جارىن قورعاعان جالعىزدىق
سول كەزدە قوساعىنىڭ جازىقسىز ەكەنىنە كۋا ايەلى قالىڭ ورتكە قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي شىرىلداپ، كۇيەۋىن قورعاۋعا كىرىسەدى. ورىس تىلىندەگى بۇكىل سۇراقتى ءوزى وتىرىپ قازاقشاعا اۋدارىپ جازىپ، جەتكىلىكتى دالەلدى العا تارتىپ ءجۇرىپ، اقىرى كۇيەۋىنىڭ كىناسىزدىگىن دالەلدەپ شىعادى. ول ول ما، ءتىپتى كۇيەۋىمەن بىرگە كەزدەيسوق قامالعان بىرنەشە جاستىڭ بوساپ شىعۋىنا دانەكەر بولادى.
سول كەزدە بىرنەشە ايعا سوزىلعان تەرگەۋ ىسىندە «قۇداي سالدى، ءبىز كوندىككە» سالىنباي، ادىلدىك ءۇشىن كۇرەسكەن قارشاداي عانا قازاق قىزىنىڭ بۇل قايسارلىعىنا كوپشىلىك ءتانتى بولدى. «قوساعىنىڭ نامىسى مەن ارىن قورعاپ، كۇن-ءتۇن كوز ىلمەي اقيقاتقا جەتەم» دەپ جۇگىرىپ جۇرگەن قازاق ايەلىنىڭ بۇل كۇرەسكەرلىگى راسىندا ەرلىكپەن پارا-پار ەدى... اۋلەتتىڭ بىرلىگى مەن تاتۋلىعىن كوز قاراشىعىنداي قورعاۋ، تۋىستىق قاتىناس جەلىسىن ۇزبەي ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن جالعاۋدان بولەك، ەلدىڭ ازاتتىعى، تۋعان جەرى، وتانى ءۇشىن كۇرەسكەن ارۋلارىمىزدىڭ ەسىمىن تاريحتان بىلەسىزدەر.
ايەل الەمى - تىلسىم. بولمىسى نازىك، جۇرەگى جۇمساق، مەيىرىمدىلىكتىڭ، سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى سانالاتىن ايەل زاتىنىڭ كەيدە وسىلاي بۇعىپ جاتقان جانارتاۋداي اتىلارى بولادى... كەرەك دەسەڭىز، جۇرەك جۇتقان باتىر، كەرەك دەسەڭىز، جانكەشتى دە. ونى ءتۇسىنىپ، تۇڭعيىعىنا بويلاۋ، ايەل بەينەسى وسى دەپ نازىك تە ءالسىز بەينە قۇراپ، بايلام جاساۋ استە مۇمكىن ەمەس. الەمدە ايەل جانىنا ءۇڭىلىپ، بولمىسىن اشۋعا ۇمتىلعان قالامگەرلەر قانشاما. ايەل بەينەسى سومدالماعان كينو بار ما؟!
ايەلدىڭ ىشىندە بەيمالىم ءبىر قۋات كوزى بار ءتارىزدى.
ايگىلى رەجيسسەر جاڭ يموۋدىڭ «چيۋ جيۋ سوتقا بارادى» دەپ اتالاتىن فيلمىندەگى باس كەيىپكەر چيۋ جيۋدىڭ ارەكەتىنە قاراپ، وسىعان ءشۇباسىز سەنەسىڭ. بۇل تۋىندىنى كورىپ وتىرىپ، فيلمدى «ادىلدىك ىزدەگەن ايەل» دەپ اتاۋعا دا بولار ما ەدى دەپ ويلايسىڭ. الايدا وقيعا جەلىسى قاراپايىم كورىنگەنمەن، ءتۇبى تىم تەرەڭدە ەكەنىن اڭدايسىڭ.
فيلمنىڭ باستالۋى قىزىق.
جوڭكىگەن ءنوپىر حالىق ءبىر جاققا اسىعىپ بارادى. بىرەۋلەرى ۆەلوسيپەدپەن زىرىلداي، ال بىرەۋلەرى ارباسىن سۇيرەي تىرشىلىك قامىمەن قاربالاسا جوڭكىلەدى. بىرەۋگە كوز توقتاتىپ، زەيىن قويۋ مۇمكىن ەمەس. قىتايدا XX عاسىردىڭ 90 -جىلدارىنداعى اۋىل ءومىرى مەن قالا تىرلىگى ميداي ارالاسىپ كەتكەن بە دەپ ويلاپ ۇلگەرەسىڭ ەرىكسىز. قايناعان ءومىر. شىنايىلىعى سونشا، بۇل كينو ءۇشىن ءتۇسىرىلىپ جاتقان كادرلار دەگەن ويدان ازات بولاسىز. ءنوپىر اراسىنان شاعىن قولاربا سۇيرەگەن ەكى ايەل اقىرىن سۋىرىلىپ، ەرەكشەلەنىپ شىعا بەرەدى. بەرى جاقىنداعاندا عانا، اربا ۇستىندە قىزىل كورپەگە ورالعان ادام جاتقانىن اڭعارامىز... توسىن، قىزىق سۋرەت... اربادا قۇنداقتالعان تالىستاي ەركەك... ەر ادامنىڭ دارمەنسىزدىگىنىڭ بەلگىسى مە بۇل؟
...اۋىل باسشىسى لەي كەشەن اياعى اۋىر چيۋ جيۋدىڭ كۇيەۋى ۆان چينلاي ەسىمدى جىگىتتى سوققىعا جىعىپ، قابىرعاسىن سىندىرادى. العان جاراقاتىنان ءبىراز ۋاقىت جۇمىس ىستەۋگە جاراماي جاتىپ قالعان ۆاننان اۋىل باسشىسى كەشىرىم دە سۇراماي، كەرىسىنشە، كۇيەۋىنىڭ نامىسىن قورعاۋعا ۇمتىلعان چيۋ جيۋدى مىسقىلداپ، دورەكى سويلەپ، كوزگە ىلمەيدى. اۋىل باسشىسىنىڭ مۇنداي ادىلەتسىز ارەكەتىنە توزبەگەن چيۋ جيۋ جوعارى لاۋازىمدى باسشىلارعا شاعىم جاساپ، ءىستىڭ اقيقاتىن انىقتاۋدى سۇرايدى. ولار بولسا وتەماقى رەتىندە اقشا تولەۋ تۋرالى شەشىم شىعارىپ بەرەدى. ءوز كىناسىن سەزىنۋ بىلاي تۇرسىن، شەشىممەن تانىسقان اۋىل باسشىسى وتەماقىعا بەرىلەتىن اقشانى ەڭكەيىپ ءوزىڭ تەرىپ ال دەگەن يشارامەن اياعى اۋىر ايەلدىڭ اياعىنىڭ استىنا يتكە سۇيەك لاقتىرعانداي لاقتىرا سالادى. چيۋ جيۋ اقشانى الماستان بۇرىلىپ جۇرە بەرەدى.
قورلىق پەن ادىلەتسىزدىك، نامىس وتى جانىن قارىعان چيۋ جيۋ ءتىپتى شيرىعادى. اۋىل باسشىسىن تاۋبەگە كەلتىرەر شەشىم شىعارۋدى سۇراپ قۇزىرلى ورىندارعا شاعىم جاساۋىن جالعاستىرادى. ءبىراق بارلىعىنان العان جاۋابى ءبىر جاۋاپ. ەشبىرى اۋىل باسشىسىن كوپشىلىك الدىندا ءوز كىناسىن مويىنداپ، تاياق جەگەن ۆاننان كەشىرىم سۇراۋعا ماجبۇرلەمەيدى.
كەرىسىنشە، وتەماقى تولەي سالىپ، بۇل ءىستى جابۋعا تىرىسادى. قاراپايىم اۋىل ايەلىنىڭ باسشىنىڭ ۇستىنەن شاعىمدانعانى لاۋازىمدى تۇلعانىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەدى دەپ ساناپ، شەنەۋنىكتى قورعاۋعا تىرىسادى.
تالماي، شارشاماي الدىمەن اۋدانعا، ودان ۇلكەن قالاداعى قۇزىرلى ورىندارعا جۇگىنگەن چيۋ جيۋدى اۋىلداستارى كەكەسىنمەن كەلەكە ەتسە، كۇيەۋى ايەلىنىڭ بىربەتكەيلىگىن جاقتىرماي ىزا بولا باستايدى.
زايىبىنىڭ نامىسىن قورعاپ، قالاعا قاتىناعان ءوزى جۇكتى ايەلدى كورسەتە وتىرىپ، رەجيسسەر تۇرمىس- تىرشىلىگى جۇپىنى، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى شەشىلمەگەن، دامۋى كەنجە اۋىل تىرشىلىگىنىڭ شىنايى بەينەسىن جاسايدى. كينوسىنشىلار اۋىل ءومىرى، بازار، كوشە كورىنىستەرى جاسىرىن كامەرامەن تۇسىرىلگەندىگىن جازىپتى. جاڭ يموۋ كورەرمەنگە چيۋ جيۋ ەڭ العاش رەت اۋدانعا شاعىمدانىپ بارعان ساپارىندا توبەلەس داۋىمەن جۇرگەن وزگە دە ادامداردى كورسەتەدى. بۇل ارقىلى داۋلاسۋ، كۇشى جەتكەننىڭ ءالسىزدى جەمتىككە اينالدىرۋى سەكىلدى حايۋاني يستينكتىڭ جۇگەنسىز كەتكەنىن ەسكە سالادى. «ادام - ادامعا قاسقىر» ەكەنىن، ال دوستىق جايما-شۋاق، كەڭ كەزەڭدە عانا دەگەن ويدى ايتقىسى كەلگەندەي.
كينو جەلىسىنە قايتا ورالايىق، باس كەيىپكەردىڭ بارلىق قورى - ۇيىندەگى كەپتىرىپ ساقتاپ قويعان قىزىل بۇرىشى. قالاعا شىعاردا ءبىر بۋماسىن الا شىعىپ، جول-پۇل ءۇشىن ساتۋعا ءماجبۇر. بۇرىشى تاۋسىلسا، كۇرەسى دە توقتايدى. ال اۋىل باسشىسىنىڭ ءۇي جاعىندا بۇل شاڭىراقتىڭ باقۋاتتى تىرشىلىگىنەن حابار بەرىپ، جۇگەرى سامساپ تۇر. كەدەيدىڭ ءۇيى كۇن وتكەن سايىن جۇپىنىلانا تۇسسە، اۋىل باسشىسىنىڭ ءۇيى كەرىسىنشە تىرشىلىگى قوزداپ، وتى مازداپ بەرەكە كىرە تۇسكەنى بايقالادى. ياعني، ادىلەتتىلىك كۇرەسىن سوزعان سايىن ادىلەتسىزدىك جاققا قاراي تارازى باسى اۋا تۇسكەندەي... ادىلەتسىزدىكتىڭ جونى بورسىقتىڭ جونىنداي، ءتىپتى، ۇرعان سايىن سەمىرەردەي...
تاعى ءبىر كورەرمەن نازار اۋداراتىن دەتال - اۋىل باسشىسىنىڭ وتباسىنىڭ وزدەرىمەن سوتتاسىپ جۇرگەن چيۋ جيۋدى ۇيلەرىنە كەلگەندە جايما-شۋاق قارسى الۋى. الدىنا اس قويىپ، سىيلاپ، ەشتەڭە بولماعانداي قۇراق ۇشادى. جىپ- جىلى كورىنىس. جۇرەگىڭدى جايلاندىراتىن اۋىل ادامدارىنىڭ العاۋسىز ادال پەيىلىن كورەسىڭ. فيلمدەگى اياعى اۋىر چيۋ جيۋدىڭ قاسىنان تابىلاتىن قايىن ءسىڭلىسى مەي جيدىڭ بەينەسى دە تىم جىلى. قازاقتىڭ جەڭەشەسىن سىيلايتىن ءداستۇرىن ەسكە تۇسىرەدى. جەڭگە مەن قايىن ءسىڭلى اراسىنداعى جاراسىمدى ءارى شىنايى قارىم-قاتىناستى كورىپ، فيلمنىڭ شۋاقتى ساتىنەن جىلۋ الاسىڭ....
ال كۇيەۋىن قورعاي جان ۇشىرعان چيۋ جيۋ - سۇلۋ ايەل. ايى-كۇنى جاقىنداپ، ءجۇرىسى اۋىرلاعانى دا، قاباتتاي كيگەن قاراپايىم كيىمى دە، ۇزاق جول ءجۇرىپ شارشاعانى دا عاجاپ سۇلۋلىعىنا كولەڭكە تۇسىرە المايدى. اقيقات، ادىلدىك ىزدەگەن ادامنىڭ جۇزىنەن شارشاۋ ەمەس، جىگەر وتى، الدەبىر شۋاقتىڭ توگىلىپ تۇراتىنىن چيۋ جيۋگە قاراپ تۇيسىنەسىڭ.
بۇل كارتينا قىتاي جازۋشىسى چەن يۋانبيننىڭ «ۆان وتباسىنىڭ سوتى» دەپ اتالاتىن شىعارماسى جەلىسىمەن تۇسىرىلگەن. اۋىل ادامدارىنىڭ بەل جازباي جۇمىس ىستەيتىن تىنىمسىز تىرشىلىگىن، اۋىر تۇرمىسىن كورسەتە وتىرىپ، باس كەيىپكەر ارقىلى رەجيسسەر قاراپايىم ءارى ادال اۋىل ادامىنىڭ بەينەسىن شەبەر كورسەتەدى.
چيۋ جيۋ ادامدار قۇقىعىن قورعايتىن ورگانداردىڭ بىرەۋىنىڭ دە اۋىل باسشىسىنا كىناسىن مويىنداتىپ، كەشىرىم سۇراتا الماۋىن تۇسىنە الماي دال بولادى. چيۋ جيۋگە كەرەگى وتەماقى، اقشا ەمەس، كۇشتىدەن ءزابىر كورگەن كۇيەۋىنىڭ ارىن اراشالاۋ، ءباسىن كوتەرۋ عانا ەدى...
اقيقاتىندا وكتەمدىك تانىتقان ادام ءوزىن دۇرىس ساناسا، وتەماقى ءۇشىن بەرىلگەن اقشانىڭ نە قۇنى بار؟ قانشاما ادام وسىنداي ادىلەتسىزدىكتىڭ قۇربانى بولدى ەكەن؟
شىندىق بار ما؟
اقيقاتقا جەتۋ مۇمكىن بە؟
«چيۋ جيۋ سوتقا بارادى» فيلمى - ادام قۇقى تەڭ قورعالمايتىن قوعام قاسىرەتى تۋرالى تۋىندى. رەجيسسەردىڭ بۇل تۋىندىسى ارقىلى نە ايتقىسى كەلگەنىن كورەرمەن كينونىڭ سوڭىندا سەزەدى. ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى مەملەكەتتە ەمەس، سول مەملەكەتتى قۇرايتىن ادامداردا.
فيلمنىڭ سوڭىندا كەلىنشەكتىڭ ارىزى بويىنشا كەلگەن قۇزىرلى ورگان ادامدارى اۋىل باسشىسىن تۇرمەگە الا جونەلەدى. اۋىل باسشىسى سوتتالماق. اباقتىعا قامالماق. چيۋ جيۋدىڭ كۇيەۋىن سوققىعا جىققانى ءۇشىن. ءبىراق كەلىنشەك اۋىل باسشىسىن الىپ كەتكەن كولىكتىڭ سوڭىنان قۋادى. وعان اۋىل باسشىسىنىڭ سوتتالعانى كەرەك ەمەس ەدى... وعان كۇيەۋىنىڭ تاپتالعان نامىسىنىڭ، كەتكەن ەسەسىنىڭ قايتقانى كەرەك. چيۋ جيۋ قاتىگەز ەمەس قوي؟ وعان مۇنداي «ادىلەتتىلىك» كەرەك ەمەس.
جان يموۋدىڭ بۇل فيلمى 1992 -جىلى ەكرانعا شىقتى. سول جىلى فەستيۆالداردا 5 بىردەي سىيلىقتى جەڭىپ العان. باستىسى - ۆەنەتسيا حالىقارالىق كينوفەستيۆالىندە باس جۇلدە - «التىن ارىستان» سىيلىعىن يەلەنۋى. چيۋ جيۋ ءرولىن سومداعان ايگىلى اكتريسا گۋن لي «ۇزدىك ايەل ءرولى ءۇشىن ۆولپي كۋبوگى» سىيلىعىمەن ماراپاتتالدى.
اينۇر مۇراتوۆا
«انا ءتىلى»
