تاريحتا ويىڭا نە كەلەتىن بولسا، سونى ايتا بەرۋگە بولادى دەگەندەر كوبەيىپ كەتتى

استانا. قازاقپارات. قازاق قازاق بولعالى حالقىمىز ءتۇرلى زۇلماتتار مەن تاريحي زوبالاڭداردى باستان كەشتى. جوڭعار شاپقىنشىلىعى، ودان كەيىن دە ازاتتىق ءۇشىن باس كوتەرگەن قازاق باتىرلارىنىڭ سوڭىنان ەرگەن حالىقتى پاتشالى رەسەيدىڭ جازالاۋشى وتريادتارى قانعا بوكتىرىپ وتىردى.

ال 20 - عاسىردىڭ باسىندا الاش جۇرتى تاعى دا كۇردەلى كەزەڭگە تاپ بولدى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ءتىپتى 300 جىل وتارلاۋ ساياساتى كەزىندە زيالىلاردى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋ، قولدان اشتىق ۇيىمداستىرۋ، كوتەرىلىستەردى باسىپ-جانشۋ سياقتى اۋىر سوققىعا دۋشار بولدى. ولار تۋرالى تاۋەلسىزدىك العان 20 جىلدىڭ ىشىندە ءتۇرلى زەرتتەۋلەر جارىق كورىپ، عىلىمي ەڭبەكتەر قورعالدى، دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىلىپ، كىتاپتار جازىلدى. الايدا سانايعاقتا ءبىرىزدىلىك ساقتالماي كەلەدى. تەك قانا 1931-33 - جىلدارداعى اشتىق كەزىندە قۇربان بولعان قازاق حالقىنىڭ سانى تۋرالى ءارتۇرلى مالىمەتتەر كەلتىرىلۋدە. 1 ميلليوننان 3 ميلليونعا دەيىنگى دەرەكتەر ب ا ق بەتتەرىندە، عىلىمي ەڭبەكتەردە، وقۋلىقتاردا ءجۇر. سولاردىڭ ىشىندە شاڭ باسقان مۇراعاتتاردا تاپجىلماي وتىرىپ، سوڭعى 20 جىلدا وسى تاقىرىپتا بىرنەشە ەڭبەك جازعان بەلگىلى عالىم، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆتىڭ ورنى بولەك. ءبىز وسى تاقىرىپقا بايلانىستى عالىممەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

- اشارشىلىق تۋرالى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى ءارتۇرلى كىتاپتار، دەرەكتەر جارىققا شىعىپ جاتىر. دەگەنمەن ءبىز ءالى كوپ نارسەنى بىلمەيتىن سياقتىمىز. مىسالى، كوپ مالىمەت ادەيى بۇرمالانىپ كەلدى نەمەسە قۇپيا ساقتالىندى. بولماسا دەرەكتەر شەتەلدە قالىپ قويدى. شەتەل اسقان قازاقتاردىڭ سانىن بىلمەيمىز. قانشا قازاق قىرىلدى، قانشاسى شەتەل استى؟ سىزدىڭشە، وسى دەرەكتەر قانشالىقتى ناقتىلانعان؟

- بۇل دەرەكتەر ناقتىلانعان. مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قۇپيا ارحيۆىندە وتىردىم. ودان كەيىن پرەزيدەنت ارحيۆىندەگى قۇپيا فوندىلاردى اقتاردىم، و گ پ ۋ فوندىسىندا كوپ وتىردىم. ۇ ق ك-دە شەتەلدەگى ءبىزدىڭ شپيونداردىڭ مالىمەتتەرى بار، مىسالى، قىتايداعى. سونىمەن تانىستىم. ولار قازاقتاردىڭ شەكارادان قالاي ءوتىپ جاتقانىن، جاساقتار قۇرىپ، شەكارانى بۇزىپ، مالدى ايداپ ءوتىپ، باتىس قىتايعا الىپ كەتىپ جاتقانىن - بارلىعىن مالىمدەپ وتىرعان.

سوندىقتان 1931-33- جىلدارى قىتايعا وتكەن قازاقتاردىڭ سانى بىزگە بەلگىلى: 70 مىڭنىڭ اينالاسىندا. قازاقستانعا كورشى ايماقتارعا بوسقىندار كوپ بارعان. قازاقستاننىڭ شەكاراسىنان وزبەكستان، ەدىل بويى، ءسىبىر، قاراقالپاقستان سياقتى كورشى ەلدەرگە شىعىپ كەتكەندەردىڭ سانى 600 مىڭنان اسادى. ونىڭ ءبارى ناقتى كورسەتىلگەن. قالاي ناقتى كورسەتىلگەن؟ ويتكەنى قازاقستاننان بوسىپ كەتكەن شەكاراداعى بوسقىنداردى 1933- جىلى ەلگە قايتارۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەن. ول ەلدەردىڭ، ايماقتاردىڭ باسشىلارى ماسكەۋگە حات جازعان. ول مالىمەتتەر دە بار.

مىسالى، قازاقستاننان كەلگەن بوسقىنداردىڭ سىبىردە كورگەن قيىنشىلىقتارى، ولارعا كومەك كورسەتۋ ماسەلەسى تۋرالى اڭگىمە بولعان. كورشى ءوڭىردىڭ باسشىلارى دا بۇعان ارالاسقان. بۇل مالىمەتتەردىڭ ءبارىن قاراپ وتىرىپ، وزىمىزدە «بەسەۋدىڭ حاتى» بار، «التاۋدىڭ» حاتى بار. رىسقۇلوۆ، يسايەۆتاردىڭ حاتى بار. ءتىپتى گولوششەكيننىڭ 1932 - جىلى 9 - قىركۇيەكتە ستالينگە جازعان حاتى بار. ميرزويانعا جازعان حاتتى ايتىپ وتىرمىن. سول حاتتاردا بوسقىنداردىڭ سانى كورسەتىلگەن. ونىمەن بىرگە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، بۇرىنعى و گ پ ۋ، جىلما-جىل مالدىڭ سانىن دا، ادامنىڭ سانىن دا ەسەپتەگەن. وسىلاردىڭ ءبارى جانە باسقا دا جاناما كوپتەگەن دەرەك بار. مىسالى، قازاقتاردى، كوشپەلى حالىقتاردى وتىرىقشىلاندىرۋ تۋرالى كوميتەتتىڭ دەرەگى بار. بوسقىنداردى ورنالاستىرۋعا، قايتارۋعا بايلانىستى جۇمىس جاساعان ورگانداردىڭ جۇمىستارى. ءبىزدىڭ ارحيۆتە سولاردىڭ مالىمەتتەرى، اقپاراتتارى، جالپى، اشارشىلىق كەزەڭىنىڭ مالىمەتتەرى جاقسى ساقتالعان. ءبىزدىڭ تاريحشىلار ولاردى قازىر وقىمايدى، ولارمەن تانىسپايدى.

- تالاس اعا، وسى كۇنگە دەيىن اشتىق قۇرباندارىنا قاتىستى نەگە ءارتۇرلى دەرەكتەر ايتىلىپ ءجۇر، ءبىر جەردە 1 ميلليون دەسە، كەيبىرى 3 ميلليون دەيدى، قايسىسىنا توقتايمىز سوندا؟

- وتىرىقشىلاندىرۋ باستالعان كەزدە، 1930- جىلى، 4 ميلليون 800 مىڭ قازاق بار دەپ حالىقتىڭ ەسەبى الىنعان. 1930 - جىلى جالپى 5 ميلليون 800 مىڭنان استام اۋىل حالقى بولدى. سونىڭ 4 ميلليون 800 مىڭى قازاقتار بولاتىن. ولاردىڭ 3 جىلدان كەيىن، ياعني 1933- جىلى 49 پايىزى قىرىلىپ قالدى. ياعني ناقتىراق ايتاتىن بولساق، 2 ميلليون 200 مىڭ قازاق قىرىلدى. مۇنىڭ ءبارى - 20 جىل كورسەتكەن ەسەپتەردە؛ قازاقستاننىڭ حالىق شارۋاشىلىق ەسەپ باسقارماسى دەگەن بولعان. «نارحوزۋچەت كازاحستانا» دەگەن اتاۋمەن جۇمىس ىستەدى. ونى قازىر ستاتيستيكا اگەنتتىگى دەپ ايتامىز عوي. مىنە، سولاردىڭ ەسەپتەرىندە كورسەتىلگەن.

سوندا 20 جىلداعى قازاقتىڭ سانىنىڭ قىسقارۋى، اۋىلداعى قىسقارۋ، قالالارداعى حالىقتىڭ سانىنىڭ ءوسۋى - ءبارى جازىلعان. ونىڭ ۇستىنە قالا حالقىنىڭ ساناعى جىل سايىن ءار قالادا وتكىزىلىپ تۇرعان. ول دا بار. ونىمەن بىرگە اۋىل حالقىنىڭ مال سانىن جىل سايىن ماۋسىم ايىندا ناركومزەم، ياعني ەگىنشىلىك حالىق كوميسسارياتى ەسەپتەپ وتىرعان. مالداردىڭ سانىن، قالاي قىسقاردى، قانشا ءتۇرى، ساندارىنا دەيىن جىلما-جىل كورسەتىپ وتىرعان. سونىمەن بىرگە حالىقتىڭ سانى دا جازىلعان. مالدىڭ يەسى حالىق قوي ەندى. مىنە، ءبىزدىڭ قولىمىزدا وسىنداي ناقتى دەرەكتەر بار. اشارشىلىق تاريحىن جازام دەگەن تاريحشىلارىمىز وسى دەرەكتەرمەن تانىسىپ بارىپ جازۋى كەرەك ەدى. وكىنىشكە قاراي، اشارشىلىق تاقىرىبىنا قالام تارتىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ كوبى - ارحيۆتە وتىرماعان ازاماتتار.

تاريحشىلار، ءبىراق باسقا ماسەلەنى زەرتتەگەندەر. ولار سول مۇراعاتتاعى ءتۇپنۇسقا دەرەكتەرمەن تانىسپاي، ءارتۇرلى پىكىر ايتقاندىقتان، كەيبىرەۋلەر ءبىر جارىم ميلليون قازاق قىرىلدى دەپ، ەندى بىرەۋلەرى 1 ميلليون 300 مىڭ، 1 ميلليون 750 مىڭ دەپ شاتاسىپ جازىپ جۇرگەندەر بار. ءبارى شىندىققا قيىسپايدى. ءبىراق وسى مالىمەتتەردىڭ ءبارى قازىر مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنىپ كەتتى. سول ۇيات بولدى.

سوندىقتان دا اشارشىلىق تاريحى زەرتتەلگەن تاريح بولا تۇرسا دا، ودان، مەنىڭ ءوزىمنىڭ بىرنەشە كىتابىم شىقتى. «قازاقستان قاسىرەتى» دەگەن كىتابىم 1997- جىلى شىقتى، وندا 2 ميلليون 200 مىڭنان اسا قازاقتىڭ قىرىلعانىن ايتقانبىز. ناقتى ارحيۆ دەرەكتەرىمەن تالداپ كورسەتكەنبىز. وكىنىشكە قاراي، بىزدە زيالى قاۋىمدى بىلاي قويعاندا، تاريحشىلاردىڭ وزدەرى ءبىر-ءبىرىنىڭ كىتابىن وقىمايدى. نەمەسە وزدەرى زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە ارىپتەستەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندەگى مالىمەتتەردى پايدالانبايدى. اركىم ءوزىن كورسەتكىسى كەلەدى. اركىم ءوزىن مىقتى تاريحشىمىن دەپ ويلايدى. ولاي بولمايدى عوي. تاريحي شىندىقتى جازۋ ءۇشىن قۇپيا ارحيۆ قۇجاتتارىندا شاڭ جۇتىپ وتىرۋ كەرەك. وندا وتىرماي، ونى جازباي جاتىپ، بۇل تاقىرىپتا سويلەۋ، مەنىڭ ويىمشا، كۇنا! قازاق حالقىنىڭ، ميلليونداپ قىرىلعان حالىقتىڭ، ارۋاعىنىڭ الدىندا ۇلكەن كۇنا بولىپ تابىلادى.

...

- قازىر دۇنيەجۇزىندەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە ءازىربايجانداردىڭ سانى - 50 ميلليونعا، ال وزبەكتەر 25 ميلليونعا جەتتى دەگەن دەرەكتەر بار. ال ءبىزدىڭ قازاق الەمدە - 15 ميلليوننىڭ توڭىرەگىندە. تاريحشى رەتىندە، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، 20 - عاسىردىڭ باسىنداعى اشتىق قاسىرەتى حالقىمىزدىڭ دەموگرافيالىق وسىمىنە قانشالىقتى كەرى اسەر ەتتى؟

- ءبىز اشتىق دەگەندە 1931-33 - جىلداردىڭ الدىنداعى الاپاتتى دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. 1921-22 - جىلدارى تاعى دا سول «سولاقاي» ساياساتتىڭ كەسىرىنەن 750 مىڭ مەن 1 ميلليوننىڭ اراسىنداعى قازاقتىڭ قىرىلىپ قالعانىن ارحيۆ قۇجاتتارى انىق كورسەتىپ وتىر. الايدا باس-اياعى 5-6 جىلدىڭ ىشىندە، 1928 - جىلى، وسى شىعىننىڭ ورنىن حالقىمىز تولتىردى. ول قالاي جۇزەگە استى؟ ول كەزدە قازاقتار مۇسىلماندىققا بەرىك ەدى. دىنىمىزگە سايكەس، ەر-ازاماتتاردىڭ كوبىنىڭ ءۇش ايەلى بولدى. ءار وتباسىندا از دەگەندە 8-9 بالا بولدى. جەتىم، جەسىر بولعان جوق. امەڭگەرلىك ءداستۇر ساقتالدى. ايەلدەردىڭ بالا تۋۋ قابىلەتى وتە جوعارى بولدى. ياعني ءارتۇرلى ساياسي زوبالاڭدار ورىن الماعاندا قازاق حالقى قازىر ەڭ كەمى 35-38 ميلليونعا جەتەر ەدى دەپ بولجايمىز.

- حالىقارالىق قاۋىمداستىقتار قازاقستان مەملەكەتىندە 20- عاسىردىڭ باسىندا ورىن العان اشتىق قۇرباندارى رەتىندە قانداي سيفردى رەسمي مويىنداپ وتىر؟

- بەلگىلى ءبىر رەسمي دەرەك جوق. ويتكەنى ءبىز ونى الەم قاۋىمداستىعىنىڭ الدىنا شىعارىپ تا وتىرعان جوقپىز. كەيبىر مەملەكەتتەر رەسەيدى بۇعان تىكەلەي كىنالاپ وتىرعان جايى بار. بىزدىڭشە، بۇل جەردە تۇتاستاي سول كەزدەگى جۇيە، سول كەزدەگى بيلىك، بولشەۆيكتىك پارتيانىڭ قاۋلىلارى كىنالى. حالىقتان كولحوز، سوۆحوزداردى ۇيىمداستىرۋ دەگەن جەلەۋمەن مالدى كۇشپەن تارتىپ الىپ، وداق كولەمىندە ەت دايىنداۋ جوسپارىن قازاقستاننىڭ عانا موينىنا ارتىپ تاستاۋى وسىنداي اۋىر اپاتتارعا اكەلدى.

اۆتور: قايرات نازار، سەمەي. 2012-جىل