قويان جىلىنىڭ قىسى

استانا. قازاقپارات - ەندى ساناۋلى كۇندەردەن كەيىن ءوز جىل قايىرۋىمىز بويىنشا «قويان جىلى» باستالعالى تۇر.

ەلىنە تىنىشتىق، حالقىنا جايلى ءومىر تىلەپ «ەسكى جىل ەسىركە، جاڭا جىل جارىلقا» دەپ جاراتقانعا جالبارىنىپ وتىراتىن قارتتاردىڭ تىزەسىندە وتىرىپ وستىك. ەسكى كوزدەر ءار جىلداعى قۇبىلىستاردى سيپاتتاپ وتىراتىن

استرولوگ عالىمدار، جورامالشىلار جىلدىڭ قۇبىلىسىن ءۇش باعىتتا باعالاپ تۇجىرىم جاسايدى. ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتارالىق قاتىناستار، ىشكى ساياسي-ەكونوميكالىق احۋال، ەكىنشىسى، حالىقتىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگى، ءۇشىنشىسى، تابيعاتتىڭ تىلسىم كۇشتەرى. ءبىزدىڭ اتقارىپ جۇرگەن كاسىبىمىزگە وراي، جاڭا باستالار جىلداعى جەردىڭ ءنارى مەن كوكتىڭ نۇرى، اينالامىزدى قورشاعان تابيعاتتىڭ سىيى قانداي بولار ەكەن دەگەن سۇراق مازالايدى. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جۇمىسى جىلدىڭ ءتورت ماۋسىمىنداعى تابيعي جاعدايلارعا تىكەلەي بايلانىستى. كوكتەمدە ءتول الىنىپ، ەگىن سالىنسا، جازدا وسى ونىمدەردىڭ ءوسىپ- جەتىلۋىنە قولايلى اۋا رايى مەن قورەك قاجەت. كۇزدىڭ ءوز مىندەتتەرى مەن قىستان شىعۋدىڭ دا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىگى بار. وسىلايشا، امالدار مەن توعىستاردى ەسەپكە الىپ، تۋعان ايمەن، باستالار جىلدى وتكەن كەزەڭدەرمەن سالىستىرىپ شارۋاشىلىق جۇرگىزىلەدى.

ادەتتە قويان جىلى اتا كاسىپپەن اينالىسۋشىلارعا قولايسىز بولادى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. قازاقتىڭ شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ تاريحىندا بۇل جىلدى جۇت، اشارشىلىق، اۋىرتپالىق جىلى رەتىندە باعالايدى. وتكەنگە ۇڭىلسەك، «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» اتالعان قايعىلى كەزەڭ 1723 -جىل «قويان جىلى» بولاتىن. قازاق دالاسىندا مال قىرىلىپ، ەل اشتىققا ۇشىراپ، جوقشىلىق كورگەن 1867-1868 -جىلداردى «جالپاق قويان جۇتى»، 1879-1880 -جىلداردى «ۇلكەن قويان»، 1891-1892 -جىلداردى «كىشى قويان»، 1915-1916 -جىلداردى «تاقىر قويان» جۇتى اتاپتى.

ءبىر عانا باتىس ءوڭىرىنىڭ كاسپيي وبلىسىندا 1891-1992 -جىلداردا «كىشى قويان جۇتىنان» 189 مىڭ باس قوي، 21 مىڭ باس جىلقى، 17 مىڭنان استام تۇيە شىعىن بولعان دەگەن اقپارات بار. ەلىمىزدىڭ باسقا دا ايماقتارىندا بولعان اۋىرتپاشىلىقتار قازاق قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارىندا دا كەزدەسىپ وتىرادى. م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان- ەپوپەياسىندا «قىستاي سوققان اق بوران، اق دالانى جۇمىرتقاداي، قالىڭ سىرەۋ قارعا تولتىرعان. ەلگە جۇت ارالاستى.

جۇت جىلىنىڭ كوپ پالەسى مەن اپاتى، جوقشىلىعى تالاي ەلدەردىڭ قالىڭ توپتارىن قاتتى جۇدەتىپ تۇر. قولداعى مال پىشەنىن تاۋسىپ، ەندى اشتىققا ۇرىنىپ، اۋلادا تۇرىپ ءولىپ جاتىر. قورالار تولى قاتىپ، سەرەيىپ قالعان، كەي بۇرىشتاردا ءۇيىلىپ قويىلعان قويلاردىڭ ولىگى. ارىقتان تۇرالاپ قۇلاعان سيىرلاردىڭ ولىكسەسى كوپ. «جۇت جەتى اعايىندى» دەيتىن قازاقتىڭ مال باققان شارۋالارى قازىر وتىننان دا جۇدەگەن. ازىق، استان تارىعا باستاعان. جولاۋشىلاپ قالاعا، بازارعا ايىنا، اپتاسىنا بارىپ، كەرەگىن الىپ وتىراتىن ەل، تاعى ءبىر تاراپ كۇيزەلىسكە ءتۇستى. مىنەتىن كولىك بولماي، ارىپ- اشىپ قىرىلا باستاعان سوڭ، جاياۋلىق، كولىكسىزدىك تاعى ءبىر تىڭ دەرت بولىپ باسقا ءتۇستى. وسىنداي كوپتى جۇدەتىپ، ىقتىرا بۇرىستىرگەن قاتال قىستى، «اققويان جىلى»، «اپات جىلى»، «ەستەن كەتپەس جۇت جىلى» دەپ، ەل مارتتىڭ ىشىندە-اق اھىلاپ وتىرىپ، اڭىز ەتە باستادى» دەپ جۇت جىلىنىڭ قيىندىعىن باياندايدى.

اتىراۋ وڭىرىنەن دە كوپتەگەن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى ارداگەرلەرىمەن، كوپتى كورگەن قاريالارىمەن سويلەسىپ، پىكىرلەستىم. ءبارى دە «قويان جىلىنىڭ» تابيعاتىنىڭ ەرەكەشەلىگى مەن قيىندىقتارىن ايتادى. سونىڭ ءبىرى - باقىتبەك تاۋبايەۆ. ءوزى عالىم، پروفەسسور، قوعام قايراتكەرى. سول كىسى قويان جىلى تۋرالى ءبىرتالاي دەرەكتەردى ايتتى.

«مەنىڭ العاشقى كورگەن «قويان جىلىم» 3 كلاسس وقىپ جۇرگەندە 1951-1952 -جىلدار بولاتىن. بالالىقپەن كوپ نارسەنى ۇعىنا بەرمەسەكتە، سوعىستان كەيىنگى اۋىل جاعدايى وتە قيىن ەدى. سول جىلدارى مال ارىق، تاماق تاپشى، ءبىر شاعىن جەر تولەدە 2-3 وتباسى بىرىگىپ وتىراتىن. شۇڭعىل تاباققا سالىنعان ارىق مالدىڭ ەتىن 15-18 ادام وتىرىپ جەيتىنبىز. ونىڭ بەرگى جاعىندا ءوزىمىز جۇمىسقا ارالاسقاندا شوم اۋلانى قورەك ەتكەن جىلدار مەن قاتون قورادا ءبىرىنىڭ ءجۇنىن ءبىرى جەپ اشتان قىرىلعان قويلار تۋرالى اڭگىمەلەردى كوپ ەستىدىك. يندەر اۋدانىندا ءبىرىنشى حاتشى لاۋازىمىندا بولعانىمدا 1986-1987 -جىلعى «قويان جىلى» قاتتى قۋاڭشىلىق بولدى. الا جازداي تىرمالاپ قىسقى مال ازىعىن دايىندادىق. جىلقى مالىن قولعا ۇستاۋعا مۇمكىندىك بولمادى. قۇيرىق- جالى توگىلگەن ءۇيىر ايعىرلارىنىڭ تۇياقتارى سىنىپ، قالىڭ قاتتى قار شاشالارىن قىزىل قانعا بويالىپ تەبىنەن قالدى. ازىناپ تۇرعان ايعىرلاردىڭ ماستەك بولعانىن كوزبەن كوردىك. سول جىلدارى جول بولىمشەسىنە جاڭا تەحنيكالار كەلگەن بولاتىن. دالا قارلارىن كۇرەپ تازارتىپ، ءشوپ تاسىمالدانىپ جەتكىزىلىپ، قولدا بار مالدى كوكتەمگى كوككە ازەر ىلىكتىردىك»، - دەيدى.

كەڭەس وداعى كەزىندە 1963 -جىلدى «اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ اپاتتى جىلى» دەپ اتادى. كوپتەگەن ايماقتاردا قۇرعاقشىلىقتان ەگىن شىقپاي قالىپ، ءونىم وندىرىلمەدى. كەيبىر وڭىرلەردە نانعا ۇزىن- شۇباۋ كەزەكتەر پايدا بولىپ، كارتوچكالىق ولشەمدى جۇيەگە كوشىرىلدى. حالىقتى اشتىق پەن اۋىرتپاشىلىقتان ساقتاۋ ءۇشىن لوندونداعى التىن بازارىنا مەملەكەتتىك قوردا ساقتاۋلى التىن قۇيمالار وتكىزىلگەن. وسىلايشا، كانادا، اۋستراليا جانە ەۋروپا ەلدەرىنەن استىق، باسقا دا تۇتىنۋ تاعامدارى تاسىمالدانعان.

تاعى ءبىر ەڭبەك ارداگەرى جاۋباسار مۇحانبەتوۆ تە تاريحتان ءبىراز سىر تارتىپ، قويان جىلىنىڭ قىسپاعى جونىندە ايتىپ بەردى. مۇندا دا جىلدىڭ اۋىرتپالىعى از بولماعانىن بايقايمىز.

«1963 -جىلى اقپان ايىندا جۇرگىزۋشىلىك كۋرستا وقىپ جۇرگەن بەس جىگىتتى اقكوبە قىستاعىنداعى نۇرىم اتتى شوپان اۋىلىنا كومەككە جىبەردى. قىستاق ىقتاسىن جەردە ورنالاسقان بولۋى كەرەك، كوپ سالقىندىق پەن ىزعىرىق جەلى بايقالمايدى. ونىڭ ەسەسىنە جۇمساق جىلىمىق قار 12-15 كۇن بويى تىنباستان جاۋىپ، تىزەدەن جوعارى بيىكتىكتە نىعىزداپ قاتىرىپ تاستادى. شوقالاپ جيناپ قويعان ءشوپتى اكەلىپ مالعا سالۋعا مۇمكىن بولماي قالدى. ءشوپ كەلسە مال شىعاراتىن جەر جوق، قويلار اشتىقتان ولە باستادى. شىنجىر تاباندى دت تراكتورىمەن كەلگەن فەرما مەڭگەرۋشىسى باقتىگەرەي يزمايلوۆ جاعدايدى كورگەنىمەن، قولدان كەلەر كومەگى بولمادى. قۋاتتى دت تراكورى دا جۇرە الماعان سوڭ، سۋىن جىبەرىپ دوعارىپ قويدى. بىزگە ولگەن قويلاردى تەكشەلەپ جيناپ، اققالا سوعۋعا تاپسىردى. ادامداردىڭ اس-سۋى تاۋسىلىپ، مولشەرلەپ تاماقتانۋعا تۋرا كەلدى. وسىلايشا، باس- اياعى 20-25 كۇندە ءبىر وتار قويدى (600-700 باس) تۇگەلدەي تەكشەلەپ جيناپ، شوپان تاياعىن ۇستاپ قالدى. «قويان جىلىنىڭ قىسى» وسىنداي قاتتىلىعىمەن ەستە قالدى»، - دەپ تارقاتتى.

ءبىزدىڭ ولكەمىزدە دە 1963 -جىلعى «قويان جىلى» قاتتى قيىندىقتار تۋدىرعان. تۇتەگەن بوراننىڭ قاتتىلىعىنان پىشەن مەن اۋلا اراسىنا اداسىپ كەتپەس ءۇشىن ارقان كەرىپ قويىپ قاتىسقان ەكەن. شالعايداعى مالشىلارمەن قاتىناس ءۇزىلىپ، تاماعى تاۋسىلعان. وسى جاعدايلارعا بايلانىستى ورتالىقتان ءسىبىر اسكەري وكرۋگىنەن قوسىمشا تەحنيكالار مەن سولداتتار شاقىرتىلعان. بىرنەشە شىنجىر تاباندى اسكەري تەحنيكالار اۋدان ورتالىعىنا جۇك ماشينالارىنان باستاپ جانارماي، كومىر، تۇرمىستىق قۇرال- جابدىقتار، ءدارى- دارمەكتەر جەتكىزگەن. سونداعى قاردىڭ قالىڭدىعى مەن قاتتىلىعىنان اۋىر تەحنيكالار قار استىندا قالعان ۇيلەردىڭ ۇستىمەن وتكەندە كوتەرەتىنىن اۋىل اقساقالدارى ايتىپ وتىراتىن.

بەرتىندەگى وقيعالاردى ءبىر شولىپ وتەيىك. سوڭعى 2011-2012 -جىلدارداعى قويان جىلىنىڭ قيىنشىلىعىن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ قايراتكەرى، عالىم باعىت ايداشوۆ ءالى كۇنگە ۇمىتپاعان ەكەن.

«بۇرىندارى جايلى ۇيدە تۇرىپ، جاڭا تەحنيكالارمەن ورتالىقتا ءجۇرىپ قىستىڭ، سونىڭ ىشىندە «قويان جىلىنىڭ» قاتتىلىعىن بىلمەيدى ەكەنبىز. ونى باسقا تۇسكەندە عانا اڭعاردىق. مەنىڭ شارۋاشىلىعىم يندەر اۋدانى ورتالىعىنان 60 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان بولاتىن. ەكى قىستاقتا سيىر مەن قوي مالى باعىلاتىن. 1912 -جىلدىڭ قاڭتار ايىندا باستالعان بوران ۇزىلمەستەن ۇزاق ۋاقىت سوقتى. دالاداعى مالشىلارمەن بايلانىس تا، قاتىناس تا ءۇزىلدى. وسى جاعدايىمدى ايتىپ توتەنشە جاعدايلارعا قارسى قىزمەت اتقاراتىن مەكەمەدەن كومەك سۇرادىم. استىما باتپاق پەن قارعا ارنالعان جالپاق دوڭگەلەكتى ماشينا بەردى. بار قاجەتتى ازىق-تۇلىكپەن، تۇرمىستىق قۇرالداردى تيەپ الىپ تارتىپ كەتتىك. قاردىڭ قالدىعىنان جۇرە الماي، ول كولىگىم جولدا ورتەنىپ كەتتى. جۇرگىزۋشى ەكەۋمىز تىزەدەن كەلەتىن قاردى كەشىپ 15-17 شاقىرىم جۇرگەندە قارا تەرگە مالىنىپ، شارشاپ قۇلادىم. كەشكىسىن سىعىرايىپ شامنىڭ جارىعى كورىنگەن مالشى اۋىلعا قوسشى بالامدى جىبەرىپ، ءشوپ شانا الدىرىپ زورعا دەگەندە قاراسىنعا جەتتىك. ەرتەڭىنە بىزگە جىبەرگەن اۋىر اسكەري تەحنيكاسى دا قالىڭ قاردان ءوتىپ كەلە الماعانىن ەستىدىك. سودان ءۇشىنشى كۇن دەگەندە تىكۇشاق كەلىپ، تيەلىپ قىستاققا اتتاندىق. مەزەتتە شارۋاشىلىققا جەتكەنىمىزبەن، كوكتە ءجۇرىپ كەڭەسكەن ماماندار قىستاقتىڭ توڭىرەگىنە قاردىڭ قالىڭدىعىنان قونۋعا مۇمكىندىك جوق، تاماقتارىڭدى جوعارىدان تاستايمىز دەپ شەشتى. سودان ءوزىمدى دە ارقانمەن اق قاردىڭ ۇستىنە سەكىرتتى. قالىڭ قار، مال اۋلادان شىعا المايدى. جەم- ءشوپ تاۋسىلعان. كوتەرەم مالداردىڭ الدى قۇلاپ ءولىپ جاتىر. ءبىزدىڭ قولدان كەلگەنى ىقتىرماعا بايلانعان قامىس اۋلا مەن ەرتەرەكتە سالىنعان شوم اۋلانىڭ ساباندارىن ءبولىپ بەرۋ عانا. كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ وتىرىپ وسىلايشا بار جيناعان مالىمنىڭ تەڭ جارتىسىنان ايرىلدىم. مۇنداي قاتتى قىسقا ەشقانداي تەحنيكانىڭ دا، ادامنىڭ دا ءالى كەلمەيتىنىنە كوزىم جەتتى. تەك مىقتاپ دايىندالۋ كەرەك. مالدىڭ جەم- ءشوپ قورى مول بولىپ، اۋلالارعا جاقىن جەرلەرگە جيناپ، ادامداردىڭ ازىعى، ءدارى- دارمەگى، تۇرمىستىق جابدىقتارىن الدىن-الا جەتكىلىكتى مولشەردە اپارىپ قويعان دۇرىس. ءبىر قىزىعى، سول تاۋ توبە بولىپ ۇيىلگەن قار 27-28 ناۋرىز كۇندەرى تۇگەل ەرىپ، سۋ بولىپ اعىپ جينالماستان جەرگە ءسىڭىپ كەتتى»، - دەيدى ول.

ەل ىشىندە «قويان جىلى تۋعان بالا قورقاق، جىلقى ۇركەك كەلەدى» دەگەن ءسوز بار. بۇل جىلدىڭ ەرەكشەلىگىن اڭعارتسا كەرەك. مايلىقوجا جىراۋدىڭ جىر جولدارىنان ءبىراز نارسەنى اڭعارعانداي ەكەنبىز.

قويان جىلى جاۋمادى كوكتەن جاڭبىر،

قاباعى شارۋالاردىڭ بولدى سالبىر.

قىستى كۇنى بولعاندا قار تىنبادى،

ايۋانعا ءولىم جەتتى اشتان ءار ءبىر.

قويان جىلى زاماننىڭ تارى بولدى،

كوكتەن قۇيعان قۇدايدىڭ قارى بولدى.

ءتورت اياقتى ايۋاندار باۋداي ءتۇسىپ،

ءپىر تۇتقان تۇتام ءشوپتىڭ زارى بولدى.

وسى شۋماقتار تابيعاتى جايلى وڭتۇستىك وڭىردە ايتىلعاندىعىن ەسكە الساق، جازى ىستىق، قىسى قاتتى، ءشول جانە شولەيت اۋدانداردىڭ ساپىنداعى ءبىزدىڭ ءوڭىر ازاماتتارىنا وي سالۋعا ءتيىس. اقىل ايتار جاسقا جەتپەسەك تە، ومىرلىك تاجىريبەمەن بولىسەر كەزەڭدەمىز. ورتامىزدا قىستىق مال ازىعىن دايىنداماي قىسقا تۇسەتىن مال يەلەرى كوبەيىپ كەتتى.

ول سوڭعى جىلدارى قىستىڭ جايلى، مەرزىمى قىسقا، ايازى مەن بورانى كوپ بولماۋىنان بولار. سونىڭ ىشىندە باستاپقىدا باعۋعا جەڭىلدىگىنەن قىزىعۋشىلىقپەن جىلقى ۇستاۋشىلاردىڭ سانى كوبەيىپ، مال باسى شەكتەن تىس ارتىپ كەتتى. كەيبىرەۋلەرى ەسەپكە دە ىلىكپەگەن. وسىنداي جاز جايلاۋى، قىس قىستاعى جوق مال ۇستاۋشىلار «جىلقى ءبىر جۇتتىق» دەگەن قازاقى قاعيدانى بەرىك ۇستاۋى كەرەك.

مال جايىلىمدارىندا ءشوپ تۇرلەرى مەن قۇنارلىلىعى تومەندەگەنى بايقالادى. وسىدان ءتورت- تۇلىك مال دۇرىس قورەكتەنبەگەندىكتەن ءتۇرلى تابيعي اۋرۋلارعا شالدىعۋدا. شارۋاشىلىق جەتەكشىلەرى تاجىريبەلى مال دارىگەرلەرىمەن كەڭەسىپ، ماۋسىمدىق ەكپەلەر، دارۋمەندەر ارقىلى مالعا كۇش بەرىپ وتىرۋى كەرەك. نەگىزى 2-3 شارۋاشىلىق بىرىگىپ، بارلىق ىندەتتەر مەن قاۋىپ-قاتەردىڭ الدىن الۋدا مال مامانىن ۇستاعانى دۇرىس. قاداعالاۋسىز، كۇتىمى جوق مالدان ءتۇرلى اۋرۋلار تاراپ اينالاسىن بۇلدىرەتىنى بەلگىلى. وسى جاعداي ىرگەلى شارۋاشىلىقتارعا زيان كەلتىرىپ، ءتىپتى بارلىق مالىنا اۋرۋ جۇقتىرۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى دە اۋدان، اۋىل مال ماماندارى دالاداعى مال ۇستاۋ ەرەجەلەرىن ورىنداۋدا تالاپتى كۇشەيتكەندەرى ورىندى.

قايتكەن كۇندە دە قويان جىلىنىڭ جەڭىل بولمايتىنىن بىلسەك كەرەك. سوندىقتان شارۋالار الدىن الا مال- جايىن قامداپ، كەز كەلگەن قيىندىققا دايىن جۇرگەنى ابزال. ايتپەسە، تابيعاتتىڭ مىنەزىنە ءجۇردىم-باردىم قاراۋعا بولمايتىنى انىق.

مۇرات سارمانوۆ

«ايقىن» گازەتى