التىنعا اربالعان الەم

استانا. قازاقپارات - «جەر بەتىنە تىعىلعان قازىنالاردى اقتارىپ-توڭكەرىپ، باعاسىن شوتقا سالىپ ەسەپتەپ جىبەرسەڭ، سونىڭ ءوزى-اق الەم حالقىن جارتى عاسىر اسىراۋعا جەتەدى ەكەن» دەگەن پىكىر بار. كىم ءبىلسىن؟ ءبىراق الگى ايتىلعاننىڭ استارىنا بايىپتاپ قاراساڭ، وزەگىندە ءبىر شىندىق جاتقانىن بايقاۋعا بولاتىنداي.

قازىنا... تالايلاردىڭ تۇندە ۇيقىسىن، كۇندىز كۇلكىسىن ۇرلاعان سيقىرلى دۇنيە... ەجەلگى پەرعاۋىنداردىڭ، بەرگىسى شىڭعىسحاننىڭ قازىناسىن ىزدەپ، دۇنيەنى شيىرلاپ، سۇلدەسى قۇرىعاندار قانشاما؟ سول ءبىر كوكجيەكتە ساعىمداي بۇلدىراعان سيقىرلى قازىنانى ىزدەپ، سول جولدا بارىن دا، جانىن دا بەرگەندەر جۇزدەپ ەمەس، مىڭداپ سانالادى. ارينە، كەزىندە تىعىلعان باعالى كومبە-قازىنالاردىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، اسىعى الشىسىنان تۇرىپ، ىرعىن بايلىققا مالتىپ قالعاندار دا بارشىلىق. باياعىدا دا، قازىردە دە «بالەنباي جەردە قازىنا جاسىرىلعان ەكەن» دەگەندى ەستىپ، سوعان يە بولۋ ءۇشىن، جالعىز-جارىم، نە بولماسا توپتالا جورتىپ جۇرگەندەر جەتەدى. ەندى اڭگىمەنىڭ ءالقيسساسىندا ايتىلعان قاڭقۋ ءسوزدىڭ شىندىققا جاقىندايتىن جەرلەرىنەن بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىك.

ХХІ عاسىر چيليلىكتەر ءۇشىن ەڭ ءبىر عاجاپ عاسىر بولىپ باستالعانى بەلگىلى. مۇنىڭ وزىندىك سەبەبى جوق ەمەس. ماسەلە تابانىنان تاۋسىلىپ بايلىق ىزدەپ جۇرگەن چيليلىكتەر ايتسا، ادام سەنگىسىز قازىناعا تاپ بولعان. قۇنى - 10 ميلليارد دوللار. ءبىر اقيقات دۇنيە، مۇنداي ءىرى كولەمدەگى بايلىققا ءالى ەشكىم، ەشبىر مەملەكەت تاريحتا تاپ بولماعانى انىق. قازىنا اتاقتى جازۋشى دانيەل دەفو جازاتىن روبينزون كرۋزو ارالىنان تابىلعان. باعالى بايلىق 15 مەتر تەڭىز تۇبىندە ءوزىن تاۋىپ الاتىنداردى كۇتىپ، 1715-جىلدان بەرى جاتقان كورىنەدى. ونداعى بايلىق 600 بوشكەگە سالىنعان التىن تيىندار جانە وزگە دە اسا باعالى زاتتار. بۇل بايلىقتىڭ ءبارى كەزىندەگى ءۇندىس ينەك تايپالارىنا تيەسىلى بولعان ەكەن.

مۇنى تاپقان چيليدەگى «Wagner» دەگەن جەكەمەنشىك كومپانيانىڭ ادۆوكاتى فەرناندو ۋريبە-ەتكسەۆەرري دەگەن ازامات. «بۇل قايدان شىققان قازىنا؟» دەپ ءتۇبىن تەكسەرىپ جىبەرگەندە، قازىنانى كىم تىققانى تايعا تاڭبا باسقانداي شىعا كەلگەن. دەرەك قازىنانىڭ يەسى يسپاندىق تەڭىز ءجۇزۋشىسى، جيهانگەر حۋان ەستەبان ۋبيللا بولىپ شىققان. جيهانگەر اسا مول التىندى يسپانياعا اپارۋدى ءجون كورمەي، ءبىر رەتى كەلگەندە پايدالانارمىن دەپ، امەريكا جاعالاۋىنان كەرى قايتىپ كەلە جاتقان ساپارىندا «روبيزون كرۋزو» اتالاتىن ارالعا جاسىرعان.

بۇل 1715-جىل بولسا كەرەك. كەيىننەن ارادا الدەبىر وقيعالار بولىپ، قازىنا ارالدا قالىپ قويعانعا ۇقسايدى. ارادا ءۇش عاسىر وتكەن سوڭ بارىپ، قازىنالى ارالدىڭ بار جۇمباعى اشىلىپ وتىر. قانشاما ادام، وسى ءۇش عاسىر بويى، داقپىرت سوزگە ىلەسىپ، وسى ارالدى بورباي ەتى بورشا، ارقا ەتى ارشا بولىپ ىزدەسە دە تاپپاعان قازىنانى، بۇگىنگى كۇننىڭ جەتىستىگى بولىپ سانالاتىن قۇرال، ياعني جەر استىندا 50 مەتر تەرەڭدىكتە جاتقان تەمىرلەردى قينالماي ءدال تاۋاتىن روبوت تاپقان.

بۇل جاڭالىققا تەك چيليلىكتەر عانا ەمەس، تالاي جۇرت اه دەگەنى راس. ويتكەنى كوپشىلىك جيهانگەر حۋان ەستەبان ۋبيللا قازىناسى وتىرىك، جاي عانا جۇرتتى اقىماق ەتۋ ءۇشىن ويلاپ تابىلعان قىسىر اڭگىمە دەپ كەلگەنى بەلگىلى. ال سول اڭىز 21 - عاسىردا اقيقاتقا اينالىپ وتىر. بۇعان سەنەسىز بە، سەنبەيسىز بە، ءوز ەركىڭىز. مۇنداي ءىرى قازىنا تاپقاندار تەك فەرناندو ۋريبە-ەتكسەۆەرري عانا ەمەس، ءبىراز ادام بار.

ماسەلەن، 2007-جىلى امەريكالىق قازىنا ىزدەۋشىلەر ورتا عاسىردا اتلانت تۇبىنە باتىپ كەتكەن كەمەدەن 17 توننا بولاتىن باعالى زات تاپقان. تاراتىپ ايتساق، كەمەدەن 500 مىڭ التىن جانە كۇمىس تيىندار تاپقان. عالىمدار تيىنداردىڭ شىققان كەزىن زەرتتەگەندە ولار بۇدان 400 جىل بۇرىن جاسالعانىن انىقتاعان. بۇل دا تابىلعان قازىنالاردىڭ ەڭ ىرىلەرىنە جاتادى.

باتقان كەمە «Nuestra Senora de Atocha» دەگەن اتقا يە، يسپاندىق ەكەن. 1622-جىلى مۇحيتتاعى قاتتى داۋىلعا تاپ بولىپ، بۇكىل ەكيپاجى جانە بايلىعىمەن قۇردىمعا كەتكەن. بۇگىنگى ەسەپتەۋ بويىنشا كەمەدەگى بايلىقتىڭ قۇنى 400 ميلليون دوللاردى قۇراعان. تاعى ءبىر قۇنى 500 ميلليون دوللار بولارلىق قازىناسى بار كەمە بالتىق تەڭىزىنىڭ تۇبىندە جاتىر. بايلىعى ءالى جەر بەتىنە شىعارىلعان جوق.

تاراتىپ ايتار بولساق، كەمە «فراۋ ماريا» دەگەن اتقا يە. وعان كەزىندە رەسەي پاتشايىمى ەكاتەرينا ІІ ەرميتاجعا ارناپ، امەستەردامنان ساتىپ الىنعان اتاقتى سۋرەتشىلەردىڭ كارتينالارى، التىن جالاتىلعان كەرەمەت فارفور ىدىستار ت.ب تيەلگەن. جەلكەندى كەمە 1771- جىلى داۋىلدا سۋ تۇبىنە كەتكەن. كەمەدە اتاقتى سۋرەتشى رەمبراندتىڭ شاكىرتى بولعان گەراردا دوۋ، يانا ۆان گويەنا، فيليپسا ۆوۋۆەرمانا، ادريانا ۆان دە ۆەلدەردەردىڭ عاجايىپ كارتينالارى بولعان.

«XVІІ عاسىردىڭ اتاقتى سۋرەتشىسى بولعان گەراردانىڭ ءۇشتاعاندارى سۋ استىندا جاتىر. كەزىندە وزگە سۋرەتشىلەردىڭ قاراپايىم سۋرەتتەرى ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز گۋلدەننەن (گوللاند اقشاسى) اسپاسا، گەراردانىڭ سالعاندارى 15 مىڭ گۋلدەنگە وتەتىن. ال قازىرگى قۇنى 500 ميلليون دوللاردىڭ كولەمى. مىنە، وسىنداي ءىرى بايلىق تەڭىز استىندا جاتىر» دەسەدى عالىمدار.

سۋ استى وسىنداي قازىناعا تولى. تەك تابا ءبىل! ءبىر اقيقات بار، كەزىندە ەۋروپادان شىققان جيهانگەرلەر حريستوفور كولۋمب، امەرينگو ۆەسپۋچيلار اشقان امەريكا قۇرىلعىنداعى ۇندىستەردەن تارتىپ العان، نە بولماسا الداپ-ارباپ العان قىمبات زاتتار، التىن-كۇمىس سەكىلدى باعالى تەمىرلەر تيەلگەن جەلكەندى كەمەلەر ورتا جولدا داۋىلدارعا تاپ بولىپ (بالكىم، ۇندىستەردىڭ قارعىسى بولار) تالايى سۋ تۇبىنە كەتكەنى انىق. ال ەۋروپا جاعالاۋىنا جەتكەنى بىرەن-ساران عانا. سول سۋعا كەتكەن قازىنالى كەمەلەر ءالى كۇنگە مۇحيت تۇبىندە بار بايلىعىمەن شوگىپ جاتىر. تەك جاتقان جەرىن ءدال انىقتاپ، ىرعىن بايلىققا يە بولۋ تالايدىڭ ارمانى. قازىرگى تاريحشىلار «ەۋروپادان امەريكاعا التىن ىزدەپ نەمەسە سوندا قونىستانۋعا بارعاندار 100 ميلليونعا تارتا ۇندىستەردى قىرىپ سالدى» دەپ جازادى. مىنە، سارى تەمىردىڭ قۇدىرەتى...

سەيسەن امىربەك ۇلى

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى