ءال-فارابيدىڭ زيراتىن تاپقان-اقجان ماشاني
قازاق جۇرتى تۇڭعىش رەت ونىڭ جارقىن بەينەسى تۇسکەن سۋرەتىن کوردى. وندا تورتکۇل دۇنيە تۇگەل مويىنداعان ءال-فارابي جايىندا تۇسىنىکتەمە بەرىلىپ، ونىڭ قازاق توپىراعىنان شىققان ءبىزدىڭ بابامىز ەکەندىگى ءبىرىنشى رەت ايتىلدى. بۇل بۇکىل الەم زيالىلارىنىڭ کوزقاراسىندا وزگەرىس تۋدىرعان توسىن جاڭالىق بولاتىن، دەپ جازادى «الماتى اقشامى» (2012-جىل) باسىلىمىندا جۋرناليست انۋاربەك اۋەلبەك.
جۋرنال بەتىندە ءال-فارابي بابامىز تۋرالى ايتىپ، ونىڭ توعىز تراکتاتىنىڭ اۋدارماسىن بەرگەن عۇلاما عالىم اقجان ماشاني ەدى. ول ءبىر کەزدەرى دۇنيەدە ءال-فارابي دەگەن تۇرىک دانىشپانى بولعاندىعىن الەم عالىمدارىنىڭ ءبىر فورۋمىندا کەزدەيسوق ەستىپ قالادى. ول سوعىس جىلدارى بولاتىن. سوڭىنا ءتۇسىپ زەرتتەۋدىڭ مۇمکىندىگى بولا قويماعان ەدى.
- سول 50-جىلعا قاراي بۇل کىسى ءال-فارابيدى ءتۇرلى ادەبيەتتەردەن ىزدەي باستايدى. ەشقانداي ادەبيەتتەردە، ەنسيکلوپەديالاردا جوق، سودان 1958- جىلدارى تاشکەنگە تارتادى. اقجان ماشاني ول جولى تاشکەننەن دە ەشتەڭە تابا الماعان. ونداعى اکادەميادا شىعىس ينستيتۋتى بار بولاتىن، ءبىراق ءال-فارابي تۋرالى ەشبىر دەرەک کەزدەسە قويمايدى. سول کەزدە بۇکىل ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ ءمۋفتيى باباحان: «ءسىز ونى تابۋ ءۇشىن قازانعا، ۋفاعا قاراي بارىڭىز» دەگەن اقىل ايتادى. سول ۋفاعا بارىپ، بۇل کىسى ءال-فارابيدىڭ ءۇش کىتابىن تابادى. اقجان ماشاني سوسىن لوندون، پاريج، ليسسابون، بەرلين، کاير سياقتى ۇلکەن قالالارعا حات جازىپ، ولارعا سيرەک کىتاپتار جىبەرىپ، ءال-فارابيدىڭ 160 ەڭبەگىنىڭ بيبليوگرافياسىن الادى، - دەدى ءوزىنىڭ ۇستازى جايىندا ۇلکەن ىقىلاسپەن بەلگىلى عالىم، فانتاست-جازۋشى، شىعىس عۇلامالارى جانە ماشاني ورتالىعىنىڭ ديرەکتورى بولىپ کوپ قىزمەت اتقارعان شامشيدەن ابدىرامان.
توسىن جاڭالىق سول کەزدەگى ساياساتتىڭ تاماعىنا تىرەلگەن ەلامان سۇيەکتەي بولدى. سەبەبى، ۇلانعايىر ۇلى دالانى مەکەن ەتکەن قازاق کوشپەلى ەل اتانىپ، وعان وتىرىقشىلدىق پەن مادەنيەتتى اکەلگەن کەڭەس ۇکىمەتى دەپ کەلگەن. ال، عىلىم-ءبىلىم، مادەنيەتى دامىماعان کوشپەلى ەلدىڭ ىشىنەن ءال-فارابي سياقتى عۇلامانىڭ شىعۋى مۇمکىن ەمەس ەدى. سول سەبەپتى ونى زەرتتەپ جۇرگەن عالىم اقجان ماشانيگە ماسکەۋدەگى جوعارى جاقتىڭ قىرىن قاراۋى باستالادى. ول سول ساتتەن باستاپ «ءۇش ارىپتىڭ» دە قارا تىزىمىنە ەندى. بۇلايشا قالىپتاسقان جاعداي ءوز ارامىزدان شىققان زيالىلارىمىزدىڭ دا ماشانيگە دەگەن تەرىس کوزقاراسىن قالىپتاستىرعان.
«سۇراي-سۇراي مەککەگە دە باراسىڭ» دەگەن. ماشاني تىنباي ىزدەنىپ، ءبىر زاماندا ءىلىم-ءبىلىم سوڭىنان قۋىپ جىراقتاپ کەتکەن ءال-فارابيدىڭ قابىرىن تاپتى. ول 1968- جىل بولاتىن. سوناۋ سيريا ەلىندەگى داماسك، بۇرىنعى شام قالاسىنان 60 شاقىرىمداي جەردە ەکەن. باسىنا بارىپ، ۇلى بابانىڭ ارۋاعىنا باعىشتاپ قۇران وقىدى.
-«ءال-فارابيدىڭ باسىنا بارعاندا مەن جەتىمسىرەدىم» دەپ ەدى اقجان ماشاني. ويتکەنى، ءال-فارابي جەرمەن-جەکسەن بولىپ، تەگىس جەردە جاتىر ەکەن. باسىنا اپارىپ کورسەتکەندە، ىشتەگى کۇمانىن جاسىرا الماي: «مۇنىڭ ءال-فارابي ەکەنىن قايدان بىلەمىن؟» دەپ سەنىمسىزدىك تە کورسەتکەن عوي ەرتىپ جۇرگەندەرگە. سوندا باسىنداعى شىراقشى ول کەزدەرى ەلدەن وزعان عۇلامالاردى پاتشا مەن اکىمدەردى کومەتىن بولەك زيراتقا جەرلەيتىن بولعاندىعىن ايتادى. سوسىن مۇنداعى جاتقان کىسىنىڭ تۇرىك جۇرتىنان، تۇرکىستاننان ەکەندىگىن دالەلدەپ بەرەدى، - دەيدى ماشانيدىڭ شاکىرتى، قابىر باسىنا بارىپ قۇران وقىپ قايتقان ەکىنشى قازاق امىربەك قاجى ەسەنباي ۇلى.
کونە داۋىردە قازىر ۇمىت بولا باستاعان «ابجاد» دەگەن ءىلىم بولعان. ونى بىلەتىن ادام ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا. «ابجاد» ءىلىمىن قازاقتا جەتىک مەڭگەرگەن اقجان ماشاني ەدى. وعان کەشتەۋ کەزدەسىپ، شاکىرتى بولعان امىربەک ەسەنباي ۇلى عۇلاما عالىمنىڭ وسى باعىتىن ۇستادى. 1997- جىلى سيرياعا بارعان ساپارىندا ول اقجان ماشانيدىڭ اماناتىن ورىنداپ، ءال-فارابيدىڭ زيراتىنا بارىپ تاعزىم ەتکەن.
قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىنا تەرەڭدەگەن عۇلاما عالىم اقجان ماشانيگە ءال-فارابيدىڭ جاتقان جەرىن تابۋ وڭايعا تۇسپەگەن. بۇل ورايدا ول ۇزاق تا قيىن جولداردان ءوتتى. قولداۋدان گورى کەدەرگى کوپ ەدى. ءتىپتى، ول ءوزى قۇرىسقان عىلىم اکادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى دە بولا المادى. سودىر ساياسات جاردان يتەرىپ قۇلاتۋعا بەيىم ەدى. سونشاما سىرەسکەن توڭنىڭ جىبۋىنە ءبىر عانا ماقالا اسەر ەتتى.
-1963- جىلى «يۋنوست» دەگەن جۋرنالدا ءال-فارابي تۋرالى «اريستوتەل ۆوستوکا» دەگەن کىشکەنتاي عانا ماقالا شىقتى. مىنە، وسىدان کەيىن عانا جۇرتتىڭ ءبارى وڭ کوزبەن قاراپ، «ءۇش ءارىپ» تە جۇمسارا تۇسەدى. وسى ساتتەن کەيىن عانا لەکسيکونىمىزعا دا ءال-فارابي ءبىزدىڭ بابامىز ەکەندىگى ەنە باستادى. شىندىعىن ايتقاندا، ءال-فارابيدى تانۋ، کەيىنگى اقجان ماشانيدى تانۋ - بۇل قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىن تانۋ دەگەنمەن بىردەي. ويتکەنى، اقجان ماشانيدىڭ ەڭبەکتەرىنە زەر سالساق، ءال-فارابيدى زەرتتەي وتىرىپ، ونى ابايمەن، قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىمەن سالىستىرىپ وتىرادى. ونىڭ ءبارىن سوسىن بۇگىنگى عىلىممەن سالىستىرىپ وتىرعان. وسى جاعىنان اقاڭ ءالى ءبىزدىڭ اشىلماعان ۇلکەن قۇپيامىز دەپ ويلايمىن، - دەيدى اقجان ماشانيدىڭ شاکىرتى بولعان شامشيدەن ابدىرامان.
قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ابايدى کىشکەنتايىنان جاقسى بىلەتىن اقجان ماشاني ونىڭ ىشکى دۇنيەسىنىڭ ءال-فارابيمەن ۇندەسىپ جاتقانىن اڭعارادى. ءار زاماندا ءومىر سۇرگەن ەکى دانىشپاننىڭ اراسىندا بەيمالىم ءبىر بايلانىس بارىن بىلگەن. ەلەپ-ەکشەپ، زەرتتەي کەلە، قىزىقتى قۇپياسى مەن سانقىرلى سىرلارى مول «اباي جانە ءال-فارابي» اتتى ەڭبەک جازادى. جالپى، ءال-فارابيدى تولىق ءبىلۋ ءۇشىن ءدىن جولىنا تۇبەگەيلى مويىن بۇرۋ قاجەت دەپ ساناعان. ال، ءال-فارابيدىڭ باسىنا بارۋعا وزبەکتەن شىققان ابزال ازامات مۇحيتدينوۆتىڭ کوپ کومەگى تيەدى.
-وعان وزبەکستاننان شىققان، بۇرىن وزدەرىندە ورتالىق کوميتەتتىڭ حاتشىسى، ودان کەيىن ماقتا ءمينيسترى بولعان مۇحيتدينوۆ کوپ جاردەم بەرگەن. مىنا جاقتان شىعاردا، وعان ارنايى حات جازىپ بەرگەن. سيرياعا بارىپ حاتتى کورسەتکەندە، ول قاسىنا ادام قوسىپ بەرىپ، ءال-فارابيدى تابۋعا ۇلکەن سەپتىگىن تيگىزگەن ەکەن. بۇنى ماعان اقجان ماشانيدىڭ ءوزى ايتتى.
نەگىزى، اقجان ماشانوۆتىڭ اۋزىنان شىققان ءبىر ءسوزىن جەرگە تۇسىرمەۋ کەرەک ەدى. ول کىسى ۇزاق ۋاقىت ۇيىندە جالعىز قالىپ، کىتاپ جازىپ قانا جاتتى. وعان ەشکىم نازار اۋدارا قويمادى. ونىڭ سوڭعى جازعان «اباي جانە ءال-فارابي» اتتى کىتابىنداعى سيفرلار مەن حيميالىق ەسەپتەردى ءتۇسىنىپ وقىپ، تالداۋ ءۇشىن عالىمدارىمىزعا کوپ ۋاقىت کەرەک-اۋ، کوپ تەر توگۋ قاجەت-اۋ دەپ ويلايمىن. اقجان ماشانوۆ بۇگىنگى عىلىم مەن يسلامنىڭ اراسىن جالعاستىراتىن، قۇلامايتىن کوپىر سالعان ادام دەگەن ويدامىن، - دەيدى «ابجاد» ءىلىمىن زەرتتەۋشى امىربەك قاجى.
ول زاماندا کەڭەستىك ۇستەمدىکتىڭ قىلىشى جالاڭداپ تۇرعان شاق. کەزىندە ماشانيگە «عالىم با ءوزى، مولدا ما؟» دەپ کۇلگەندەر دە بولدى. ال، ول قالىپتاسقان وسىنداي قيىن جاعدايعا قاراماي، يسلامنىڭ عىلىمنان بولىنبەيتىندىگىن دالەلدەگەن.
