جايىرتاۋدا تۋعان جاعدا اقساقالدىڭ ءجونى بولەك ەدى عوي

استانا. قازاقپارات - ۇستانىمىن وزگەرتپەيتىن، تاباندى اعا بۋىن نەكەن-ساياق. سونىڭ ءبىرى ۇلتىن سۇيگەنى ءۇشىن قۋعىنعا ۇشىراعان، سۇرىنگەن. ءومىرى قيىنشىلىقتا، جوقشىلىقتا وتكەن. سوعان قاراماستان ارتىندا ولمەس مۇرا قالدىرىپ كەتكەن جاعدا بابالىق ۇلى دەر ەدىك.

كىمگە، نەگە ەلىكتەرىن بىلمەي جۇرگەن جاستارىمىزدىڭ اتالار جولىن جادىنا ءتۇيىپ وسكەنىنەن پايدا بولماسا، زيان جوق.

جاعدا اقساقال تارباعاتايداعى جايىر تاۋىنىڭ ەتەگىندە 1917 - جىلدىڭ 1-قاراشاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1937 - جىلى قىتاي مەكتەبىنە باقانداي ون ەكى اي كەشىگىپ بارادى. «مەكتەپكە المايمىز» دەپ قۋىپ شىققاندا، كورشىسىنە سەمىز ءبىر قويدى بەرىپ، ۇيرەنىپ العان ماتەماتيكاسى «كومەككە» كەلگەن. ءوزىن سىناماق بولىپ، ەسەپ شىعارتقان مۇعالىمنىڭ تاپسىرماسىن مۇدىرمەي ورىنداپ، بىردەن ەكىنشى سىنىپقا قابىلدانىپ، ەسەپكە جۇيرىك بولعانى سونداي، ءبىر ايدان كەيىن ءۇشىنشى سىنىپقا اۋىسادى. ينستيتۋتقا دا جارتى جىل كەشىگىپ بارادى. اۋەلگىدە «المايمىز» دەگەن ۋنيۆەرسيتەت باسشىلارىنا سول ءبىلىمدارلىعىن دالەلدەپ، وقۋعا ءتۇسىپ كەتەدى. جارتى جىلدا ءتۇسىپ كەتكەن ۋنيۆەرسيتەت جاعدا بابالىقتى ۇلكەن كۇرەس جولىنا جەتەلەگەن ەكەن سول كەزدە. ءوزى سەكىلدى قازاقتاردىڭ بالالارىمەن بىرىگىپ، ۇلت-ازاتتىق ۇيىمىن قۇرادى. شىڭ سىساي ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا «باندى»، «قاراقشى» دەپ تۇرمەگە دە جابىلادى... كەيىننەن قىتايداعى قازاقتار ەكىگە بولىنەدى. ءبىرى - گومينداڭ ۇكىمەتىنە ءۇمىت ارتسا، ەكىنشىسى - قازاقستانعا كوشۋ كەرەك دەگەن بايلامعا كەلەدى.

بۇل ءسوزىمىزدى قاجىتاي ءىلياس ۇلى بىلاي اڭگىمەلەيدى: «جاعدا التاي، تارباعاتاي، ىلە ايماقتارىنىڭ باستىعى بولدى. قازاقتان شىققان قازاق وبلىسىنىڭ باستىعى بولدى عوي، قىسقاسى. گومينداڭ ۇستەمدىگىندە پارتيزان بولدى. اسكەري جۇمىستا كوپ جۇرگەن. قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «سوڭعى كوشىن» وقىساڭ، سوندا وفيسەر جاعىپار دەگەن كەيىپكەر بار»، - دەيدى ول.

جاعدا بابالىق قىتاي كوممۋنيستەر پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولدى. ول كەزدە جاعدا بابالىق پودپولكوۆنيك شەنىندە ەكەن. ەل باسقاردى. كەيىننەن وعان «ۇلتشىل»، «حان بولماقشى» دەگەن جالا جابىلىپ، ەڭبەكپەن تۇزەۋ كولونياسىنا جاۋىپ تا تاستايدى... سەحتىڭ ءبىر بۇرىشىندا اۋىر جۇمىستاردى ىستەپ جۇرگەندە، شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ۋاڭ جىن ەلۋ شاقتى نوكەرىمەن كەلە جاتادى بىردە. «ەسكى» ارىپتەسىن كورىپ، قاسىنا ايالداپ، تەمەكى تۇتاتادى. قاسىنداعى نوكەرلەرىنە «زاۋىتتى وزدەرىڭ ارالاپ شىعىڭدار» دەپ بۇيىرادى دا، ءوزى جاعدا اتامىزدىڭ قاسىندا قالىپ قويادى. سوندا جاعدا بابالىق: «مەنىڭ بۇل ءىسىم ۇلتشىلدىققا جاتپايدى، بۇل - حالقىم ءۇشىن جاساعان جاقسىلىعىم. مەن حالقىمنىڭ بىتىراپ جۇرگەنىن قالامايمىن. ءبارى ءبىر جەردە بولسىن دەگەن ارمانىم بار ەدى»، - دەپ ىشىندەگىسىن اقتارىپ سالىپتى. شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ۋاڭ جىن قايتىپ بارا جاتقاندا، جاعدا اتامىز: «وسى جەردەن ولمەي، امان شىقسام، قازاقستانعا كەتۋىمە رۇقسات ەتەسىز بە؟» - دەپ سۇراپتى. ويلانا قاراعان باسشى: «بولادى»، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ولار كەتە سالىسىمەن ۋاڭ جىن اتىنا حات جازادى، ءبىر جۇمادان سوڭ رۇحسات ەتىلگەنى تۋرالى حات كەلەدى. ول حاتتىڭ كومەگىمەن جاعدا بابالىق ەڭبەكپەن تۇزەۋ كولونياسىنان بوساپ شىعادى.

«قىتايداعى قازاقتىڭ بالالارى «قازاقستانعا بارىپ وقيمىز» دەپ شەكارادان قاشىپ وتەدى. الدى - 22، ارتى - 12 جاستاعى مىڭنان اسا بالا بەرگى بەتكە وتكەننەن كەيىن، كەڭەس وكىمەتى: «بىزگە شپيون جىبەرىپ جاتىر»، - دەپ، كوبىن كامچاتكاعا ايداپ جىبەرىپتى. اۋىر جۇمىسقا شەگىلىپ، اجال قۇشقاندارى قانشاما. سوندا قايتادان قىتايعا ون ءۇش-اق بالا قايتقان ەكەن. ونى سول تارباعاتاي وبلىسىن باسقارىپ تۇرعان جاعدا بابالىقتىڭ ءوزى قابىلداپ العان. 1954 - جىلى حرۋششەۆ شەكارانى اشىپ، ارعى بەتتەگى قازاقتاردىڭ كەلۋىنە جاعداي جاساعانىن بىلەمىز. 1952 - جىلدان 1964 - جىلعا دەيىن بەس ءجۇز مىڭ ادام ءوتىپتى. ولار وسى ەلدىڭ «وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىققان» قازاقتار ەدى. ولاردىڭ ىشىندە عالىمدار دا، ءتىل ماماندارى دا بولعان ەكەن. ءبىراق ءبارىن ءبىر جەرگە توپتاستىرىپ قويۋعا قورىققان كەڭەس وكىمەتى ولاردىڭ تارام-تارامىن شىعارىپ، وزبەكستانعا، قىرعىزستانعا، تاجىكستانعا جەر اۋدارىپ جىبەرەدى. بارعان جەرلەرىنە جەرسىنە الماعان قازاقتار سەمەي، تالدىقورعان، الماتى وبلىستارىنا كوشىپ كەلەدى. قىتايدان جان-جاققا كوشكەن قازاقتاردىڭ تاعدىرلارى تارباعاتاي وبلىسىن باسقارىپ تۇرعان جاعدانىڭ كوز الدىندا وتەدى. «مەن بۇكىل وبلىستىڭ ەڭ مىقتى دەگەن ماماندارىنىڭ توقسان پايىزىن قازاقستانعا وتكىزىپ جىبەرىپپىن... قولىنان ءىس كەلەدى دەگەننىڭ ءبىرىن توقتاتپادىم. ول مەنىڭ ابىرويىمنىڭ بار كەزى ەدى... سول ءۇشىن كەيىن مەنى باسشىلارىم قىستى»، - دەيدى ول. ودان كەيىن ءوزى دە قازاقستانعا ءوتىپ كەتەدى.

قازاقستانعا كەلگەننەن كەيىن كونكورىس ءۇشىن قارا جۇمىس ىستەيدى. قوي باعادى، قۇرىلىستا ىستەيدى، تەمىرجولدا حات تاسۋشى دا بولادى. سويتە ءجۇرىپ، قونايەۆقا «ءۇي بەرىڭىز» دەپ حات جازادى. حات قونايەۆتىڭ قولىنا جەتكەن سايىن، «ءۇي بەرىلسىن» دەپ ءمور قويىلادى ەكەن. ءبىراق ەكى ورتادا تەمىرجولعا كەلگەن جاۋاپ حاتتى زادوروجنىي دەگەن ورىس كىسى الىپ، ءوز ادامدارىنا ءۇي الىپ بەرىپ ءجۇرىپتى. ءۇشىنشى رەت تاپ وسى جاعداي قايتالانعاندا بىرەۋ سەزىپ قويىپ، جاعدا اتامىزعا حرۋششەۆكە ورىسشا حات جازدىرتادى. تاشكەنت پەن ءسىبىردىڭ اراسىندا پويىزبەن حات تاسىپ ءجۇرىپ، كەزەكتى ساپارىنان ورالسا «ءۇي بەرىلسىن، ءوزى، ايەلى جۇمىسقا الىنسىن جانە بالالارى مەكتەپكە الىنسىن» دەگەن حات كەلىپ، ەلدىڭ ءبارى ۋلاپ-شۋلاپ، جاعدانى ىزدەپ جاتىپتى. سودان جاعدا اتامىز الماتىداعى تولە بي مەن اۋەزوۆ كوشەسىنىڭ بويىندا سالىنىپ جاتقان جاڭا ۇيلەردىڭ ءبىرىن تاڭداپ الىپتى. 1963 - جىلدان بەرى، ومىردەن وزعانشا سول ۇيىندە تۇرىپتى. ورتالىق كوميتەتتىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنا ورنالاسادى.

«جۋرناليستيكالىق قابىلەتى اشىلدى. سەبەبى، بۇل كىسى قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپتارىن تەرەڭ بىلەدى. ونىڭ ۇستىنە ادەبيەتشى. اۋىز ادەبيەتىنە شەبەر بولاتىن»، - دەيدى ورازاقىن اسقار. جۇبايى ماتەماتيك بولعانىمەن، ول كەزدە قازاق مەكتەپتەرى بولماي، تىگىنشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. بالالارى دا مەكتەپكە قابىلدانىپ، جاعدايلارى ءبىرشاما جاقسارىپ قالادى. سىبىردەن ارزانعا العان ەكى-ءۇش قاپ كارتوپتى تاشكەنتكە اپارىپ ساتادى ەكەن. سارىوزەكتەن ارزانعا العان جۇمىرتقاسىن دا تاشكەنتتە ساۋدالايتىن كورىنەدى. بالعاسىن، سىلاق قالاقشاسىن الىپ، «كىمدە جۇمىس بار» دەپ ءۇيدى-ءۇيدى ارالايدى. پەش سالادى، وعان 30 سوم الادى. وشاق، قازاندىق تۇرعىزىپ بەرسە 15 سوم قالتاسىندا. ارعى بەتتە ۇكىمەت باسقارعان ادام، ءوز ەلىنە كەلىپ قارا جۇمىسقا جەگىلگەنىنە ەش نامىستانباعان. ويتكەنى، ءوز ەلىنىڭ توپىراعىندا نان تاۋىپ جەپ جۇرگەنىن باقىت ساناعان.

ك گ ب 1961 - جىلدان 1991 - جىلعا دەيىن، «قىتايدىڭ شپيونى» دەپ وتىز جىل باقىلاپتى. سەنبى كۇنى تەلەفون شالىپ، جەكسەنبى قايدا بولاتىنىن سۇرايدى ەكەن. جۇمىس ىستەيتىن جەرىندە بىرەۋى - جۇمىس، ەكىنشىسى - جاعدا بابالىقتى تىڭدايتىن تەلەفون تۇرادى ەكەن ىلعي. 1997 - جىلى ءوزىن اڭدىپ جۇرەتىن بالتاباي ەسىمدى جىگىتپەن كەزدەسىپ قالادى. «بالەنباي جىل مەنى اڭدىعاندا نە تاپتىڭدار؟»، - دەپ سۇراپتى سوندا. بالتاباي تىڭشى قارقىلداپ كۇلىپ: «ۇلتشىل، وڭشىل، وتە قاۋىپتى، قىتايدىڭ جىبەرگەن شپيونى» دەگەن بۇيرىق بەرىلدى. ءبىز جاي عانا ورىنداۋشىلارمىز»، - دەپ جونىنە كەتە بارادى. وتىز جىل كولەڭكەڭ سەكىلدى ەربيىپ، ەرىپ جۇرگەن «ەلەسكە» توتەپ بەرۋ استە مۇمكىن ەمەس شىعار. ۇيقىنىڭ، جاننىڭ تىنىش بولماۋى ادامدى قانداي كۇيگە تۇسىرەتىنى بەلگىلى. ءبىراق، جاعدا بابالىق وعان توتەپ بەرگەن. بۇل دا ادام تابيعاتىنىڭ تاباندىلىعىنان بولسا كەرەك.

جاعدا بابالىقتىڭ جالپى جاراتىلىسى ەڭبەكقور. جالقاۋلىق، بويكۇيەزدىك جانىنان ادا ەكەنىن ەڭبەكتەرىنە قاراپ، بىلۋگە بولادى. قىتايدا تۇرمەدە جاتقاندا دا، تۇرمە كۇزەتشىلەرىنە قولعاپ، شالبار توقىپ بەرىپ، جەڭىلدىك الىپ ءجۇرىپتى. جاعداعا قاراپ قاسىنداعىلار دا توقىمانى ۇيرەنگەن ەكەن. بىردە تۇرمەدە دومنا پەشىن سالىپ بەرىپ، كوزگە تۇسكەن كەزدەرى دە بولعان.

«جازانىڭ ءجۇز جيىرما ءتۇرى بار». بۇل - جاعدا اقساقالدىڭ ءسوزى. تۇرمەدەگى ءجۇز جيىرما ءتۇرىنىڭ تەڭ جارتىسىن كورگەن ادامنىڭ ءبىرى - ءوزى. قاتتى تيگەن سوققىدان بىرەر اپتا ەس-ءتۇسسىز جاتقان كەزدەرى دە بولعان ەكەن. بىردە مىنانداي ءبىر قىزىق وقيعا بولىپتى. 1944 - جىلى «قاراقشى» دەپ ايىپتالىپ، تۇرمەگە تۇسەدى. ەسىكتىڭ الدىندا سەرۋەندەپ جۇرگەندە تارباعاتايدىڭ ءبىر مىقتى وزبەگىن كورىپ قالادى. جۇگىرىپ بارىپ، كامەرادان ءوزى توقىعان قولعاپتى ەستەلىك رەتىندە سىيلايدى. اناۋ العىسىن جاۋدىرىپ، قولعاپتى الىپ كەتەدى. كەيىننەن 1974- جىلى ءدام ءتاتىپ جاعدا اتامىز ماسكەۋگە بارسا، كەزىندە ءوزى تۇرمەدە كەزدەستىرگەن وزبەكپەن جولىعىپ قالادى. تاريح عىلىمىنان دوكتورلىق قورعاپ ءجۇر ەكەن. جاعدا اتامىزدى ۇيىنە شاقىرىپ، ءوزى بەرگەن قولعاپتى ساقتاپ قويعانىن ايتادى. ۇيىنە بارسا، قولعاپتى كورسەتەدى... ارادا وتىز جىل ۋاقىت وتسە دە قولعاپتى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ قويعان جاعدا اتامىز وزبەككە ريزا بولعان ەكەن.

تۇرمەدە تارايتىن نەشە ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلار بولادى. بىردە «ءىش سۇزەگى» دەگەن تۇرىمەن جاعدا دا اۋىرىپ قالادى. ەسىن بىلمەي قۇلاپ قالعان جەرىنەن «ولەدى» دەپ قويماعا اپارىپ تاستايدى. كوزىن اشسا، قاسىندا قاتتى سوققىدان ىڭىرسىپ جاتقان ەكى ادامدى كورەدى. «سونىڭ بىرەۋى ەرتەسىندە قايتىس بولدى. ەكى ساقشى كەلدى دە، ونىڭ ەكى اياعىنان سۇيرەپ، سىرتقا قاراي الا جونەلگەندە، بيىك تابالدىرىققا الگىنىڭ باسى تارس-تۇرس سوعىلعانى ءالى قۇلاعىمدا»، - دەيدى ابىز قارت. ءوزى ەس-ءتۇسسىز، قاسىنا اكەلىپ قويعان سۋدى ىشۋگە مۇرشاسى بولماي، ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىندا جاتادى. «قاراسام، جانىمدا تازا بۇلاق اعىپ جاتىر. بۇلاقتىڭ جاعاسىندا سۋمەن قوزعالىپ، ءتورت تال جالبىز ءوسىپ تۇر ەكەن. قانشا قولىمدى سوزسام دا، الگى ءتورت تال جالبىزعا قولىم جەتپەيدى»، - دەپ سول كەزدە كورگەن الدە ءتۇس، الدە ەلەس سەكىلدى تۇسىنىكسىز ءبىر قۇبىلىستى ەسىنە الىپ. قاسىنا كۇندە ءبىر رەت كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن ۇيعىر شالعا: «اعا، انا جالبىزداردى اپەرىڭىزشى»، - دەيدى ەكەن. «مىنە، جالبىز، الا عوي»، - دەپ شال بەرىپتى. «قالاي الدى، قايدان اكەلدى، ونى مەن ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر سول ۇيعىر شال ءتورت تال جالبىز الىپ كەلدى. ءتورت تالدى دا ابدەن شايناپ، سورىپ-سورىپ جاتىپ، جۇتىپ قويدىم. سودان قاتتى ۇيىقتاپ قالىپپىن. ءبىر كۇنى كوزىمدى اشسام اينالانى كورىپ جاتىرمىن. سول ءتورت تال جالبىز مەنى اجالدان الىپ قالدى»، - دەيدى سۇحباتىندا.

«ءار ءشوپ - ءارتۇرلى اۋرۋعا شيپا. ءبىز ءشوپتى باسىپ ءجۇرىپ، سونى جينامايمىز. سونىڭ پايدالى ەكەنىن بىلە تۇرا ءمان بەرمەيمىز»، - دەپتى بىردە جاعدا اقساقال. تاۋعا بارعان سايىن ۇيىنە ءشوپ جيناي كەلەدى ەكەن. قاي وڭىردە قانداي ءشوپ وسەتىنىن جانە ونىڭ تاريحىن دا جاتقا ايتىپ بەرە الادى. مىسالى، مالعا ازىق رەتىندە پايدالانىپ جۇرگەن جوڭىشقا دەگەن ءشوپتىڭ پايداسىن بىلە بەرمەيمىز كوبىمىز. ال جاعدا اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، جوڭىشقا جاڭادان ءوسىپ كەلە جاتقاندا جاپىراعىن الىپ، شەكەر قوسىپ، ەزىپ جەسە دەنەدەگى قۋاتتى كوبەيتىپ، قانىن كوتەرەدى ەكەن. اياق-قول قالتىلداپ اۋىرعاندا سول جوڭىشقانىڭ جاپىراعىن قايناتىپ، اياق-قولعا تاڭسا نەمەسە ىستىق بۋىمەن بۋلاسا اۋرۋدان تەز ايىقتىرادى. ال سىركە قىشقىلىنا ەزىپ پايدالانسا، دەنەدەگى ىسىكتى الىپ تۇسەتىن كورىنەدى. ءبىر عانا جوڭىشقانىڭ قۇرامىندا А ، В ، С ، Е دارۋمەندەرى بار ەكەنىن، اسقازان، ىشەك جولدارىنا پايدالى ەكەنىنەن حابارسىزبىز. تەك مالعا بەرۋمەن عانا شەكتەلەمىز.

ال قالاقايدىڭ قانداي اۋرۋلارعا ەم ەكەنىنەن مۇلدەم حابارىمىز جوق. جازدا، كۇزدە كەپتىرىپ، تۋراپ، بۋىن-بۋىنداردى، سۋىق تيگەن جەرلەردى جۋۋعا بولادى ەكەن. جىلان شاعىپ العاندا دا جاس قالاقايدىڭ جاپىراعىن الىپ، جىلان شاققان جەرگە باسسا، ۋدى قايتاراتىن قاسيەتى بار دەيدى. مۇرىننان قان توقتاماي قويسا دا وسى ءشوپتىڭ جاپىراعىن باسۋعا بولادى. ەسەكجەمنەن ەكىنىڭ ءبىرى زارداپ شەگەدى. ال سوعان قالاقايدىڭ جاپىراعى مەن ساباعىن قوسىپ قايناتىپ ىشسە ەم بولادى. ىستىقتان، اسىرەسە كوكتەمدە تۇماۋراتىپ قالاتىن ادامدار جالبىزدى قايناتىپ ىشۋىنە ابدەن بولادى ەكەن. تەك قانا تۇماۋعا ەمەس، ىستىق كوتەرىلگەندە، ۇشىنىپ، ەرىنگە ۇشىق شىققاندا جالبىز كومەككە كەلەدى. قىزىلشا شىعىپ، مازاسىزدانعان سابيلەرگە ءتورت-بەس گرامم جالبىزدى قايناتىپ، سۋىنا شىم-شىم قانت قوسىپ بەرسە، تاپتىرماس ەم بولماق. ال شاشتىڭ نەگە اعاراتىنى دا جاعدا بابالىقتى بەي-جاي قالدىرماپتى. شاشتى اعاشتان جاسالعان تاراقپەن تاراعان ءجون ەكەن اۋەلىدە. بۇل باستاعى قان اينالىمىنىڭ جاقسارۋىنا ىقپال جاسايدى ەكەن. ال جالپى شاشقا اق ءتۇسۋدىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى، بۇيرەكتىڭ اۋىراتىنىنان ەكەن.

«ادامنىڭ جاسى ۇلعايا كەلە شاشىنىڭ بەرىكتىگى مەن ءتۇسىن ساقتاپ تۇراتىن پيگمەنتتەر ازايا باستايدى... ادام شاشىندا التىن، كۇمىس، مىس سەكىلدى مەتالدار دا بولادى. وسى مىستىڭ جەتىسپەۋى شاشتىڭ اعارۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. نەگىزى دەنى ساۋ ادامنىڭ شاشى ايىنا ءبىر سانتيمەتر ءوسۋ كەرەك»، - دەيدى جاعدا اقساقال. سان ءتۇرلى اۋرۋعا سان ءتۇرلى ەم ايتادى. «توقساننان اسىپ قايتىس بولسا دا ءشاشىنىڭ ءار-ار جەرى اعارعانى بولماسا، تولىق اعارعان جوق. كەۋدەسىن تىك ۇستاپ جۇرەتىن. سونى كورگەندە قارنى شىعىپ كەتكەن جاس بالالار ۇيالىپ قالاتىن. تانىمايتىندار توقسان جاستاعى قاريانىڭ ۇزىن، جىپتىكتەي تىك بويىنا قاراپ، ەلۋ-الپىس جاستاعى ادام دەپ ويلاپ قالاتىن»، - دەگەن ورازاقىن اسقاردىڭ ءسوزى جاعدا اتامىزدىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانعان ادام ەكەنىنەن حابار بەرسە كەرەك.

سونشاما قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ءجۇرىپ، وسىنشالىقتى جاڭالىقتى اشىپ، ونى ءناسيحاتتاۋعا ۋاقىت تاپقانىنا قايران قالاسىڭ. كوپ بىلگەنىنىڭ، كورگەنىنىڭ ارقاسىندا ءوزىن تالاي رەت ولىمنەن اراشالاپ العانىن دا بىردەن تۇسىنەسىڭ. سول كوپتى كورگەندىگىنىڭ ارقاسىندا ءوزىن-ءوزى جۇباتىپ، ءوزىن-ءوزى جىلىتا بىلگەن ادام. «مەديسينالىق ۋنيۆەرسيتەتتە شوپپەن اينالىساتىن ءبىر فاكۋلتەت بولۋ كەرەك» دەگەن ۇسىنىسىن دا ايتىپتى كوزى تىرىسىندە. ويتكەنى، ءشوپ ءدارى حيميالىق دارىدەن مىڭ ەسە ارتىق ەكەنىن جاقسى بىلەدى. «ءوزىم بىلەتىن دارىلىك شوپتەردى ەگەتىن جەر السام بولار ەدى» دەپ جەر سۇراپ جۇرەتىن دەيدى ورازاقىن اسقار. الايدا، ونى قۇلاققا ىلگەن ەشكىم بولماپتى. «قىتايلاردىڭ سانى نەگە كوپ؟ ويتكەنى، ولار شوپپەن اينالىسادى، شوپپەن ەمدەلەدى. ءبىزدىڭ وسپەي جاتقان سەبەبىمىز، ءشوپ دارىلەردى ساۋاتتى پايدالانا المايمىز»، - دەپتى سول سۇحباتىندا.

«وكىنگەن ساتتەرىمدى ەسەپتەسەم، كىسىنىڭ شاشى جەتپەيدى»، - دەيدى ابىز قارت. قىتايدا جۇرگەندە بىردە پولك كومانديرى شاقىرىپ الىپ: «ساعان ءبىر ۆزۆود اسكەر بەرەمىن، بۇرتاجى دەگەن جەردى الاسىڭ»، - دەپ بۇيىرادى. جولدا كەلە جاتىپ، جۇكتەرىن تيەپ، باسقا جاققا كوشكەلى جاتقان قىتايدىڭ اۋىلىن باسىپ الادى. ءبىر كەزدە قاسىنداعى جىگىتتەردىڭ ءبىرى: «سارعايعان مەن اعارعاندى وسىعان سالدىم»، - دەپ ءبىر دوربانى ارەڭ كوتەرىپ الىپ كەلەدى. «قوي، نەگە تونايسىڭدار؟ وزدەرىنە قايتارىڭدار!»، - دەپ اشۋعا باسادى جاعدا بابالىق. «دالادا جاتقان التىندى نەگە المادىم ەكەن دەپ وكىنەمىن كەيدە، ءوز-وزىمە كەيىپ»، - دەيدى اقساقال. جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە دە ءۇنسىز قالماۋعا تىرىسادى. ال ودان تارتقان ازابى قانشاما؟

«ول وتە ديپلومات ادام بولدى. جۇمساق، اڭعارىمپاز، وتە ساۋلەلى كىسى بولدى. ۇلتتى ءبىرىنشى ويلاعان. وزدىگىنەن ەتنوگرافيانىڭ جولىنا تۇسكەن كىسى. ءشوپتىڭ ءتۇر-ءتۇرىن بىلەدى. مامىربەك تورەنىڭ كەلىنى، ماقسۇتحاننىڭ شايىم دەگەن ايەلى بولعان. سوعان بارىپ، قايۋ، جورمەۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن ۇيرەنىپ ءجۇردى. كىشىپەيىل ادام ەمەس پە؟»، - دەيدى جاعدانىڭ ومىردەگى بولمىسى جايلى قاجىتاي ءىلياس ۇلى. ءومىربايانىن وقىپ وتىرىپ، كوپ اۋىرتپاشىلىقتان، بالە-جالادان سول كىشىپەيىل قاسيەتى قۇتقارعانىن بايقايمىز.

ومىردە وتە ادىلەتتى جان بولعان ەكەن. تابيعاتى ونەرگە، ءان ايتۋعا جاقىن بولىپتى. قياناتى كوپ ومىردە جوعالتقان ادامدارى دا كوپ. ارعى بەتتە جۇرگەندە قانشاما سەرتتەسكەن ادال دوستارىنان ايىرىلادى. ارمانىنا، ماقساتىنا جەتۋ جولىندا كورمەگەنى جوق. سونداعىسى قازاقتىڭ قامى عوي. «ريزا بول، بولما، پەشەنەڭە جازىلعان دۇنيە عوي. ءتورت رەت تۇرمە كوردىم. قالاي ريزا بولاسىڭ؟ ۇلتىڭدى سۇيگەنىڭ ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، تاعدىرىڭنىڭ تاس-تالقانى شىقسا، قالاي باقىتتى بولاسىڭ؟»، - دەپتى سوڭعى سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە.

ەكى پەرزەنتى كىشكەنتاي كەزدەرىندە دۇنيە سالادى. ەلۋ جاسىندا قۇداي قوسقان قوساعى ومىردەن وتەدى. و دۇنيەگە اتتانعانشا حرۋششەۆكە ورىسشا حات جازىپ ءجۇرىپ العان ۇيىندە ءبىر قىز، ءبىر ۇلى، نەمەرەلەرىمەن بىرگە تۇرىپتى. الماتىداعى «ماحاتما گاندي» پاركىندە تۇستەن كەيىنگى ۋاقىتتا سەرۋەنگە شىعادى ەكەن. وزىمەن قارايلاس شالداردى قاسىنا جيناپ الىپ، اڭگىمە ايتاتىن كورىنەدى. ايتقان اڭگىمەسىن ورىستىڭ شالدارى دا ىقىلاس قويىپ تىڭدايدى ەكەن. وتىز مىڭ تەڭگە زەينەتاقى الىپ تۇرعان. وتىز مىڭ تەڭگە وسى الماتىدا نە تاماققا، نە دارىگە جەتپەيتىنى انىق. سوندا دا ەشكىمگە الاقان جايعان كەزى بولماپتى. قانشا ساتقىندىقتى كورسە دە ءوزى ەشكىمنىڭ سىرتىنان عايبات سويلەۋدى بىلمەگەن، «ادامداردىڭ ءبارى بىردەي» دەپ تىيىپ تاستاپ وتىرادى ەكەن. ارعى بەتتە ۇكىمەت باسقارعان ادام، ءوز ەلىندە جوقشىلىقتا ءومىر سۇرگەنىنە دە ەش ەڭسەسىن تۇسىرمەگەن. ۇلتى ءۇشىن تۇرمەدە تارتقان ازابى مەن ەكى يمپەريادان كورگەن قىسىمعا شىداۋ ءۇشىن ادام تابيعاتىنان «تەمىر» بولىپ تۋىلۋى كەرەك شىعار. ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي كوزى كورمەي قالعان ەكەن. سوندا دا قاعاز بەن قالامدى قولىنان تاستاماعان. جۋرناليستەر قاۋىمىنا ەكولوگيادان ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتى ايتۋداي-اق ايتىپ كەتتى...

توقسان جاستان اسقاندا وكىنىشى كوپ ءومىردى تارك ەتىپ، ۇزاق جىلدار بويى اۋىرعان اۋرۋدان كوز جۇمادى. قانشاما قورلىقتى كورسە دە ءبىر قۇدايدان ءۇمىتىن ۇزبەي، مويىماعان، سىنباعان، جاسىماعان. رۋحىن بيىكتە ۇستاعان. ءبىراق، مۇنداي ادامداردىڭ ومىردە سيرەك بولاتىنى وكىنىشتى-اق.

بالجان مۇرات قىزى