ءبىز وسى تاڭجارىقتى بىلەمىز بە؟
ول - ازاتتىق پەن بوستاندىقتى، بەيبىت قوعامدى ارمانداپ وتكەن اقىن. از ۋاقىت قازاقستاندا بولىپ، اباي، ىبىراي، ماعجان جىرلارىمەن مول سۋسىنداعان.
ءسوزىمنىڭ ءتۇبىن ويلا ەندى، ەلىم...
تاڭجارىق جولدى ۇلى - الاش ارىستارىنىڭ ارمان- مۇددەسىمەن ۇشتاسقان باعىت-باعدارى شىعارماشىلىق جولىن انىقتاپ بەرسە دە، سول جولدا قىتاي وكىمەتىنىڭ تۇرمە ازابىن مولىنان تارتقان بوزداق.
«زۇلىمعا راس قارسى تۇرعانىمىز،
ول دا راس، قۇپيا ۇيىم قۇرعانىمىز.
كەكپەنەن قولىمىزعا قۇرال الىپ،
جەلكەدەن گومينداڭدى ۇرماعىمىز.
كەلسەڭدەر ءۇرىمجىنىڭ قالاسىنا،
كوزىڭ سال قالتارىس، ساي-سالاسىنا.
وسىنى ولە-ولگەنشە ۇمىتپا دەپ،
تاپسىرىپ كەت بالاڭنىڭ بالاسىنا...
كورگەنىن اتاسىنىڭ وقىپ كورسىن،
كەكتەنىپ، كوزىن سالىپ، كوڭىل ءبولسىن!
بابامنىڭ تاريحى دەپ تابىن تانىپ،
زالىمنان كەگىن الىپ، قولىندا ءولسىن!
كەلەدى ءتۇن ورنىنا جارىق ساۋلە،
سەنەمىن، ەمەس مۇنىم بەكەر اۋرە.
ءسوزىمنىڭ ءتۇبىن ويلا ەندى، ەلىم،
قولىڭا وسى ءسوزىم تيسە زاۋدە»، - دەپ ول بولاشاق ۇرپاققا امانات جىرلارىن قالدىرعان.
جىرىمەن تار قاپاستى تالقانداعان
قازاق وقىرماندارىنا تاڭجارىقتاي اقىن تۋرالى، ونىڭ قاماۋ-قاپاستا جازىلعان جىرلارى تۋرالى العاشقى حاباردى جەتكىزگەن قازاقتىڭ حالىق جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆ بولاتىن. ول 1956 -جىلى قىتاي ەلىنە ىسساپارمەن بارۋعا ءساتى تۇسكەندە قاتتى قۋانادى. كوكەيىندە شوقاننىڭ ءىزى قالعان قاشقارياعا سوعۋ، شەكارانىڭ ارعى جاعىنداعى قازاقتارمەن، قىرعىزدارمەن تىلدەسۋ، تۇرمىس- تىرشىلىكتەرىن ءوز كوزىمەن كورىپ، ويعا تۇيگەندەرىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، وقىرماندارىنا جەتكىزۋ بولعانى انىق. قىتايلىقتاردىڭ ومىرىنەن كەڭىرەك سىر شەرتۋدى دە دىتتەدى. سول ساپاردان سوڭ كوپ ۇزاماي، ءوزىنىڭ «الىپتىڭ ادىمدارى» دەگەن جولجازباسىن كىتاپ قىلىپ شىعاردى (1959). وسى كىتاپتا ول شىنجاڭ ولكەسىندە بولعاندا قاسىنا ەرىپ جۇرگەن بۇقارا تىشقانبايەۆتان تاڭجارىق تۋرالى ءبىراز مالىمەت العانىن جازادى. بۇقارانىڭ ايەلى، تاڭجارىقتىڭ تۋعان قىزى سارانى كورەدى. «حالىق بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ادامداردان قولىنا تۇسكەن كىسىگە شىڭشىساي باندالارىنىڭ قانداي ازاپ كورسەتكەنىنە شىنجاڭ اقىنى تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ ولەڭدەرى كۋا»، - دەپ، تالقىنىڭ اسۋىندا تۇرىپ تىڭداعان تاڭجارىق ولەڭدەرىن بارلىق بوياۋىن ساقتاپ جەتكىزگەن.
اقىن تاعدىرى نەمەسە تاعدىرلى اقىن
1993 -جىلى تاڭجارىق اقىننىڭ 90 جىلدىق تويى الماتىدا، سودان سوڭ الماتى وبلىسىنىڭ نارىنقول اۋدانىنداعى قاقپاق اۋىلىندا اتالىپ وتكەنى ەسىمىزدە. اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ باستاپ بارعان ءبىر توپ اقىندار مەن جازۋشىلار، عالىمدار الدىمەن قاراسازعا سوعىپ، مۇقاعاليدىڭ مۋزەيىن ارالاپ كورىپ، ودان سوڭ قاقپاققا اتتانعانبىز. قاقپاقتا وتكەن ۇلكەن جيىندا ز. قابدولوۆتىڭ تەبىرەنە دە تولعانا تاڭجارىق تۋرالى بايانداما جاساعانى جادىمىزدا.
ول سوندا: «اقىن ليريكا، تولعاۋ، مىسال ولەڭدەر، داستان، ولەڭ رومان، قيسسا، ايتىس ولەڭدەردەن حالقىنا وتىز مىڭ جولداي مۇرا قالدىرعان. وسى تۋىندىلارى ارقىلى ول ابايدىڭ، احمەت، شاكارىم، ءمىرجاقىپ، ماعجانداردىڭ قىتايداعى قازاق باۋىرلار اراسىنان كوكتەگەن رۋحاني جالعاسى، سالالى بۇتاعى ەكەندىگىن تانىتتى. قىتايداعى قازاقتاردىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاسىپ، كوش باستاعان ءايمۇيىز سەركەسى بولدى. الەۋمەتتىك، قوعامدىق، وزگە دە ونەگەلى جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ولاردىڭ بۇگىنگى دامىعان باسپا ءسوزىنىڭ، وقۋ- اعارتۋىنىڭ دا نەگىزىن قالاستى. تاڭجارىق اقىن، قوعام قايراتكەرى عانا ەمەس، ءانشى، كومپوزيتور، حالىقتىڭ سال- سەرىلىك ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى»، - دەگەن ەدى.
اقىن تاعدىرى نەمەسە تاعدىرلى اقىن تۋرالى اڭگىمە تيەگى اعىتىلعاندا، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، رىمعالي نۇرعاليەۆ، مارفۋعا ايتقوجينا، قۇرمانباي تولىبايەۆ، سەيدالىم تانەكەيەۆ، ورازاقىن اسقار، ەركىن ءىبىتانوۆ، شايمەرگەن الديبەكوۆ قاتارلى ءسوز تىزگىنىن ۇستاعان ازاماتتار العاۋسىز كوڭىلدەن اقتارىلا وي بولىسكەن، سىر بولىسكەن بولاتىن. قىسقا ءومىرىنىڭ ەكى جىلىن تاڭجارىق وسى قاقپاقتا وتكىزىپتى. قويدىم قىزبەن ايتىسقانى، نۇريلامەن ايتىسقانى سول تۇس.
تاڭجارىقتى تانۋ - جىرلارى تۇرمەنىڭ تاس قابىرعالارىن تالقانداپ جارىپ شىققان اقىندى تانۋ دەگەن ءسوز.
«قازاق پوەزياسىنا قۇيىپ جاتقان ۇلى ارنا»
تاڭجارىق شىعارماشىلىعىن كوپ جىلدار بويى زەرتتەپ، زەردەلەپ جۇرگەن اۋىل ءمۇعالىمى، اقىن تىلەۋجان ساقالوۆ سول ايتىستاردى جاتقا سوعاتىنىنىڭ كۋاسى بولىپ، قول سوققانبىز. ودان بەرى دە زىمىراپ وتىز جىل ءوتىپتى! بۇل جىلدار بوسقا وتكەن جوق. جازۋشى تۇرلىبەك مامەسەيىتتىڭ «تاڭجارىق» رومانى جارىق كوردى. اقىننىڭ جىر كىتاپتارى باسپادان شىقتى. ەستەلىكتەر مەن زەرتتەۋ ماقالالار جازىلدى. تۇرسىنبەك كاكىش ۇلىنىڭ «تاڭجارىقتى باستان- اياق تۇگەل وقىعان ادام ونىڭ قازاق پوەزياسىنا قۇيىپ جاتقان ۇلى ارنالاردىڭ ءبىرى ەكەنىنە ەش ءشۇبا كەلتىرمەيدى. تاڭجارىق تۇرمە تۋرالى جىرلارىندا تەك ءوز قاسىرەتىن عانا ايتىپ قويماي، وزىمەن تاعدىر- تالايى ءبىر احمەت پەن ءمىرجاقىپتىڭ، ماعجان مەن ءىلياستىڭ، ساكەن مەن بەيىمبەتتىڭ دە سىرتقا شىعارا الماي كەتكەن كەكتى اشۋىن قوسا جىرلاعانداي اسەر قالدىرادى»، - دەگەن پىكىرى دە ويلاندىرادى.
اقىننىڭ «تۇرمە ءحالى» دەيتىن تولعاۋىن بەيجاي وقۋ مۇمكىن ەمەس. كوزىڭە جاس، كومەيىڭە وكسىك تىعىلادى.
«...دوڭگەلەك ءبىر تاقتاي بار قالىڭ شاپقان،
بەتىنە قانمەن سىرلاپ، بوياۋ جاققان.
«جالاڭاش قۇيرىق قويىپ وتىر» - دەيدى،
قاراتىپ ۇشىن ورگە شەگە قاققان.
كومىرگە وتىرعىزىپ ۇساق شاعىپ،
قان دەگەن ماي قۇيرىقتان سۋداي اعىپ.
ۇرپىڭە شي جۇگىرتىپ بوزداتقاندا،
شىبىن جان شىعىپ كەتپەي تۇرسىن ناعىپ؟!
ادامنىڭ جانى كەتىپ دەنەسىنەن،
قۇيرىقتى الساڭ جۇلىپ شەگەسىنەن.
تاڭىرگە داۋىسىڭ جەتىپ زارلاناسىڭ،
تىرناقتىڭ ينە سۇقسا كوبەسىنەن».
تور ىشىندە الاسۇرعان ارىستان
وسى ورايدا ويىڭا اتاقتى ءمادي باپي ۇلىنىڭ ورىس وتارشىلدارىنان تارتقان قورلىعى ورالادى. «اباقتى قاتار-قاتار بولادى ەكەن // ىشىنە جاقسى، جامان تولادى ەكەن // ىشىنە اباقتىنىڭ كىرىپ بارساڭ // كوڭىلىڭ سۋ سەپكەندەي بولادى ەكەن!»، - دەيتىن ەدى عوي ول. تاڭجارىقتىڭ كورگەن ازابى مەن تارتقان توزاعى قانشالىقتى اۋىر بولعانىن سالىستىرا قاراپ-اق ۇعىناسىز. تۇرمەنىڭ اتى - تۇرمە. تاڭجارىق ءوزىن عانا ەمەس، سوڭىندا قالعان تۋىستارىن ويلاي قامىعىپ وتىرىپ، ەلىنىڭ ەرتەڭى نە بولارىن ۋايىمدايدى.
«باسپانا - جىرتىلعان قوس، ساۋىن جالعىز،
نە بولار كەمپىر مەنەن شالىم مەنىڭ.
اۋدارىپ فەودالدىق وكتەمدىكتى،
قاي ۋاقىتتا اتار ەكەن تاڭىم مەنىڭ.
قاپاستا شىرىلداعان بوزتورعايمىن،
بۇلبۇلداي ەستىلەر مە ءانىم مەنىڭ.
ەسكە السا ەزىلگەندەر زۇلىمداردان،
تۇرلەنەر ەدى سوندا ءسانىم مەنىڭ.
كوكسەگەن ارمانىما جەتىپ ولسەم،
شىرىمەس قابىردا دا ءتانىم مەنىڭ».
ويىمىزعا فاشيستەردىڭ موابيت تۇرمەسىندە جاتىپ، رۋحتى جىرلار جازعان تاتاردىڭ قايسار اقىنى مۇسا جالەل ورالادى. تاڭجارىق تا تور ىشىندە الاسۇرعان ارىستان ەدى عوي. ارىز-ارمانىن جىرلارىمەن جەتكىزىپ كەتتى:
«دۇنيە الەمىنە سوزامىن قول،
اداسقان مەن ءبىر ءعارىپ تابا الماي جول.
تورلانىپ ءبىزدىڭ باسقا ءتۇستى تۇمان،
ايىقسىن الداعى كۇن، تىلەگىم سول»، - دەدى ول.
تاڭجارىقتى تانۋ - زامان مەن قوعام قىساستىعىنان جازىقسىز جاپا شەككەن قازاقتى تانۋ دەگەن ءسوز، بولاشاق ۇرپاققا امانات جىرلارى تۇرمەنىڭ تاس قابىرعالارىن تالقانداپ جارىپ شىققان اقىندى تانۋ دەگەن ءسوز.
ءادىلعازى قايىربەكوۆ، اقىن، الماتىداعى س. مۇقانوۆ پەن ع. مۇسىرەپوۆتىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي كەشەنىنىڭ جەتەكشىسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى
almaty-akshamy.kz
