بويىندا قازاقتىڭ قانى بار تالانتتى ساردار گەنەرال كورنيلوۆ قالاي قازا تاپتى؟
«قازان سوسياليستىك رەۆوليۋسيا تاريحىندا» كورنيلوۆ كوتەرىلىسى تۋرالى دەرەكتەر بىرنەشە رەت رەداكسيالانىپ، وزگەرتىلىپ جازىلعان.
ۋاقىتشا ۇكىمەت تۇسىندا ورىس ارمياسىنىڭ جوعارعى باس قولباسشى بولعان گەنەرال كورنيلوۆ 1917- جىلدىڭ 27-31- تامىزىندا اسكەري ديكتاتۋرا ورناتپاقشى بولعانى ءۇشىن ايىپتالادى. ال كەڭەس وكىمەتى تاريحىندا «گەنەرال رەسەيدە پومەششيكتەر مەن كاپيتاليستەر بيلىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى جوسپارلاعان» دەپ جازىلعان.
سول جىلدارداعى وقيعالارعا قاتىستى تاريحي دەرەكتەردە ءجيى كەزدەسەتىن «كورنيلوۆشى» دەگەن ءسوز رەۆوليۋسيانىڭ ناعىز قاس جاۋى دەگەن ماعىنانى ءبىلدىردى.
20- عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن بۇكىل تاريح وقۋلىقتارىندا گەنەرال لاۆر كورنيلوۆتى «پرولەتاريات حالىقتىڭ يدەيالىق بىتىسپەس جاۋى» رەتىندە كورسەتتى. لاۆر كورنيلوۆتىڭ شارۋا وتباسىنان شىققانى تۋرالى دەرەكتى كەڭەستىك تاريحشىلار جاسىرىپ قالدى. وسىلايشا پاتشالىق رەسەيدىڭ بۇكىل اسكەرىنە بيلىگىن جۇرگىزگەن گەنەرال كورنيلوۆ ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باسشىسى كەرەنسكيدىڭ دە، ەندى كۇش الىپ كەلە جاتقان بولشەۆيكتەردىڭ دە قاس جاۋىنا اينالدى.
قاراماعىنداعى اسكەري قولباسشىلار مەن جاۋىنگەرلەر اراسىندا كورنيلوۆتىڭ بەدەلى مىقتى بولعان. دەرەكتەرگە قاراعاندا، قاراپايىم سولداتتار قولباسشىلارىن گۇلمەن كومكەرىپ، توبەلەرىنە كوتەرىپ جۇرگەن. جاقىندا رەسەي تەلەارناسىنان گەنەرال كورنيلوۆ تۋرالى دەرەكتى فيلمدى كورسەتتى. وندا قۇپيا بولىپ كەلگەن فاكتىلەر - گەنەرالدىڭ كوزى تىرىسىندە جەتكەن بيىكتەرى مەن ءومىرىنىڭ تراگەديامەن اياقتالۋى شىنايى ايتىلادى. مىسالى، قىزىل اسكەرلەر گەنەرالدىڭ ءمايىتىن كوردەن قازىپ الىپ، كوشەدەگى جۇرتتىڭ الدىندا قىلىشپەن شاپقىلاعان، باس سۇيەگىن دوپشا تەپكىلەگەن. قازاق جەرىنەن شىققان، بويىندا قازاقتىڭ قانى بار تالانتتى ساردار وسىلايشا حالىق جاۋى رەتىندە تراگەديالىق تۇلعاعا اينالدى.
رەۆوليۋسياعا دەيىنگى رەسەي لاۆر كورنيلوۆتى التى شەت تىلدەرىن بىلەتىن تالانتتى اسكەري بارلاۋشى، لينگۆيست، ساياحاتشى، اقىن، شىعىس تۇركىستان، اۋعانستان، ءۇندىستان، قىتاي ەلدەرى تۋرالى جازعان دەرەكتى كىتاپتارى ءۇشىن رەسەي گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ كۇمىس مەدالىمەن ماراپاتتالعان عالىم رەتىندە ءبىلدى. ال 1917- جىلدىڭ تامىزىنان باستاپ ونى ورىستار عانا ەمەس، بۇكىل الەم باسقا قىرىنان تانىدى.
لاۆر گەورگيەۆيچ شىعىس قازاقستان وبلىسىندا، وسكەمەن قالاسىندا 1870 - جىلى 18- تامىزدا شارۋا كازاك وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. شەشەسى جەرگىلىكتى قازاقتىڭ قىزى بولعان. تۇركى، اراب تىلدەرىندە ەركىن سويلەگەن، ءتىپتى پارسى تىلىندە ولەڭدەر جازعان. «قاشقار جانە شىعىس تۇركىستان» دەگەن كىتابى 1901- جىلى تاشكەنتتە باسىلىپ شىقتى. سول جىلى سەگىز اي يراندا بارلاۋ جۇمىسىن جۇرگىزەدى. لاۆردىڭ كىشكەنتايىنان قازاقشا بىلەتىندىگى، ءتۇر-الپەتى ازياتقا ۇقساعاندىعى بارلاۋ جۇمىسىنا وتە ءتيىمدى بولدى. ونىڭ جاساعان يران، اۋعانستاننىڭ سولتۇستىك ولكەلەرىنىڭ كارتاسىن اسكەريلەر بۇگىنگە دەيىن پايدالانادى.
1905- جىلى جاپون سوعىسىنا اتتانادى. 1907- جىلى اسكەري قۇپيا اگەنت بولىپ قىتاي جەرىنە كەتەدى. بەيجىڭدە قىتايلىق جاس وفيسەر جياڭ جيەشىمەن تانىسىپ، دوستاسادى. ول جاقتا ءتورت جىل جۇرەدى. ودان كەيىن گەنەرال-مايور شەنىندە امۋر وبلىسىندا قۇرامىندا 2 جاياۋ ساردار، 3 اتتى پولكتارى كىرەتىن شەكارا قىزمەتىن باسقارادى. 1913- جىلى بريگادا كومانديرى بولىپ ۆلاديۆوستوكقا اۋىسادى. 1914- جىلى گەرمان سوعىسىنا اتتانادى. چەرەمشا اسۋىندا 3 مىڭ نەمىستى تۇتقىنعا الادى. كارپاتتان ۆەنگەر جازىعىنا ءتۇسىپ، جاۋدى تىلدان شابۋىلدايدى. 1915- جىلدىڭ اقپانىندا لاۆر كورنيلوۆقا گەنەرال-لەيتەنانت اتاعى بەرىلەدى. ونىڭ قىسقا عانا ومىرىندەگى ءومىربايانى وسىنداي باي.
«لاۆر كورنيلوۆ سول كەزدەگى وفيسەرلەردىڭ باسىم بولىگى سياقتى سوسياليست تە، مونارحيست تا بولعان جوق، ول ساياساتتان اۋلاق بولۋعا تىرىسقان» دەپ جازادى زامانداستارى. ونىڭ ءىزىن باسقان گەنەرال دەنيكين: «كورنيلوۆ كوزقاراسى، سەنىمى جاعىنان ليبەرالدىق دەموكراتيانىڭ قالىڭ توبىنا جاقىن بولدى» دەيدى. باس قولباسشى رەتىندە گەنەرال كورنيلوۆ باسقا اسكەري قولباسشىلارعا قاراعاندا ارميا مەن فلوتتى ىدىراتپاۋعا كوپ كۇش سالىپ، ايانباي كۇرەستى.
1917- جىلدىڭ جازىندا پەتروگرادتاعى ساياسي جاعداي شيەلەنىستى. ماۋسىمنىڭ 26 نا بەلگىلەنگەن ر س د ر پ (ب) VI سيەزى قارساڭىندا بيلىكتى تارتىپ الۋ ماقساتىندا بولشەۆيكتەر ۋاقىتشا ۇكىمەتكە قارسى ەرەۋىلگە شىقتى. پەتروگراد گارنيزونىنداعى اسكەري بولىمدەر مەن جۇمىسشىلاردان قۇرىلعان درۋجينالار باس كوتەرىپ، كۇندە قىسىم كورسەتە باستاعاندىقتان ۋاقىتشا ۇكىمەتتى باسقارىپ وتىرعان ا.كەرەنسكي قالادا اسكەري جاعداي جاريالادى. جوعارعى باس قولباسشى برۋسيلوۆتى الىپ تاستاپ، ورنىنا پەتروگرادتىڭ گۋبەرناتورى ب.ساۆينكوۆتىڭ ۇسىنۋىمەن گەنەرال كورنيلوۆتى تاعايىندايدى.
گەنەرال كورنيلوۆ اسكەريلەردىڭ اراسىندا ەڭ ءىرى، وتە بەدەلدى تانىمال تۇلعا بولدى، ونىڭ ماڭايىنا بۇكىل ساردارلار، كازاكتار، قوعامداستىقتىڭ قالىڭ ورتاسى شوعىرلاندى. 1917- جىلدىڭ 19- ماۋسىمىندا جوعارعى باس قولباسشى قىزمەتىنە تاعايىندالعان گەنەرال كورنيلوۆ ۇكىمەتتەن «تەك ءوزىنىڭ ار-وجدانى جانە حالىقتىڭ الدىندا عانا جاۋاپتى» ەكەندىگىن قابىلداۋدى تالاپ ەتەدى. سونداي-اق اسكەري ءتارتىپتى قاتايتىپ، مايدانداعىلار ءۇشىن ءولىم جازاسىن ەنگىزۋدى سۇرايدى.
گەنەرال كورنيلوۆتىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتكە جازعان بايانداماسىنىڭ ۇزىندىلەرى «يزۆەستيا» گازەتىنىڭ 4- ماۋسىمداعى نومىرىنە جاريالانعان. گەنەرالدىڭ «نەمىستەردىڭ ادامدارى مەن لەنين باستاعان شپيوندارىن اسىپ تاستاۋ كەرەك، ال جۇمىسشىلار كەڭەسى مەن سولداتتار دەپۋتاتتارىن ەشقاشان جينالمايتىنداي ەتىپ تاراتىپ جىبەرۋ كەرەك» دەگەن سوزدەرى دە تاريحتا قالعان. كەيىننەن كورنيلوۆ «ەرەۋىلى» تۋرالى ءارتۇرلى ۆەرسيالار ايتىلدى. قالاي دەگەنمەن، جوعارعى باس قولباسشىنىڭ بۇيرىعىمەن 27 - تامىز كۇنى گەنەرال كرىموۆتىڭ قاراماعىنداعى 3-اتتى كورپۋسى پەتروگرادتى شابۋعا اتتانادى.
كەرەنسكيدىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ شاتقاياقتاپ تۇرعانىن سەزگەن گەنەرال كورنيلوۆ: «پەتروگرادتى بولشەۆيكتەردەن تازارتۋ كەرەك» دەگەن جەلەۋمەن اسكەري كۇشتەردى قول استىنا جيناپ، ۋاقىتشا ۇكىمەتتى بيلىكتەن تايدىرماق بولدى، دەگەن پىكىرلەر بار. ءدال سول كۇنى كەرەنسكي كابينەتتى تاراتىپ جىبەرىپ، ديكتاتورلىق قۇزىرلىقتى ءوز موينىنا الادى. زاڭ جۇزىندە قۇزىرلىعى بولماسا دا جوعارعى باس قولباسشى گەنەرال كورنيلوۆتى قىزمەتىنەن بوساتىپ، پەتروگرادقا قاراي بەت العان اتتى كورپۋستى كەرى قايتارۋدى تالاپ ەتەدى. گەنەرال كورنيلوۆ ونىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋدان باس تارتادى. وسىدان كەيىن كەرەنسكي بۇكىل ەلگە «كورنيلوۆ ەرەۋىلشى» دەپ جاريالايدى.
مينيستر-ءتوراعا كەرەنسكيدىڭ ءسوزى: «26 - تامىز كۇنى كورنيلوۆ، ۋاقىتشا ۇكىمەتتى بارلىق اسكەري جانە ازاماتتىق بيلىگىمەن وتكىزىپ بەرۋدى تالاپ ەتىپ، ماعان مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى ۆ.لۆوۆتى جىبەردى. ەلدى باسقارۋ ءۇشىن ءوز قالاۋىم بويىنشا جاڭا ۇكىمەت قۇرۋدى قاراستىرامىن...» كورنيلوۆ بولسا: «ۇكىمەت تاعى دا جاۋاپسىز ۇيىمداردىڭ قىسىمىنا ءتۇستى» دەگەن قورىتىندى جاساپ، قىزمەتىنەن كەتۋدەن باس تارتادى. ونىمەن قويماي: «ۋاقىتشا ۇكىمەت بولشەۆيكتەردىڭ قىسىمىمەن گەرمانيالىق باس شتابتىڭ جوسپارى بويىنشا ارەكەت جاساۋدا» دەپ جاڭساق ايتىپ قالىپ، باسقا ساياسي كۇشتەردى وزىنە قارسى قويىپ الدى.
ءبىراق كورنيلوۆتىڭ «حالىقتى جەڭىس ارقىلى قۇرىلتاي جيىنىنا دەيىن جەتكىزەمىن» دەگەن ءسوزىن كوپتەگەن گەنەرالدار، وفيسەرلەر وداعى قولدادى. «يمپەريانىڭ ەكىنشى قىلىشى» گەنەرال كالەدين دە كورنيلوۆ جاعىنا شىقتى. ءتورت مايدانعا باسشىلىق جاساپ وتىرعان گەنەرالدار دا جوعارعى باس قولباسشىنى قولدايتىنىن ءبىلدىردى. 28 - تامىز كۇنى گەنەرال كورنيلوۆ كرىموۆتىڭ اتتى كورپۋسىنا «ەلدە قاتال بيلىك بولۋى ءۇشىن» كەرەنسكيگە اشىق شابۋىل جاساۋعا بۇيرىق بەرەدى. باس قولباسشىنى ورنىنان الۋعا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ شاماسى كەلمەدى، قايتا سوعىس باتىرى، تالانتتى قولباسشى كورنيلوۆتىڭ داڭقى ارتا ءتۇستى. ونى پەتروگرادتا قوشەمەتپەن گۇل لاقتىرىپ قارسى الدى. الايدا ونى ساياسي كۇشتەردىڭ بارلىعى قولدادى دەپ ايتۋعا بولمايدى. بولشەۆيكتەردىڭ باستى يدەولوگتارىنىڭ ءبىرى ل.تروسكي ءوزىنىڭ «ورىس رەۆوليۋسياسىنىڭ تاريحى» دەگەن ەڭبەگىندە: «كورنيلوۆ كوتەرىلىسى كەرەنسكيمەن كەلىسىلگەن جانە سوڭعىسىنىڭ ديكتاتۋراسىن ورناتۋ ماقساتى بولعان، ءبىراق كورنيلوۆ كەلىسىمدى بۇزىپ، ديكتاتۋراعا ءوزى قول جەتكىزگىسى كەلدى» دەپ جازادى.
كرىموۆتىڭ اسكەرى 28 - تامىزدا لۋگتاعى گارنيزوندى قارۋسىزداندىرىپ، باسىپ الادى. كورنيلوۆتىڭ «تۋزەمدىك ديۆيزياسى» پەتروگرادتاعى اسكەرلەرمەن ۇرىسقا تۇسەدى. جانى قىسىلعان كەرەنسكي بولشەۆيكتەرگە جالتاقتايدى. ناتيجەسىندە جۇمىسشىلارعا قارۋ تاراتىلىپ، كورنيلوۆشىلارعا قارسى قويادى. مۇنىڭ ارتى بولشەۆيكتەردىڭ قازان توڭكەرىسىنە اكەلدى.
كورنيلوۆشىلار جەڭىلىس تاۋىپ، وڭتۇستىك-باتىس مايدانىنىڭ باس قولباسشىسى ا.دەنيكين، گەنەرال س.ماركوۆ، ي.ەردەلي سياقتى ءبىرقاتار قولباسشىلار قاماۋعا الىندى. بىحوۆ تۇرمەسىنە قامالعان گەنەرال رومانوۆسكي ارتىنان بىلاي دەيدى: «كورنيلوۆتى اتىپ تاستاسىن، ءبىراق «كورنيلوۆشىلار» رەسەيدە ولمەيدى، ويتكەنى «كورنيلوۆشىلار» - ول وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ال وعان ەشقانداي كۇيە جاعا المايسىڭ، رەسەيدى جەك كورۋشىلەر اياققا تاپتاي المايدى» دەيدى.
1918- جىلى 31- ناۋرىزدا ەكاتەرينودارعا شابۋىل كەزىندە باس شتابتىڭ ەرىكتىلەر ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسى گەنەرال لاۆر كورنيلوۆ قازا تاپتى. بولمەگە تۇسكەن گراناتادان ءبىر ءوزى عانا قايتىس بولدى. باس قولباسشىنىڭ دەنەسى قالادان 40 شاقىرىم جەردەگى نەمىس كولونياسى گناچباۋ دەگەن جەرگە جەتكىزىلىپ، 2 - ءساۋىر كۇنى قۇپيا تۇردە جەرلەندى. ونىڭ باسىندا بەلگى دە، تومپەشىك تە بولماعان. ءبىراق جەرگىلىكتى تۇرعىندار اسكەريلەردىڭ جەر قازىپ «اقشا، اسىل زاتتارىن» جاسىرىن كومىپ جاتقانىن كورىپ قالعان.
باسشىلىقتى قابىلداپ العان دەنيكين سول كۇنى جورىققا اتتانۋعا بۇيرىق بەرگەن. ەرتەسىندە ەكاتەرينودارعا كىرگەن قىزىل اسكەرلەر ءبىرىنشى كەزەكتە اقگۆاردياشىلار تىققان قازىنانى ىزدەي باستايدى. تۇرعىنداردىڭ كورسەتكەن جەرىن قازادى. ءبىراق التىن-كۇمىستىڭ ورنىنا ەكى جاس ءمايىتتى تابادى. گەنەرالدىڭ وقالى مۋنديرىنەن ءمايىت كورنيلوۆتىكى ەكەنىن تانىعان قىزىل اسكەرلەر ونى ارباعا سالىپ، ەكاتەرينودارعا الىپ كەلەدى.
لاۆر گەورگيەۆيچتىڭ سۇيەگى تيەلگەن اربا سوبور الاڭىنا قويىلىپ، گەنەرالدى ءتىرى كەزىندە كوزى كورگەن ادامدار ارقىلى ونىڭ كورنيلوۆ ەكەندىگىن انىقتايدى. قىزىل اسكەر كومانديرلەرى سوروكين مەن زولوتارەۆ ءمايىتتى سۋرەتكە تۇسىرۋگە بۇيىرادى. سودان كەيىن جاۋىنگەرلەرگە ءمايىتتى ىلگىزىپ قويىپ، ەكەۋى جينالعان جۇرتتىڭ كوزىنشە قىلىشپەن شابادى. كەسكىلەنگەن دەنەنى قالاداعى قاساپ ۇيىنە جەتكىزەدى، ودان كەيىن جالاڭاش ءمايىتتى اعاشتىڭ باسىنا ىلگىزەدى. ەكى ساعات كورنيلوۆتىڭ ءولى دەنەسىمەن الىسقان قىزىل كومانديرلەر ونى قالا سىرتىنا اپارىپ ورتەپ جىبەرۋگە بۇيىرادى. اۋزىنداعى جالعىز التىن ءتىستى جۇلىپ العاننان كەيىن باسسۇيەكتى اياعىمەن تەپكىلەگەن، دەپ جازىلادى وقيعاعا كۋا بولعانداردىڭ سوزدەرى بويىنشا جاسالعان قۇجاتتاردا. ورتەلگەن ءمايىتتىڭ كۇلىن جەلگە ۇشىرىپ جىبەرگەن. ارتىنان كۋبان وزەنىنىڭ جاعاسىنان زايىبى تايسيا ۆلاديميروۆنانىڭ زيراتى جانىنان گەنەرال كورنيلوۆقا سيمۆوليكالىق بەلگى قويىلعان.
قايىرجان تورەجان
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012-جىل
