بىرنەشە ءتىل مەڭگەرۋ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى مەن شىعارماشىلىققا قالاي اسەر ەتەدى
بۇگىنگى تاڭدا الەم ادامدارىنىڭ كوپشىلىگى كەم دەگەندە ەكى تىلدە سويلەيدى. ەۋروپادا حالىقتىڭ 70 پايىزى ەكى ءتىلدى نەمەسە كوپتىلدى.
ۆيوريكا ماريان - پسيحولينگۆيست. مولداۆيادان شىققان امەريكالىق پروفەسسور 1990 -جىلداردان بەرى كوپ تىلدە سويلەيتىن ادامداردىڭ ميىن زەرتتەپ ءجۇر.
عالىم «ءتىلدىڭ كۇشى: كوپتىلدىلىك، تۇلعا جانە قوعام» اتتى جاڭا كىتابىندا مۋلتيلينگۆيزمگە قاتىستى عىلىمنىڭ سوڭعى جاڭالىقتارىن بولىسەدى.
«بىرنەشە تىلدە نەمەسە ديالەكتىدە سويلەيتىن ادامدار تەك ءبىر تىلدە سويلەيتىن ادامدارعا قاراعاندا ءارتۇرلى لينگۆيستيكالىق، كوگنيتيۆتى جانە نەيروندىق قۇرىلىمعا يە»، - دەپ جازادى ماريان.
كوپتىلدى ادامداردىڭ ميى باسقاشا جۇمىس ىستەيتىنىنە بەس مىسال:
ءبىر ادام - بىرنەشە تۇلعا
بىرنەشە ءتىلدى جەتىك بىلەتىن ادامدار كوبىنە تىلدىك جۇيەنى وزگەرتكەن كەزدە جەكە باسىنىڭ كەي اسپەكتىلەرى كۇشتىرەك كورىنەتىنىن نەمەسە كەرىسىنشە السىرەپ قالاتىنىن سەزىنەتىنىن ايتادى.
بۇل جاعداي ماريانعا دا تانىس: مولدوۆادا بالا كەزىنەن رۋمىن جانە ورىس تىلدەرىندە سويلەپ وسكەن اۆتور عىلىمي جۇمىستى مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىعان اعىلشىن تىلىنەن باسقا تىلدە قالاي جازۋعا بولاتىنىن ءتىپتى ەلەستەتە المايدى.
«اعىلشىن تىلىندە ءماتىن جازۋ مەنى گەندەرلىك رولدەر قويعان شەكتەۋلەردەن بوساتادى. بۇل مەنىڭ گەندەرىمە قاراماستان ويشىل، جازۋشى جانە عالىم بولۋىما مۇمكىندىك بەرەدى. ارينە، كاسىبي اسپەكتى دە بار. نيەۆرولوگيا جانە كوگنيتيۆتىك عىلىمدار تۋرالى رۋمىن جانە ورىس تىلدەرىندە جازۋعا سوزدىك قورىم جەتپەۋى مۇمكىن، - دەپ تۇسىندىرەدى عالىم. - ءبىراق جەكە قارىم- قاتىناستى دا جوققا شىعارا المايمىن. ويتكەنى ءتىل - مادەنيەتتى تاراتۋشى رەتىندە قىزمەت ەتەدى. رۋمىنيا مەن وڭتۇستىك- شىعىس ەۋروپا مادەنيەتى عىلىمداعى ايەلدەردى تانىستىرۋعا كەلگەندە ءالى دە ارتتا قالىپ كەلەدى».
ميدىڭ ءبىر ايماعى ءارتۇرلى تىلدەرگە قىزمەت ەتەدى
ءارتۇرلى تىلدە كەلەتىن اقپارات ميدىڭ ءارتۇرلى بولىگىنە تارايدى جانە ولاردىڭ ءارقايسىسى بەلگىلى ءبىر ءتىل بەلسەندى قولدانىلعان كەزدە «ىسكە قوسىلادى» دەگەن پىكىر بار. ءبىراق زەرتتەۋلەر بۇل تەوريانىڭ قاتە ەكەنىن كورسەتتى. ءارتۇرلى تىلدەر ءىس جۇزىندە ميدىڭ سول ءبىر ايماعىندا وڭدەلەدى. بۇل جاعدايدا سيگنالداردى ميدىڭ ءبىر بولىگىندە، ءبىراق ءارتۇرلى نەيروندا وڭدەۋگە بولادى.
مۋلتيلينگۆ ادامدار مونولينگتەرگە قاراعاندا كرەاتيۆتى جانە ەرەكشە ويلايدى
شىعارماشىلىقتىڭ ءمانى - ميدىڭ ءبىر- بىرىمەن ەش بايلانىسى جوق بولىپ كورىنەتىن نارسەلەر اراسىندا بايلانىس ورناتۋى. اقىنداردىڭ ويىنا عاجاپ مەتافورالار مەن ورالىمدار، فيلوسوفتارعا - جاڭا تۇجىرىمدار، ال سۋرەتشىلەرگە - ريەۆوليۋتسيالىق تەحنيكا نەمەسە جاي تۇستەردىڭ كۇتپەگەن ۇيلەسىمى نەمەسە پىشىندەردى قولدانۋ تۋرالى يدەيالار كەلەدى.
كوپتىلدى ادامداردىڭ ميىندا دا وسىنداي بايلانىستار كوپ بولعاندىقتان ولار شىعارماشىلىقتى جانە ەرەكشە ويلاۋدى قاجەت ەتەتىن تاپسىرمالاردى جاقسىراق ورىنداۋعا بەيىم.
«باسقا ءتىلدى ۇيرەنۋ ءسىزدى ودان دا كرەاتيۆتى ادام ەتە الادى، ءبىراق شىعارماشىلىعىڭىزدى نولدەن ماكسيمۋمعا جەتكىزەدى دەي المايمىز. ءوزىڭىزدى قانداي دا ءبىر جولمەن شىعارماشىلىق جولمەن كورسەتكەن بولساڭىز، بۇل سىزگە قوسىمشا ارتىقشىلىق بەرەدى»، - دەپ قورىتىندىلادى ساراپشى.
ەستە ساقتاۋ تۇراقتىلىعى
قازىرگى زامانعى جاد تەورياسىنا سايكەس، ەرتەرەكتە بولعان ءبىر جايتتى ەسكە تۇسىرگىڭ كەلسە، ونى سول وقيعا بولعان تىلدە ەلەستەتسە تەزىرەك ەسكە تۇسەدى.
مىسالى، اعىلشىن- قىتاي تىلدەرىندە سويلەيتىن بيلينگۆ ادام بىرەۋگە باسىنان وتكەن تاجىريبەسى تۋرالى اعىلشىنشا ايتىپ تۇرعان كەزىندە ول نەگىزىنەن بۇرىن اعىلشىن تىلىندە ايتقان فاكتىلەرگە نە وقيعالارعا باسىمدىق بەرۋى مۇمكىن.
«ءارتۇرلى نەيروندىق بايلانىستار ءارتۇرلى تىلدەردە جاندانادى، ناتيجەسىندە جادتا ءارتۇرلى ەستەلىكتەر پايدا بولادى، - دەيدى ماريان. - وسىلايشا ءبىرشاما وزگەرىستەر بولادى، ويتكەنى ءتىل مادەنيەتكە، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنە جانە جەكە تاجىريبەگە تىعىز بايلانىستى».
بۇل اكادەميالىق ورتادا دا كورىنەدى. مىسالى، اعىلشىنشا- يسپانشا سويلەيتىن بيلينگۆ يسپان تىلىندە نە ۇيرەنگەنى جايىندا اعىلشىن تىلىندە تەست تاپسىرسا، ونىڭ ناتيجەسى يسپان تىلىندە الىنعان سىناقتان گورى ناشار بولادى.
«پايدالى ينۆەستيتسيا»
ءارتۇرلى تىلدەردە سويلەسۋ ءۇشىن مي وراسان زور ەنەرگيانى قاجەت ەتەدى، بۇل ونى ۇزاقمەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا كوگنيتيۆتى قۇلدىراۋدىڭ كەي تۇرلەرىنەن قورعاي الادى.
زەرتتەۋ كورسەتكەندەي، بىرنەشە ءتىلدى بىلەتىن ەگدە جاستاعى ادامداردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى جاقسى، ال پوپۋلياتسياعا نەگىزدەلگەن زەرتتەۋ كوپتىلدى ەلدەردە التسگەيمەر اۋرۋى از بولاتىنىن كورسەتتى.
عالىمدار سونىمەن قاتار ەكى نەمەسە ودان دا كوپ ءتىل ءبىلۋ التسگەيمەر اۋرۋى مەن دەمەنتسيانىڭ باسقا تۇرلەرىنىڭ دامۋىن ورتا ەسەپپەن ءتورت- التى جىلعا كەشىكتىرۋى مۇمكىن ەكەنىن انىقتادى.
ۆيوريكا ماريان باسقا ءتىلدى ۇيرەنۋ - جاس ۇلعايعان سايىن ۇزاقمەرزىمدى ناتيجە بەرەتىن «پايدالى ينۆەستيتسيا» ەكەنىنە سەنىمدى.
اۆتور
جانات قاپالبايەۆا
