ناۆرۋز، نوورۋز: قازاقستاننان باسقا ەلدەر ناۋرىزدى قالاي تويلايدى - فوتو
ناۋرىز مەيرامىن حالىق اسىعا كۇتەدى. سەبەبى بۇل مەيرامدا ۇلتتىق ءداستۇر دارىپتەلىپ، ءان مەن بي بولادى، الىس-جاقىن تۋىستار ءبىر-ءبىرىن كورىپ، ءماز-مەيرام بولادى.
كوكتەمگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋى الەمنىڭ ءارتۇرلى ەلدەرىندە قالاي تويلاناتىنىن جانە قازاقتىڭ ءاز-ناۋرىزىنان نەسىمەن ەرەكشەلەنەتىنىن وقىپ كورەيىك.
كوپتەگەن ەلدە ناۋرىز مەملەكەتتىك مەرەكە سانالادى. قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركيا، تۇرىكمەنستان، تاجىكستان، يران، ازەربايجان، البانيا، اۋعانستان، يران مەن يراك كۇردىستانى، ءۇندىستان، ماكەدونيا جانە باسقا ەلدەردە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاپ وتىلەدى. سونداي-اق رەسەيدىڭ تاتارستان مەن باشقۇرتستان وبلىستارىندا دا تويلانادى. قىتايدا، ءتىپتى جاپونيادا دا ناۋرىز مەيرامىن قارسى الادى. 2010 -جىلدان باستاپ ناۋرىز گرۋزيادا دا ۇلتتىق مەرەكە بولىپ جاريالاندى.
2009 -جىلى 30-قىركۇيەكتە ناۋرىز مەيرامىن يۋنەسكو دۇنيە جۇزىندەگى ماتەريالدىق ەمەس مۇرانىڭ باسقا 76 ەلەمەنتىمەن بىرگە ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇراسىنىڭ رەپرەزەنتاتيۆتى تىزىمىنە ەنگىزدى. 2010 -جىلى 23-اقپاندا ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 64-سەسسياسىندا كۇن تارتىبىندەگى «بەيبىتشىلىك مادەنيەتى» 49-تارماعى بويىنشا كونسەنسۋسپەن «حالىقارالىق ناۋرىز كۇنى» اتتى قارار قابىلداندى.
قازاقستان
ءداستۇر بويىنشا مەرەكەگە ناۋرىز كوجە ازىرلەنەدى. كەلەر جىل جەمىستى بولسىن دەگەن تىلەكپەن قازاقستاندىقتار كوجەنى تويىپ ىشەدى. ناۋرىز كوجەدەن «جەتى ۇيدەن ءدام تاتساڭ، جىل بەرەكەلى بولادى» دەگەن سەنىم بار. ناۋرىز-كوجە - سۋ، ەت، تۇز، سارى ماي، ۇن، تارى جانە ءسۇت، ياعني جەتى تىرلىك قاعيداتى بويىنا سىڭىرىلگەن جەتى تۇلىكتەن تۇراتىن جەتى ەلەمەنتتى قامتيتىن ءداستۇرلى كوكتەمگى كوجە. باۋىرساق پەن ەت تە مىندەتتى تۇردە داستارحانعا قويىلادى.
مەرەكە قارساڭىندا كيىز ءۇي تىگىلەدى. قازاقتار تازا، ادەمى، ۇلتتىق كيىمدەرىن كيىپ ءىر- ءبىرىنىڭ ۇيىنە قوناققا بارادى. وڭتۇستىك وڭىرلەردە اۋىل بولىپ ءبىر ۇيگە ناۋرىز كوجەلەرىن قۇيىپ، بالا- شاعالارىمەن جينالىپ، مەيرامدى تويلايدى. ناۋرىز ايىنىڭ باسىنان سوڭىنا دەيىن وسى ءداستۇردى جالعاستىرادى.
ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنەن جارىس وتەدى. اتاپ ايتقاندا، كۇرەس، بايگە، توعىزقۇمالاقتان، ساباق اتۋدان، ارقان تارتۋ، اسىق اتۋ جانە باسقا دا جارىستار ۇيىمداستىرىلادى.
ۇلتتىق مەرەكەگە وراي قازاقستاندىقتار ءۇش كۇن قاتارىنان دەمالادى.
وزبەكستان
كورشىمىز وزبەك ەلى ناۋرىز نەمەسە وزبەكشە ناۆرۋز مەرەكەسىن 21-ناۋرىزدا تويلايدى. ءبىراق ناعىز مەرەكەگە لايىق بولعاندىقتان، ول ءبىر كۇننەن استام ۋاقىتقا سوزىلىپ، قىزىق ەكى اپتا بويى جالعاسادى. العاشقى كۇننەن باستاپ ەل كوشەلەرىندە جاپپاي مەرەكەلىك ءىس-شارالار، مەرەكەلىك بازارلار، ات جارىسى، ءيت پەن اتەش توبەلەسى وتەدى.
ءبىر قىزىعى، وزبەكستاندا فەستيۆال كۇندەرى مەرەكەنىڭ يەسى - باحور حانىمدى تاڭدايدى. ول كوكتەمدى بەينەلەيتىن ادەمى، ەڭبەكقور، كوڭىلدى قىزعا اينالادى. مەرەكەنىڭ تاعى ءبىر كەيىپكەرى - ەگىنشى اتا دەحقان-بوبو. بۇل قۇرمەت ارداقتى اقساقالعا بەرىلەدى. موموەر - جەر دە تاڭدالادى.
وزبەكستان - ءوزىنىڭ باي ۇلتتىق تاعامدارىمەن ايگىلى ەل. ناۋرىزدا وزبەكتەر ءتاتتى- دامدىلەردى ايامايدى. ۇستەلدەر تاماققا تولى بولۋى كەرەك. جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءداستۇرلى پالاۋ، سامسا جانە ءتاتتى نيشالدان بولەك، جاڭا جىلدىق داستارحاننىڭ باستى ءسانى - سۋمالاقتى ازىرلەيدى. سۋمالاق - ۇننان، كوكتەپ شىققان بيداي دانىنەن، كەيدە دامدەۋىشتەر قوسىپ، وتقا قايناتىلىپ پىسىرىلەتىن تاعام. وزبەكتەر اراسىندا ءدان ءومىردى، جىلۋلىقتى، مولشىلىقتى بىلدىرەدى.
جاقسى مەرەكەلىك ءداستۇر - جەتىمدەر مەن كەدەيلەرگە سىيلىق بەرۋ، ساداقا بەرۋ.
قىرعىزستان
قىرعىزستاندا دا، قازاقستاندا دا ناۋرىز ايى مەرەكەنىڭ اتاۋىن الدى. ياعني ءبىزدىڭ ەلدە ناۋرىز بولسا، قىرعىزستاندا نوورۋز. ءبىر قىزىعى، نوورۋزدا بالا تۋىلسا، سول ەسىمدى الادى.
كوكتەمگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەتىن كۇنى – 21-ناۋرىز. كورشىلەس قىرعىزستاندا مەرەكەنىڭ باستالعانىن قارناي، سۋرناي، سىبىزعى دىبىستارى حابارلايدى. بۇل دىبىستار دابىل سياقتى. دابىل قاعىلعاننان كەيىن قىرعىزدار ۇيلەرىنە اق داستارحان جايىپ، وعان ەڭ جاقسى تاعامدارىن قويادى. وزبەكستانداعىداي مەرەكەلىك داستارحاننىڭ باستى تاعامى - سۋمۋلەك. وعان قوسا «چون كەجە» نەمەسە «نوورۋز كەجە» دايىندالادى. قىرعىزدار وگىز ەتىنەن كوجە ازىرلەپ، وعان كۇرىش، بۇرشاق، بيداي، جۇگەرى، تالقان، ۇن، كارتوپ، تارى، دامدەۋىشتەر قوسادى.
قىرعىزدار حالىق ويىندارىن، اتاپ ايتقاندا، «ايقىش- ۇيقىش» (ءبىر- بىرىنە قاراي)، «اۋدارىسپەك» (ات ۇستىندەگى شاباندوزدار كۇرەسى) جانە ت. ب. ويناعاندى ۇناتادى.
ال ەگەر بۇل كۇنى قار جاۋسا، بۇل جاڭا جىلدا تابىس پەن گۇلدەنۋدى بىلدىرەتىن جاقسى بەلگى دەپ سانالادى.
تۇركيا
1925 -جىلدان 1991 -جىلعا دەيىن تۇركيادا ناۋرىز مەرەكەسىنە رەسمي تۇردە تىيىم سالىندى. الايدا وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىندا تويلاۋدىڭ يگى داستۇرلەرى قايتا جاڭعىردى. بۇگىن تۇركيادا ناۋرىز 22-23-ناۋرىزدا تويلانادى.
بۇل ەلدە مەرەكەگە دايىندىق ەكى-ءۇش اپتا بۇرىن باستالادى. وسى ۋاقىتتا بيداي ءونىپ شىعادى. ءوسىپ شىققان جاسىل وركەندەر مەرەكەلىك داستارحانعا قويىلادى، وندا مىندەتتى تۇردە ءتۇرلى- ءتۇستى جۇمىرتقالار، تاتتىلەر جانە سۋمالاك بولۋى كەرەك.
نەۆرۋزدا تۇرىكتەر وزدەرىن دەنساۋلىق، ساتتىلىك، باقىت جانە ۇزاق ءومىر اكەلەتىن زاتتارمەن قورشايدى. ولار - ارپا وسكىندەرى، شاراپ، تيىندار.
تۇركياداعى كوكتەمگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىنىڭ مىندەتتى اتريبۋتتارى - قاسيەتتى وت جانە ەرەكشە «وت شاشاتىن ايداھارلار» . مەرەكە كۇنى وتتىڭ ۇستىنەن تۋرا جەتى رەت سەكىرىپ وتسەڭىز، ادامنىڭ جولى بولىپ، تابىستى بولادى دەگەن سەنىم بار.
23-ناۋرىزدا، مەرەكەنىڭ ەكىنشى كۇنى تۇرىكتەر تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، تازا جانە جاڭا كيىمدەرىن كيىپ، زيرات باسىنا بارادى، تۋعان-تۋىستارى مەن تۋىستارىنىڭ بەيىتتەرىن زيارات ەتەدى.
تۇستە «حاك يۋلەشتيرير» ءراسىمى وتەدى، وندا ايەلدەر بارلىعىنا جاڭعاق بەرەدى. راسىمدە دۇعالار وقىلادى. مەرەكە تاڭعا دەيىن جالعاسادى.
ازەربايجان
ازەربايجاندار نوۆرۋز بايرامىنا، ياعني ناۋرىز مەيرامىنا ءبىر اي بۇرىن دايىندالا باستايدى. مەرەكە الدىنداعى ءتورت سەيسەنبىنىڭ ءارقايسىسى تابيعي ەلەمەنتتەردىڭ ءبىرى - سۋ، وت، جەر جانە اۋانى بىلدىرەدى. مەرەكە كۇنى ءتورت تۇلىك تە بىرىگىپ، ادامعا جاقسىلىق اكەلىپ، وعان ماتەريالدىق بايلىق پەن جان تىنىشتىعىن بەرەدى.
ازەربايجان تۇرعىندارى مەيرامدا رامىزدەرگە ۇلكەن ءمان بەرەدى. مىسالى، مەرەكەلىك داستارحانعا شاكياربۋرا (ايدى بەينەلەيتىن تاعام) ، پاحلاۆا (ءتورت نەگىزگى نۇكتەنى بىلدىرەدى)، جاسىل بيداي وسكىندەرى (كۇننىڭ سيمۆولى) قويىلادى. سونداي-اق داستارحاندا اتتارى «س» ارپىنەن باستالاتىن جەتى تاعامنىڭ بولۋى ماڭىزدى.
داستارحانعا ءداستۇرلى تاعامداردان باسقا اينا، شام جانە ءتۇرلى-ءتۇستى جۇمىرتقالار قويىلادى. بۇل زاتتاردىڭ سيمۆولدىق ءمانى دە بار. شام - زۇلىم رۋحتاردان قورعاۋعا ارنالعان وت پەن جارىق. ال جۇمىرتقا مەن اينا ەسكى جىلدىڭ اياقتالۋىن جانە جاڭا جىلدىڭ ءبىرىنشى كۇنىنىڭ باستالۋىن بىلدىرەدى.
تاجىكستان
تاجىكستاندا ناۋرىز نەمەسە ناۆرۋز - 21-24-ناۋرىز ارالىعىندا تويلاناتىن مەملەكەتتىك مەرەكە. مەرەكەنىڭ باستى سيمۆولى - وت، ونسىز كوپتەگەن ءراسىم وتپەيدى. مىسالى، ناۋرىزدا ءاربىر ادام تازارىپ، دەنساۋلىق، ماتەريالدىق بايلىق پەن كەلەر جاڭا جىلدا جان تىنىشتىعىن الۋ ءۇشىن وتتى نەمەسە الاۋدى اينالىپ ءوتۋى كەرەك.
بيداي وسكىندەرى بۇل ەلدە دە مەرەكەنىڭ مىندەتتى اتريبۋتى ەسەپتەلەدى. بۇل كۇندەرى داستارحانداردان ۇلتتىق تاعامداردى كورۋگە بولادى. سونىمەن قاتار جاڭا جىل تاعام سياقتى ءتاتتى بولۋى ءۇشىن ەرلەر كاۋاپ دايىنداپ، كۇرىشتەن نەمەسە باسقا دا ءداندى داقىلداردان ەرەكشە ءتاتتى پالاۋ پىسىرەدى.
يران مەن يراك كۇردىستانى
بۇل ەكى ەلدىڭ مەرەكەلىك داستۇرلەرى وتە ۇقساس. مەرەكەلىك داستارحان «حافت-سين» دەپ اتالادى، ونى «س» ارپىنەن باستالاتىن جەتى زاتپەن بەزەندىرەدى. مەرەكەلىك داستارحانعا اينا قويىلىپ، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ سانىنا قاراي شامدار جاعىلادى. شامدار جانىپ كەتكەنشە، ولاردى سوندىرمەۋ كەرەك.
مەرەكە قارساڭىندا قىزىل كيىم كيگەن ارتىستەر قالا كوشەلەرىنە شىعىپ، ءداستۇر بويىنشا بەتتەرىنە بوياۋ نەمەسە قارا كۇيە جاعىپ الادى.
ەرەكشە داستۇرلەردىڭ ءبىرى - يراننىڭ كەيبىر ايماقتارىندا مەرەكە 13 كۇن تويلانادى، نوۆرۋز قارساڭىندا بالىق پالاۋىن دايىنداۋ ادەتكە اينالعان. ال مەرەكەنىڭ وزىندە ۆەرميشەل قوسىلعان كۇرىش تاعامدارى دايىندالادى.
گۇلجان رامانقۇلوۆا
