقتىڭ «اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» - دەگەن ويىن قايتالاپ تۇرعانداي. «ادامدار مەنى بىلمەيدى - دەپ رەنجىمە، مەن ادامداردى بىلمەيمىن دەپ رەنجى»، «كەدەيمىن دەپ قايعىرماساڭ، باي بولدىم دەپ ماقتاڭباساڭ جاقسى، ال، كەدەي بولىپ ءجۇرىپ قۋانا الساڭ، باي بولىپ ءجۇرىپ ءتارتىپ پەن ەرەجەلەردى ساقتاي الساڭ، تىپتەن، جاقسى»، - دەپ ەسەپتەيدى كونفۋسي.

جوعارىدا ايتىلعان پىكىرلەر مەن ويلار كونفۋسي ايتقان جەتىلگەن ادام، ياعني، «سيۋن سزى» (بيلەۋشىنىڭ ۇلى ماعىناسىندا) وبرازىنىڭ ءبىر عانا قىرى. وسىنىڭ وزىندە، ءبىز قىتاي ويشىلىنىڭ ۋاقىت تالابىنان وتكەن قاعيداتتىق رۋحاني مۇرانى بۇتكىل ادامزاتقا ۇسىنىپ كەتكەندىگىن سەزىنەمىز، تۇسىنەمىز. كونفۋسي ايتقان پىكىرلەر، ويلار مەن يدەيالاردان، قازاقتىڭ ۇلى ويشىلدارىنىڭ رۋحاني مۇراسىمەن ۇندەستىك، ساباقتاستىق كورۋگە بولادى. سەبەبى، جالپى ادامزاتتىق رۋحاني قۇندىلىقتار ورتاق، ولار ءۇشىن ۇلتتىق، مەملەكەتتىك شەكارالار جوق. دەمەك، قىتاي حالقىنىڭ داناسى كونفۋسيدىڭ رۋحاني مۇراسى قازاق حالقىنا دا جات ەمەس.

سالتانات ءىزتىلەۋوۆا،قازۇ پ ۋ- دىڭ ابايتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ

ورتالىعىنىڭ جەتەكشى-عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

دەرەككوز: «اقيقات» جۇرنالى