کونە ءداۋىردىڭ عۇلاماسى

استانا. قازاقپارات- بۇدان بىرنەشە عاسىر بۇرىن بۇحارادا اتى الەمگە ايگىلى ءابۋ ءالي حۋسەين يبن ابدوللا يبن سينا اتتى عالىم ءومىر ءسۇردى. ونى ەۋروپا ەلدەرى اۆيسەننا دەگەن اتپەن تانيدى، ال حورەزم مەن نيشاپۋرعا، بۇحارا مەن سامارقانعا ءوز ەسىمىمەن، ياعني ءابۋ ءالي حۋسەين يبن سينا دەگەن اتپەن تانىمال.

ءابۋ ءالي حۋسەين ءوز زامانىندا مەديسينا، ماتەماتيکا، فيزيکا، استرونوميا، لوگيکا، حيميا، بيولوگيا، ءتىل، گەولوگيا جانە تاعى دا باسقا عىلىمنىڭ کوپتەگەن سالالارىمەن اينالىستى. ونىڭ «دارىگەرلىک عىلىمنىڭ ەرەجەسى» دەگەن کىتابى لاتىن تىلىنە اۋدارىلىپ، بەس عاسىر بويى ەۋروپانىڭ کوپتەگەن مەديسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وسى کىتاپتان ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىلدى.

ءابۋ ءالي حۋسەين کىشکەنتاي کەزىنەن بارلىق نارسەگە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ: «نەگە؟» دەگەن سۇراقتاردى کوپ قويادى ەکەن. ءتىلى دە «نەگە؟» دەگەن سۇراقپەن شىعىپتى. بىردە قىزمەتشى ايەل حۋسەينگە التىن ساقينانى کورسەتپەکشى بوپ جاتقاندا ابايسىزدا ساقينانى جارما سالىنعان قاپقا ءتۇسىرىپ الادى. سول کەزدە سىرتتان داۋىس ەستىلىپ، ول دالاعا جۇگىرىپ کەتەدى. قىزمەتشىلەر قاپتاعى جارمانىڭ اۋزىن تىگىپ، ونى قويماعا اپارىپ قويادى. کىشکەنتاي حۋسەين سونىڭ ءبارىن کورىپ تۇرادى. کەلەسى کۇنى حۋسەيننىڭ اناسى التىن ساقيناسىن ىزدەپ، تابا المايدى. اقىرىندا قىزمەتشى ايەلگە «سەن الدىڭ» دەپ، ۇيىنەن قۋىپ جىبەرەدى.

مۇنداي ادىلەتسىزدىککە شىداماعان يبن-سينا ەکى قولىن کەزەک-کەزەک سەرمەپ، قاتتى ايقايلاپ جىبەرەدى. ءبىراق بۇعان ەشکىم نازار اۋدارمايدى. قىزمەتشى ايەل کەتکەن سوڭ، کىشکەنتاي حۋسەين ەکى کۇن جىلايدى. ابدەن شارشاعان حۋسەين ۇلکەندەرگە ىمداپ، بىلدىرلاپ ءبىر نارسە تۇسىندىرگىسى کەلەدى. ءسويتىپ قينالا-قينالا سويلەپ کەتەدى. ءبىرىنشى سويلەمى جازىقسىز ايەل مەن ساقينا تۋرالى بولىپتى. ۇلکەندەر ايەلدى تاۋىپ، کەشىرىم سۇراپتى.

حۋسەين بەس جاسقا کەلگەندە اتا-اناسى بۇحاراعا کوشىپ کەلىپ، ونى مۇسىلماندىق مەکتەپکە وقۋعا بەرەدى. مۇندا ول ون جاسقا تولعانشا وقيدى. بۇل کەزدە حۋسەين الگەبرانى، گەومەتريانى، استرونوميانى ءبىلىپ، فيلوسوفيانى دا وقي باستاپتى. مۇعالىمدەرگە دە سۇراقتى ءۇيىپ-توگىپ قويادى ەکەن. «بۇل ساۋالدارىڭا جاۋاپتى قۇراننان الاسىڭ، سونى وقى»، - دەپتى بىردە مۇعالىمى. کوپ ۋاقىت وتپەي حۋسەين الگى مۇعالىمگە: «مەن قۇراندى جاتتاپ الدىم. ەندى سىزگە سۇراق قويسام بولا ما؟» - دەيدى. مۇعالىمى: «قۇراندى جىلدار بويى وقيدى، ال ونى جاتقا وقىعان ادامعا حافيز دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلەدى. ال سەن بولساڭ...»، - دەپ رەنجىپتى. «وندا مەن حافيزبىن!» - دەپتى بالا تاقىلداپ. ەمتيحان کەزىندە ول بارلىق سۇرەلەردى جاتقا ايتىپ بەرەدى. سويتسە، قۇراندى مۇعالىمى دە جاقسى بىلمەيدى ەکەن. حۋسەين ءوزىنىڭ ءومىربايانىندا: «مەن ون جاسىمدا قۇراندى جاتقا ايتتىم، ادەبيەتتانۋ عىلىمىن ءبىلدىم جانە باسقا دا جەتىستىکتەرگە جەتتىم. جۇرتتىڭ ءبارى ماعان تاڭعالاتىن. ون ەکى جاسىمدا مەديسينا عىلىمىمەن اينالىستىم. ال ون التى جاسىمدا اۋرۋلاردى ەمدەدىم. دارىگەرلەردىڭ وزدەرى مەنەن اقىل-کەڭەس سۇرايتىن. بىردە بۇحارانىڭ ءامىرى نۋح يبن-ءمانسۇر اۋىرىپ قالدى. ونىڭ نەمەن اۋىراتىنىن ەشبىر دارىگەر ايتا المادى. ءامىردىڭ جازىلۋىنا کومەگىم ءتيدى»، - دەپ جازادى.

ءامىر يبن-سيناعا بۇحار کىتاپحاناسىنا کىرۋگە رۇقسات بەرەدى. ال بۇحار کىتاپحاناسى سول کەزدەگى ەڭ باي کىتاپحانا بولاتىن. ونىڭ «دارىگەرلىک عىلىمنىڭ ەرەجەسى» دەگەن کىتابى وسى کىتاپحانادان باستاۋ العان.

999 - جىلى حۋسەيننىڭ اکەسى قايتىس بولىپ، بارلىق اۋىرتپالىق ءۇيدىڭ ۇلکەنى حۋسەينگە تۇسەدى. بيلىک عۇلاماعا، ونىڭ وتباسىنا سەنىمسىزدىکپەن قارايدى. ەندى مۇندا قالۋ قاۋىپتى ەدى. سوندىقتان ول حورەزمنىڭ استاناسى گۋرگاندجعا کوشەدى.

يبن-سينا ولە-ولگەنشە وتانىنا ورالا المادى، ءاردايىم شەت جەردە، شەتەلدە کوشىپ-قونىپ ءجۇردى. عۇلامانىڭ بالاسى دا، وتباسى دا بولمادى. ومىرىندە قيىنشىلىقتى دا، مۇقتاجدىقتى دا کورەدى، ءتىپتى تۇرمەگە دە قامالىپ شىعادى. سونىمەن قاتار، ءۋازىر دە، شىلقىعان باي دا بولدى. ونىڭ دۇنيە-مۇلکى بىرنەشە رەت تالان-تاراجعا دا ءتۇستى، کىتاپحاناسىنان دا ايىرىلدى، ال فيلوسوفيا عىلىمىنا ارنالعان 20 تومدىق ەنسيکلوپەدياسى (قولجازبا) دا ورتەنىپ کەتتى. ءبىراق قانداي جاعدايدا بولماسىن، ەشقاشان عىلىمدى جانە شىعارماشىلىق جۇمىسىن تاستاعان ەمەس.

حۋسەين 1037- جىلى اسقازان اۋرۋىنان قايتىس بولادى. ولەر الدىندا ول ءوزىنىڭ بارلىق قۇلدارىنا سىي-سياپات جاساۋدى، ولاردى بوساتۋدى جانە قالعان مۇلکىن کەدەيلەرگە تاراتىپ بەرۋدى وسيەت ەتتى. عۇلامانىڭ قايتىس بولعانىنا ءجۇز جىلداي ۋاقىت وتکەن سوڭ باسقا ءبىر ءدىني اعىمدار ونىڭ فيلوسوفيالىق کىتاپتارىن باعدات قالاسىنىڭ ورتالىق الاڭىنا شىعارىپ ورتەيدى. تاعى دا بىرنەشە ءجۇز جىل وتکەن سوڭ ەۋروپادا ونىڭ «دارىگەرلىک عىلىمنىڭ ەرەجەسى» اتتى کىتابىنىڭ بەس تومدىعى شىعادى. بۇل ىنجىلدەن کەيىن کوپ تيراجبەن شىققان ەکىنشى کىتاپ.

دەرەككوز: «جاس الاش» گازەتى