الىشەر ناۋاي جانە قازاق ادەبيەتى

استانا. قازاقپارات - شىعىستىڭ ۇلى شايىرلارى قازاق دالاسىنا ەجەلدەن ءمالىم بولعان. كونە اراب الىپبيىمەن جازىلعان كىتاپتار، كەزىندە ساۋداگەرلەر ارقىلى قازاق دالاسىنا كوپ تاراعان.

شىعىس اقىندارىنىڭ اسەرىمەن جازىلعان قازاقتىڭ ليرو-ەپوستىق داستاندارى دا از بولماعان.

«قىز جىبەك پەن تولەگەن»، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرلارىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە شىعىستىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ اسەرى بولۋى ابدەن مۇمكىن.

قازاقتا الىشەر ناۋايدىڭ ەسىمىن ەرەكشە قۇرمەتپەن اتاپ، 1857 -جىلى شوقان ءۋاليحانوۆ جازعان بولاتىن.

ۇلى شايىردىڭ بەس داستاننان تۇراتىن «حامساسىنىڭ» قانشا عاسىر وتسە دە اجارى مەن كوركەمدىك الەمى ەش سولعىن تارتقان ەمەس. قايتا ۋاقىت وتكەن سايىن جارقىراپ، قۇپيا قىرلارى اشىلا تۇسكەندەي اسەر ەتەدى. وزىنەن بۇرىن پارسى تىلىندە «حامسانىڭ» التىن كۇمبەزىن تۇرعىزعان نيزامي مەن دەحليەۆيدەن سوڭ ادەبيەت تاريحىندا وسىنداي عاجايىپ كوركەم عيمارات سوققان بىردەن- ءبىر شايىر - الىشەر ناۋاي. «ەسكەندىر قورعانى» داستانىنىڭ سوڭعى جاعىندا:

«بەس كىتاپ - بەس قازىنا اسىل مارجان،

كوشەدى عاسىرلارعا عاسىرلاردان»، -

دەپ ءوزىنىڭ مۇرالارىنىڭ كەلەشەگىنە نىق سەنىممەن قاراۋى، ماقتانىشپەن مالىمدەمە جاساۋى ابدەن زاڭدى.

الىشەر ناۋاي «حامساسىنىڭ» تۇركىتىلدەس حالىقتار ءۇشىن اسا قۇندى ءارى قادىرلى بولاتىنىنىڭ باستى سەبەبى - ونىڭ تۇركى تىلىندە جازىلۋىندا. مۇنى كەمەڭگەردىڭ ءوزى دە تەرەڭ سەزىنگەن. سوندىقتان دانا شايىر:

«جان- جاققا كوز جىبەرىپ جالتاقتادىم،

تۇركىدەن مۇنداي اسىل مەن تاپپادىم»، - دەيدى. داستان ەسكەندىردىڭ ءومىر- تاريحىنىڭ جەلىسىمەن جازىلعان. بۇدان اقىننىڭ جان- جاقتى جەتىلگەن، اباي ايتقانداي، تولىق ادام تاربيەلەۋ مۇراتىنا ايرىقشا ءمان بەرگەنى كورىنەدى. مىناۋ الەمدە قان توگىلىپ، مەملەكەتتەر قىرقىسىپ جاتقان زاماندا بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان پاتشالار ءۇشىن «ەسكەندىر قورعانى» داستانىنىڭ ءمانى زور. اقىننىڭ بۇل شىعارماسى زۇلىمدىقتى تۇبىندە پاراسات جەڭەتىندىگىنىڭ ايقىن ايعاعى. ناۋاي شىعارمالارىمەن اباي جاسىنان تانىس بولعان. سەمەيدە احمەد ريزا مەدرەسەسىندە وقىپ جۇرگەن شاكىرت شاعىندا قازاقتىڭ بولاشاق ۇلى اقىنى شىعىس شايىرلارىنا:

«فيزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي،

ناۋاي، ساعدي، فيرداۋسي،

حوجا حافيز - بۋ ءھامماسي

مەدەت بەر يا شاعيري ءفارياد»، - دەپ سىيىنعان.

ابايدىڭ شىعىس ۇلىلارىنا بۇلاي سىيىنۋى تەگىننەن-تەگىن ەمەس. دەمەك شىعىس اقىندارىن اباي زامانىندا قازاق دالاسى وتە جاقسى بىلگەن دەگەن ءسوز.

شىعىستىڭ ۇلى شايىرلارىنىڭ ءبارى «حامسانى» جارىسا جازعانى وزدەرىڭىزگە ءمالىم. مىسالى، نيزاميدىڭ «جەتى سۇلۋ» داستانىنىڭ «تۋراندوت حانشاسى» دەگەن سالاسىن نەمىس اقىنى گەتە جىرلاسا، ورتا ازياعا كەڭ تاراعان «ءلايلى ءماجنۇن»، «حۇسراۋ - شىرىن» داستانىن 1383 جىلى ساراي بەركەدەگى قىپشاق اقىنى قۇتىپ تولعاسا، نيزامي سيۋجەتتەرىنىڭ نەگىزىندە حۇسراۋ، ناۋاي، جاميلەر قايتا جىرلاعان. نيزامي بۇل سيۋجەتتەردى شىعىس ەرتەگىلەرىنەن العان. بۇل ءادىستى اباي دا، شاكارىم دە پايدالانعان.

ابايدىڭ اتاقتى «ەسكەندىر» پوەماسى ناۋاي اسەرىمەن جازىلعان. شاكارىم دە «ءلايلى- ءماجنۇندى» قايتا جىرلاعاندا الىشەر ناۋاي «حامساسىنان» مول سۋسىنداعانى كورىنىپ تۇر. الىشەر ناۋاي جىرلارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ ماسەلەسى كەڭەس زامانىندا قولعا الىندى. ودان بۇرىنعى كەزەڭدە قازاق دالاسى ناۋاي شىعارمالارىمەن اراب الىپبيىندە كونە وزبەك، ياعني شاعاتاي تىلىندە شىققان كىتاپتار ارقىلى تانىس بولعانىن جوعارىدا ايتتىق. قازاق جازۋى كيريلليتساعا كوشكەن كەزەڭدە كەيىنگى ۇرپاققا كونە كىتاپتاردى وقۋ مۇمكىن بولماي قالدى.

الىشەر ناۋايدىڭ «فارحاد-شىرىن» داستانىن 1949 -جىلى قازاق اقىندارى قالماقان ءابدىقادىروۆ پەن اسقار توقماعامبەتوۆ تارجىمەلەپ، جاريالادى. جەكەلەگەن عازالدارىن ءابدىلدا تاجىبايەۆ، قاليجان بەكحوجين، وتەباي تۇرمانجانوۆ، قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ، جاقان سىزدىقوۆ، عافۋ قايىربەكوۆ، ساعي جيەنبايەۆ، قادىر مىرزالييەۆ، قايرات جۇماعالييەۆتاردىڭ ءساتتى اۋدارعانىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون. جالپى، كەز كەلگەن قالامگەر اۋدارماعا بەل شەشىپ بارا بەرۋگە بولمايدى. قازاقتا «كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىڭە بايلاما!» دەگەن ماتەل بار. تارجىمەشى كلاسسيكتەردى اۋدارعاندا، ءتۇپنۇسقا اۆتورىمەن ىشتەي شىعارماشىلىق جارىسقا ءتۇسۋى قاجەت. دەمەك اقىندىق قۋاتىڭا قاراۋ كەرەك. ايتپەسە، بار ەڭبەگىڭ قۇمعا قۇيعان سۋمەن تەڭ بولادى.

ارعى-بەرگى قازاق ادەبيەتى تاريحىندا پوەزيا اۋدارماسىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىن جاساعان اقىن اباي عانا. «حامسانى» اۋدارۋ بارىسىندا مەن ابايدى اداستىرماس تەمىرقازىق ەتتىم.

الىشەر ناۋاي شىعارمالارى - تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني التىن دىڭگەگى. ونىڭ رۋحاني الەمىنىڭ كوكجيەگى اشىلعان سايىن اباي الەمىنىڭ رۋحاني كەڭىستىگىنىڭ كەرەگەسى كەڭەيە تۇسەدى. ءبىز اباي اقىننىڭ كەمەڭگەرلىك قىرلارىنان، ناۋايدىڭ شەبەرلىك شىڭدارىنان اسەر العان عاجايىپ نۇرلارىن بايقايمىز. ادام بالاسىنىڭ تىنىس- تىرشىلىگىن ۇلى سوعىستاردىڭ تاس- تالقان ەتەتىنىن، ءومىر مۇراتى بەيبىتشىلىكتە ەكەندىگىن ناۋاي ءوز شىعارمالارىندا قالاي دارىپتەسە، اباي دا «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ!» ۇلى گۋمانيزمگە شاقىرادى. ابايدىڭ ۇلىلىعى - ناۋاي دانىشپاندىعىنىڭ زاڭدى جالعاسى. ياعني اباي - وزىنەن بەس عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن ناۋايدىڭ تىكەلەي شاكىرتى. ال ناۋاي «حامساسىن» اياقتاعاندا، ۇستازدارى تۋرالى بىلاي دەپ تولعانادى:

«تۇرعاندا ءتوزىمىمدى تاۋىسقالى،

جار سالىپ پەرىشتەلەر داۋىستادى:

الدانساڭ، اداستىرار جالعان ءۇمىت،

الدىمەن جاميگە بار جالبارىنىپ.

جول تابۋ قىسىلعاندا قيىن ساعان،

تابىنىپ، تاڭىرىدەي سىيىن سوعان!

دۇعا قىل، مەشاحاتىڭ ۇمىت قالار،

كيەسى قۇپياعا كىلت تابار!

تۇركى ەدى حيسراۋ دا - جىر تىرەگى،

ۇندىدە لاقاپ اتپەن دۇركىرەدى.

ءتامامداپ اپارعاندا «حامسانى» مەن،

قۇپتادى رازى بولىپ جان- تانىمەن.

تاراتىپ ايتىپ شىقتىم تاپقانىمدى،

قويناۋى قازىنامنىڭ اقتارىلدى.

اسىقپاي، ىلتيپاتپەن پاراقتادى،

مۇقيات ءار سوزىنە قاراپ تاعى.

وقىدى كۇندىز- ءتۇنى ءشولى قانباي،

بولا ما باس- اياعىن شولىپ الماي.

توگىلدى جىر تاسقىنى تارتىپ ارنا،

مۇحيتتاي تۇركى ءسوزى تاۋسىلار ما؟»

مىنە، الىشەر ناۋايدى تۇركى حالىقتارىنىڭ التىن دىڭگەگى دەيتىنىمىز دە وسىدان. ناۋاي تۇركى الەمىن بىرىكتىرۋشى. 2019 -جىلى حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى ىستانبۇلدان باستىرىپ شىعارعان «حامسانىڭ» مەن اۋدارعان ەكى داستانىنا جازعان العىسوزىندە پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆ تا بۇل پىكىردى:

«ەجەلدەن كورشى قونعان قازاق پەن وزبەك حالىقتارىنىڭ باۋىرلاستىعى مەن دوستىعىنىڭ التىن تامىرى تەرەڭدە جاتىر. ماۋەلى بايتەرەك سىندى ناۋاي مەن ابايدىڭ اسىل مۇراسى ەنشىسى ورتاق ەكى ەلدى جاقىنداستىراتىن بىرەگەي ءرامىز قىزمەتىن اتقارىپ كەلەدى. الىشەر ناۋايدىڭ ايگىلى بەس داستاننان تۇراتىن «حامسا» شىعارماسىنىڭ كورنەكتى اقىن نەسىپبەك ايت ۇلى اۋدارعان قازاق تىلىندەگى قوس داستانى رۋحانياتىمىزعا قوسىلعان باعالى قۇندىلىق بولارى انىق. ۇلى شايىردىڭ جاۋھار جىرلارى جاس ۇرپاقتى وتانسۇيگىشتىك پەن دوستىققا، ادالدىق پەن پاراساتقا باۋلي بەرسىن!» دەپ ودان ءارى اسقاقتاتا تۇسەدى.

ناۋايدىڭ «حامساسىن» تارجىمەلەلەپ جۇرگەنىمە 40 جىلعا جۋىقتادى. «ەسكەندىر قورعانى» 1989 -جىلى الماتىداعى «جازۋشى» باسپاسىنان جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كورگەن ەدى. 2008 -جىلى قايتا باسىلىپ شىقتى. 2019 -جىلى «ءلايلى-ءماجنۇن» داستانىمەن قوسىلىپ «حامسا» دەگەن اتپەن تاعى دا شىقتى. وعان دەيىن 1991 -جىلى ءبىر توپ عازالدارى مەنىڭ اۋدارمامدا «باقو گۋلي» دەگەن جيناقتا جارىق كورگەن ەدى. قازىر «حامسانىڭ» ءۇشىنشى داستانى «فارحاد-شىرىندى» اياقتاۋ ۇستىندەمىن. ەندى ءتورتىنشى داستانى «قۇستار ءتىلىن» تارجىمەلەۋدى دە باستادىم. ەندىگى ارمانىم - ۇلى شايىردىڭ «حامساسىن» تۇگەل اۋدارىپ، ونىڭ قاسيەتتى رۋحىنىڭ الدىنا ەسەپ بەرۋ.

نەسىپبەك ايت ۇلى،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

Egemen Qazaqstan