ۇلتى ءۇشىن تۋعان ۇل
تارعالاڭ تاريحتىڭ تار سوقپاق، تاۋقىمەتتى تاعدىرىن باستان وتكەرىپ بۇگىنگە جەتكەن قازاق حالقىنىڭ بارماعان جەرى، كورمەگەن سورى بار ما؟ بابالار باسى قايدا قالىپ، انالار جاسى قايدا تامبادى؟ باسىمىزدى باسقاعا يگەن بودان كۇننەن قۇتىلىپ، ەگەمەندى ەل بولدىق. ەس جيىپ، ەڭسە كوتەردىك. قوعامدىق ومىردە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولدى. مۇڭ- مۇنارى سەيىلىپ، سانامىزعا سەرپىلىس كىردى. كەتكەنىمىزدى كەلتىرىپ، كەمتىگىمىزدى تولتىرۋعا مۇمكىندىك الدىق.
وسى رەتتە اتقارىلاتىن جۇمىستىڭ ءبىر سالاسى - رۋحاني مۇرامىزدىڭ ءبىر قاينار كوزى سانالاتىن شەتەلدە تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتى ەكەنى بەلگىلى. شەتەلدەگى قانداستار ادەبيەتى وزىمىزدە جارىق كورىپ، زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالا باستاعانىمەن ءالى دە جەتكىلىكتى دەڭگەيدە زەرتتەلمەگەنى انىق. سول اۆتورلارىمىزدىڭ ءبىرى - حالىقارالىق ديپلومات، قوعام قايراتكەرى، زەرتتەۋشى عالىم، جازۋشى، جۋرناليست، اعىلشىن، نەمىس، تۇرىك، قازاق تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن شەشەن، ۇلت قاھارمانى حاسان ورالتاي ەدى.
شىعىس تۇركىستاننان شەت ەلدەرگە بوسقان، تاكلاماكان شولىنەن ءوتىپ، گيمالاي تاۋىنان اسقان، 1951 -جىلى كاشمير، ءۇندىستانعا بارىپ پانالاعان، 1954 -جىلدىڭ جازىندا تورعايداي توزىپ، ءتۇبى ءبىر تۇركياعا جەتىپ، سول ەلدىڭ ازاماتتىعىن قابىلداعان قاليبەك حاكىمنىڭ ۇلى حاسان ورالتاي 1933 -جىلى «دۇڭگەن» توڭكەرىسى كەزىندە شىعىس تۇركىستان، ەرەنقابىرعا تاۋىنىڭ بوكتەرىندە مايلى- جايىردا دۇنيەگە كەلگەن. (شەت ەلدەردەن العان كۋالىگىندە 1930 -جىلى تۋىلعان دەپ كورسەتىلەدى).
حاسان ورالتايدىڭ بالالىق شاعىنىڭ ءتاتتى دە بەيبىت كەزەڭى 1944 -جىلدان كەيىن قايتىپ ورالمايدى. ودان كەيىنگى ءومىرى قورقۋ، ۇرەيلەنۋ، ۇركە كوشىپ قاشۋ سياقتى سان ءتۇرلى تاۋقىمەتكە تولى بولدى. 1940 -جىلداردىڭ باسىندا ەرەنقابىرعا بوكتەرىندەگى قىزىلوزەن دەگەن جەردەن اشىلعان باستاۋىش مەكتەپتە ون ەكى جاسىنا دەيىن وقيدى.
1945 -جىلى كوتەرىلىس سالدارىنان ول مەكتەپ جابىلىپ قالادى. وسىلايشا حاسان ورالتايدىڭ وتباسىندا قيان- كەسكى تاعدىر تالكەگى باستالادى. جارالى اكە قانى، جىلاعان انا زارى قۇلاعىنا سىڭگەن ءسابي جورگەگىندە جەر اۋدارىلادى. باقىتى مۇڭلى، بولاشاعى سىرلى بەيمالاىم باعىتقا بەت بۇرادى. جوعارىداعى اۋعان ەلدىڭ جايىن جىپشەلەپ جازۋعا جەڭىل بولعانىمەن وسى بارىستاعى ەلدىڭ قان كەشىپ، قابىرعاسىن سوككەن، سۋ ورنىنا قان ىشكەن ادام توزگىسىز قيامەت ساپارىنداعى تاكلاماكان ءشولى، گيمالاي شوقىلارىندا قازا تاپقان وتباسىلاردىڭ ايانىشتا كۇيزەلىسى جانتۇرشىگەرلىك.
مىنە وسى ساپاردا قاليبەك حاكىم مەن ونىڭ بايبىشەسى قانىمشانىڭ سەگىز بالاسىنا تۇركياعا امان جەتكەنى حاسان ورالتاي مەن ونىڭ ءىنىسى ءبىلال حاكىم عانا بولدى. بۇل ەت جۇرەكتى پەندەگە قانشالىق ازاپپەن قايعى-قاسىرەت ەكەنى انىق. قۇداي باسقا سالماسىن، بۇگىنگى قارىن توق، ۋايىم جوق زاماندا بۇل تەك ايتۋعا عانا جەڭىل. 1954 -جىلى تۇركياعا جەتىپ سول ەلدىڭ ازاماتتىعىن قابىلداعان حاسان قاليبەك ۇلىنىڭ اتى حاسان ورالتاي بولىپ جازىلادى. وسىلايشا الاشىم دەگەن ارلى ازاماتتىڭ ارپالىستى ءومىرى باستالادى.
حاسان ورالتاي كوپتەگەن ماقالالارمەن ۇلكەندى-كىشىلى جيىرماعا جۋىق كىتاپتىڭ اۆتورى. 1957 -جىلى ىزمىردە جۋرناليست وزدەمىر اتالان ەكەۋىنىڭ قوس اۆتور رەتىندە «گيمالاي» داستانى دەگەن 40 كۇنگە ۇلاسقان تىزبەكتى ماقالاسى شىعادى.
بۇل بولاشاق قالامگەردىڭ تۇڭعىش ماقالاسى ەدى. حاسان 1957 -جىلى ناتو-دا ، ونىڭ بولىمدەرىندە قىزمەتكە ورنالاسادى. سودان ا ق ش اۋە كۇشتەرىنىڭ كىتاپحانالارىنا ەركىن كىرىپ- شىعۋ مۇمكىندىگىنە يە بولىپ كوپ ءبىلىم الادى. تۇركياعا العاش بارعاندا ءتۇرلى قيىندىقتارعا تاپ بولادى.
وسىنداي ماسەلەلەرگە بايلانىستى حاسان ورالتاي تۇركيا جۇرتشىلىعىنا قازاقتى تانىستىرۋ ماقساتىندا 1961 -جىلى ەركىندىك جولىنداعى «شىعىس تۇركىستان قازاق تۇرىكتەرى» دەگەن تۇڭعىش كىتابىن تۇرىك تىلىندە ىزمىردە شىعارادى. بۇل سول كەزدەگى تۇركيادا تىكە قازاق اتىمەن شىققان جانە ءبىر قازاق جاعىنا شىعارىلعان تۇڭعىش كىتاپ ەدى. ول تۋرالى تۇركيا باسىلىمدارىندا «قازاق تۇركتەرى تۋرالى قۇندى ءبىر كىتاپ شىقتى» دەگەن كولەمدى ماقالالار جاريالاندى.
1962 -جىلى «بۇيۇك تۇركەلى» دەگەن، 1965 -جىلى «كوممۋنيزمگە ساۋاش» دەگەن جۋرنالدار شىعارادى. حاسان ورالتاي ادەبي زەرتتەۋشى رەتىندە 1963 -جىلدىڭ وزىندە-اق ماعجان جۇمابايەۆتىڭ شىعارماسىن زەرتتەيدى. ونىڭ ادەبيەتتەگى ورنىن انىقتاپ «بۇيۇك تۇركشىل ماعجان جۇماباي ۇلى» دەگەن كولەمدى ەڭبەك جازىپ، كىتاپ ەتىپ باستىرادى. بۇل ەلىنەن بوسىپ باسقانى پانالاعان ءبىر ادام ءۇشىن اۋىر ەڭبەك ەكەنىن كوزى اشىق زيالى قاۋىم اڭعارسا كەرەك.
1968 -جىلى گەرمانيادا ميۋنحەنگە بارىپ «ازاتتىق» راديوسىنىڭ شتاتتى قىزىمەتكەرى بولىپ جۇمىس باستايدى. بۇل حاسان ءۇشىن جاڭا ءبىر كەزەڭنىڭ باستالۋى ەدى. 1971 -جىلى سول جەردە «ابىلاي داستانىنىڭ» ءبىر نۇسقاسىن كىتاپ ەتىپ ءوز قارجىسىمەن شىعارادى. 1973 -جىلى ستامبۋلدا «الاش- تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ ۇلت ازاتتىق ۇرانى» دەگەن كىتابىن باستىرادى.
بۇل كىتاپ شىققاننان كەيىن 1985 -جىلى انگليادا ءبىر جۋرنالدا كولەمدى ماقالا ەتىپ جاريالايدى. بۇل الاش ۇرانىن سول كەزدىڭ وزىندە الەم حالقى تانىدى دەگەن ءسوز. سول جىلدارى بۇل كىتاپتىڭ ءمان-ماڭىزى وزگەشە بولدى. («الاش» كىتابى جونىندە سول كەزدەگى قازاقستان باسىلىمدارىندا ايعايشىلار ارسىز سوققىعا شىعادى.)
1960-1980 -جىلدار ارالىعىندا «ۇلكەن تۇركەلى تۇركىستان» دەگەن جۋرنالدىڭ كوپتەگەن ساندارىن شىعاردى جانە وسى جۋرنال بەتتەرىندە سول كەزدە اتىن اتاۋعا قيىن بولعان، حالقىمىزدىڭ ارداقتى ازاماتى مۇستافا شوقاي، ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، م. جۇمابايەۆ، م. دۋلاتوۆ، ج. ايماۋىتوۆ ت. ب جايىندا كولەمدى ماقالالار جاريالايدى. سونداي-اق، ولار تۋرالى «ازاتتىق» راديوسىنان ءجيى-ءجيى حابارلار دا بەرىپ تۇردى. بۇعان دەيىن باتىستا الاش جانە الاش وردا اتىمەن كىتاپ تۇگىل اتاپ ايتار جەكە ماقالا دا شىقپاعان.
ارماندا كەتكەن ارىستارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن وقۋ بىلاي ءتۇرسىن ەسىمدەرىن ايتا الماي جۇرگەن شاقتا ولاردىڭ ءومىرباياندىق دەرەكتەرىمەن ەڭبەكتەرى جايىندا تانىستىرۋ، زەرتتەۋلەر جازىپ، كىتاپتارىن شىعارۋى قازاعىم، ەلىم دەپ ەڭىرەپ وتكەن ەرلەردىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى، ارمانىن اقتاۋشى حاسان ورالتايدىڭ اسا ەلەۋلى ەڭبەگى بولىپ ەسەپتەلەدى .
حاسان ورالتاي 1975-1959 -جىلدار ارالىعىندا الماتىدا «قازاق س س ر عىلىم اكەدەمياسىنىڭ باسپاسىندا» باسىلعان ەكى تومدىق قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىن «قازاقشا- تۇرىكشە» سوزدىگىن اۋدارادى. 1984 -جىلى ىستامبۋلدا سوزدىكتى ءوز قارجىسىمەن باستىرادى. 328-بەتتەن تۇراتىن بۇل سوزدىك تۇركيادا شىققان تۇڭعىش قازاقشا سوزدىك ەكەنىن ەسكەرسەك حاسان ورالتايدىڭ بۇل تاراپتاعى ەڭبەگىنىڭ قانشالىقتى ءمانى بار ەكەنى ايقىندالا تۇسەدى. 1973 -جىلى الماتىدا «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ ءار ساندارىنا باسىلىپ جاريالانعان جازۋشى قابدەش جۇمادىلوۆتىڭ «سوڭعى كوش» رومانىن الىپ «Gِşten sonra» دەگەن اتپەن تۇرىك تىلىنە اۋدارىپ باسپادان شىعارادى.
كۇنى كەشەگى جەلتوقساننىڭ قاندى وقيعاسى دا قاھارمان جاستاردىڭ ەرلىك رۋحى دا كەزىندە جۇرتتان جاسىرىلدى. وسىناۋ قيىن- قىستاۋ كۇندەردە حاسان ورالتايدىڭ جانى شىرىلداپ وتقا ءتۇستى. ميۋنحەننەن قۇستاي ۇشىپ ستامبۋلعا، ودان انكاراعا بارىپ قىرعىنعا ۇشىراپ، جازىقسىز قۋدالانعان قازاق جاستارىنا كومەكتەسۋدى سۇراپ، بۇكىل شەتەلدىك ديپلوماتتىق كورپۋستاردى اياعىنان تىك تۇرعىزادى(قازتاي ءابىش ماقالاسىنان).
ءسويتىپ، 1988 -جىلى ستامبۋلدا «1986 -جىلعى 17-18-جەلتوقسانداعى قازاقستان وقيعاسى» دەگەن اتپەن الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسىن ارقاۋ ەتىپ تۇڭعىش كىتاپ جازعان دا حاسان ورالتاي. وسىلايشا الماتىداعى قاندى وقيعانىڭ شىندىعىن، الاساپىران بۇلىنۋشىلىگىن الەم حالقىنا ەگجەي- تەگجەيلى دالەلدى فاكتىلەرمەن جەتكىزۋگە تىرىستى. بۇل باتىس گەرمانياداعى، تۇركياداعى، «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قازاق بولىمىندەگى قازاقتارعا ۇلكەن سىلكىنىس تۋدىرادى. ول - شىندىقتى بۇركەمەلەگەن كەڭەستىك ۇستەمدىكتى سىناپ، قازاق جاستارىنىڭ قاھارماندىق قيمىلدارىنىڭ اقيقاتىن الەم حالىقتارىنا تانىستىرعان ۇلتجاندى ازامات. اتا جاۋىنا اق نايزاسىن ايانباي تۇيرەگەن جانىبەك باتىر اۋىلىنان ارمان ەسىگىن اشقان حاسان ورالتاي قانپەزەرلىككە قالامىن قايتپاي قاداي ءبىلدى. ەسىل ەردىڭ ەڭبەگىن ىستەدى. قاندى تاريح پاراعىنا جازىلعان جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ەسكە الۋ قارساڭىندا حاسان ورالتايدىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى قاھارماندىق ەڭبەگىنە مەملەكەت تاراپىنان ايىرىقشا توقتالىپ، اتاپ وتكەن ءجون.
حاسان ورالتاي 1977 -جىلى ستامبۋلدا «التايلاردا قاندى كۇندەر» دەگەن كىتابىن جازىپ شىعارادى. 1988 -جىل 1-اقپاندا رەسمي تۇردە ازاتتىق راديوسىنىڭ قازاق ءبولىمىنىڭ ديرەكتورى بولىپ قىزمەتكە كىرىسەدى. بۇل ومىرىندەگى ماڭىزدى قىزمەتتىڭ ءبىرى بولادى. ويتكەنى ۇلتتىڭ نامىسى قانىندا تۋلاعان ارقالى ازامات وسىدان باستاپ «ازاتتىق» راديوسى قازاق ءبولىمى باعدارلامالارىن جالپى العان ءيسى قازاقتىڭ جەكەلەپ العاندا ۇلتتىق مۇددە- ماقساتىن قورعايتىن باعىتقا بۇرىپ جۇمىس ىستەگەن ەدى. بۇل ەلىم دەگەن ەردىڭ ۇلكەن رۋحى مەن جىگەرى عانا بارا الاتىن جۇمىس ەدى. وسىنى حاسان ورالتاي ابىرويمەن اتقارا الدى. 1991 -جىل 16-جەلتوقساندا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن كەشكى ساعات 8 دە «ازاتتىق» راديوسىنان الەمگە جاريا ەتكەندە وسى حاسان ورالتاي اعامىز بولاتىن. وسىلايشا 1968 -جىلدان 1995 -جىلى 28-ماۋسىمعا دەيىنگى 28 جىلدان استام ءومىرى گەرمانيادا كۇندەلىكتى باعدارلاماسىن «ەلىم- ايلاپ» زارلاعان ساعىنىشتى مۇڭمەن باستالاتىن «ازاتتىق» راديوسىندا وتەدى. بۇل ەڭ جاپالى دا جەمىستى جىلدار ەدى.
حاسان ورالتايدىڭ 1999 -جىلى ىستامبۋلدا «ەلىم- ايلاپ وتكەن ءومىر» اتتى كىتابى جارىق كورەدى. 2005 -جىلى الماتى «ءبىلىم» باسپاسىنان ەكىنشى رەت باسىلىپ شىعادى. ول ءۇشىن دە از ەڭبەكتەنبەگەنى بەلگىلى. بۇل كوركەم ادەبيەت ەمەس، ءومىر ەستەلىگى. شەت ەلدەردە اۋىر ارپالىستى جارتى عاسىردان استام ءومىر سۇرگەن ءبىر قازاقتىڭ قيىردا ءجۇرىپ جازىپ، شەت ەلدە باستىرعان عۇمىرناماسى. كىتاپتا شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ 1930 -جىلدان بەرگى ەلدەگى جانە شەتەلدەگى ۇلت ازاتتىق كۇرەستەرىنەن كورىنىستەر. سونداي-اق تاكلاماكان شولىندە، گيمالاي تاۋىندا جانە تۇركيامەن گەرمانيادا ارپالىسپەن وتكەن جىلدار بارىنشا دالەلدى، ۇعىنىقتى كورسەتىلەدى.
جازۋشى جانات ءاحمادي ۇلى «كىتاپ حاسان ورالتايدىڭ اكەسى، شىعىس تۇركىستان ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ قاھارمانى قاليبەك حاكىمنىڭ اتىن الەمگە ءپاش ەتكەن رۋدىڭ ەمەس ۇلتتىڭ نامىسى دەسەك بولادى. بۇل كىتاپتىڭ وقيعاسىنا ەنگەن قازاقتار ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ مىنا جالپاق جاھانداعى ەڭ قايسار، ەڭ كومپىس، ەڭ ءتوزىمدى عاجايىپ جۇرت ەكەنىن ايگىلەگەن. مۇزداي تەمىر وت قارۋمەن قۇرسانعان جاۋمەن قاسىق قانى قالعانشا ايقاسىپ، جان بەرگەنشە تىرەسكەن ەرلىك وسىنداي-اق بولار. مىناۋ جۇمىر جەردىڭ سوناۋ ەكىنشى قاباتىنداعى اسقاق الەم امەريكاعا ءۇنى جەتىپ، ازۋىن ايعا بىلەگەن سوۆەت ۇكىمەتىن قۇلاتۋعا كۇش قوسقان اكەلى- بالالى قاليبەك حاكىم مەن حاسان ورالتايدىڭ ۇلتقا دەگەن قايتالانباس مۇراگەرلىك ەڭبەگى، ادال توككەن ماڭداي تەرىنىڭ بوداۋىمەن جازىلعان وشپەس ءومىر كوشىرمەسى. تۋعان جەرىنەن اۋا كوشىپ، شىلداي توزىپ بوسقان قازاقتىڭ رۋحاني جەتىمدىگىنىڭ ەنسيكلوپەدياسى دەسە بولارلىق. «ت م د ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنا «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قازاق ءبولىمىن ۇزاق جىل باسقارىپ، سوۆەتتىك توتاليتارلىق ءتۇزىمنىڭ جەر بەتىنەن جويىلۋىنا حاسان ورالتاي ەڭبەگىنىڭ از بولماعاندىعى زيالى قاۋىمنىڭ بارىنە ءمالىم. ولاي بولسا بۇل كىتاپتىڭ بۇگىنگى قازاق قوعامىندا ورنى دا وزگەشە ەكەندىگىن ايتۋىمىز كەرەك. مۇنداي ءىستى مىڭنىڭ ءبىرى، ءتىپتى ميليوننىڭ ءبىرى اتقارىپ جاتقان جوق» دەپ تۇجىرىمدايدى. وسىدان دا كوپ ىستەردى اڭعارۋعا بولادى.
ءبىر كەزدەرى سوناۋ مايلىجايىر دەگەن تاۋدا اعاش كەرەگە، كيىز تۋىرلىقتى كوشپەلى قازاق وتباسىندا ىڭگالاپ دۇنيەگە كەلىپ، اتتىڭ جالى، اتاننىڭ قومىندا وسكەن قانداسىمىز حاسان ورالتاي قازاق حالقىنىڭ ەلىم دەپ وتكەن كەشەگى مۇستافا شوقايلار سياقتى ساڭلاقتاردىڭ بۇگىنگى كوزى، ءىزباسارلارىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى ەكەنىن ءوز ءومىر جولى مەن ەڭبەگىن كۋا ەتكەن تۇلعا. قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى، قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني بوستاندىعى جولىندا ءومىرىن سارىپ ەتكەن حاسان ورالتايدىڭ جيىرماعا جۋىق شىعارمالارىنىڭ دەنى اعىلشىن، تۇرىك تىلىندە جارىق كوردى.
ءوز وتانىندا قازاق تىلىندە جارىق كورمەۋى وكىنىشتى. قازاقستان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا سوڭعى جىلدارى حاسان تۋرالى كولەمدى ماقالالار جاريالاندى.
1995 -جىلى «ابىلاي حان»، «الاش»، «جەلتوقسان» اتتى ءتول شىعارمالارى مەن جازۋشى قابدەش جۇمادىلدىڭ «سوڭعى كوش» رومانىن تۇرىك تىلىنە تارجىمەلەگەنى ءۇشىن قازاقستاننىڭ «الاش» سىيلىعىن الدى. قىزىلوردا وبلىسى، كەيدەن اۋىلىنىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعى مەن سوندا ءبىر كوشەگە ەسىمى بەرىلدى. بۇل الاشىم دەگەن ارلى ازاماتقا بولماشى عانا قۇرمەت.
ءومىرى وزگەگە ۇلگى حاسان ورالتاي ەڭبەكتەرىن كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، ونىڭ شىعارمالارىنىڭ قازاقستاندا جارىق كورۋىنە ەڭبەك ەتىپ، كولەمدى زەرتتەۋ، سول ارقىلى قازاق ادەبيەتى وقۋلىقتارىنا ەنگىزۋ، ونىڭ اتىنا قازاقستاننىڭ ۇلكەن قالالارىنداعى كوشەلەرگە، مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەتتەرگە بەرۋ كەرەك. سوندا عانا ۇلتى ءۇشىن تەڭدەسسىز ۇلەس قوسقان اياۋلى ۇلدى ەل رەتىندە شىنايى ارداقتاي العان بولار ەدىك.
تالاپبەك تىنىسبەك ۇلى
اقىن.
2023 -جىل، 7-ناۋرىز
استانا.
adebiportal.kz
