جەتپىسكە كەلگەن كەزىندە دە ابىلايدان كارىلىكتىڭ بەلگىسى كوپ بايقالماعان-ورازاق ىسماعۇل ۇلى

استانا. قازاقپارات - رۋداكي، يۆان گروزنىي، اقساق تەمىر، ۇلىقبەك، ادميرال ۋشاكوۆ سىندى كوپتەگەن تۇلعا بەينەلەرىنىڭ ميحايل گەراسيموۆ ادىسىمەن رەكونسترۋكسيالانعانى جۇرتشىلىققا ايان.

اتى اڭىزعا اينالعان ۇلى حاندارىمىزدىڭ ءبىرى - ابىلايدىڭ مۇسىندىك پورترەتى دە وسى قاتاردى تولىقتىرىپ تۇر.

وسىدان 15 جىل بۇرىن ەلىمىزدە العاش جاسالعان بۇل رەكونسترۋكسيانىڭ باستاماشىسى - انتروپولوگ عالىم ورازاق ىسماعۇلوۆ. بەلگىلى عالىممەن اڭگىمەمىز حان بەينەسىن قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى بارىسىندا ابىلاي تانۋ عىلىمىنا قانداي قۇندى مالىمەتتەر قوسىلعاندىعى جونىندە ءوربىدى.

- ورازاق اعا، وسىدان تالاي جىل بۇرىن تاريحىمىزدا تۇڭعىش رەت ابىلاي حان بەينەسىنە رەكونسترۋكسيا جاسادىڭىز. جالپى، مونوليت تۇرىندە الىنعان سۇيەكتە «بۇل - ابىلاي حاننىڭ دەنەسى» دەپ تۇجىرىم جاساۋعا نەگىز بولارلىقتاي قانداي ايرىقشا بەلگىلەر بولدى؟

- ءتىرى كەزىندە ابىلايدىڭ بەينەسىنە قانداي انىقتامالار بەرىلگەندىگىن ءبىلۋ ءۇشىن ءبىز ول تۋرالى ادەبيەتتەردى، اڭىزداردى جيناۋعا ءماجبۇر بولدىق. سونداي دەرەككوزدەردىڭ بىرىنەن بىلگەنىمىز، ورىستىڭ برەحوۆ دەگەن كاپيتانى سول كەزدە ورتا ازيا جانە قازاقستان جەرىندە بارلاۋشى بولىپ ىستەپتى جانە ابىلاي حاننىڭ قايتىس بولارىنان ءتورت جىل بۇرىن ونىڭ الدىندا بولعان ەكەن. سونىڭ جازباسىنا قاراساق، «ابىلاي حاننىڭ بويى بيىك ەمەس، ءبىراق جاسى ۇلعايسا دا، دەنە قيمىلى جەڭىل» دەگەن جەرلەرى بار ەكەن. بۇل - ونى تىكەلەي كورگەن ادامنىڭ ايتقان ءسوزى. ءبىز ساراپتاعان سۇيەكتىڭ ۇزىندىعى دا نەبارى 164 س م، ياعني بويشاڭ ادامدىكى ەمەس. سوسىن قازاننان 1912- جىلى شىققان كىتاپتا ابىلاي حاننىڭ اۋزىندا ءتىسى جوق ەكەنى جازىلعان. ال كەيبىر ادەبيەتتەردە ونىڭ جىلىك مايىن جاقسى كورگەندىگى ايتىلىپتى. ءتىسى جوق ادامنىڭ اسقازانىنا، ارينە، جىلىك مايى جەڭىل ءارى جۇعىمدى بولادى. ءبىز زەرتتەگەن باس سۇيەگىندە دە ءبىر ءتىس كەزدەسپەدى.

ابىلاي 50 دەن اسپاي جاتىپ بۇكىل تىسىنەن ايىرىلعان. سونىڭ ناتيجەسىندە قىزىل يەگى تۇگەلدەي مۇجىلىپ، ءتىس شۇڭقىرلارى تەگىستەلىپ كەتكەن. سونداي- اق ونىڭ جارالى بولعانى كوپتەگەن دەرەكتە كورسەتىلگەن. ءبىراق ناقتى قاي جەرىنەن جاراقات العانىن ەشكىم ايتپايدى. ءىسساپارمەن قىتايعا بارىپ، دەرەك جيناعانىمىزدا ابىلاي حاننىڭ اياعىنان جارالى بولعانىن انىقتادىق. سۇيەكتە دە سونداي بەلگى بولدى. تاريحي جازبالارعا جۇگىنسەك، 1756- جىلى ەرتىس وزەنىنىڭ بويىندا چيڭ ارمياسىمەن سوعىسىپ ءجۇرىپ، ابىلايدىڭ سانىنان جارالانعانى ايتىلادى، ول كەزدە جاسى 45 تە بولعان. بۇعان سىنىقتىڭ ءوزى دالەل بولىپ وتىر. ويتكەنى جاسى 50 دەن اسقان ادامداردىڭ ونداي سىنىقتارى سۇيەك سۇيەلىمەن بىتپەيدى، جاي عانا قابىسادى. مىنە، وسىنداي ەرەكشەلىكتەرىنە قاراپ، مونوليتتىڭ ىشىندە جاتقان سۇيەكتىڭ ابىلايدىكى ەكەندىگىن جان- جاقتى دالەلدەدىك.

- سىزدىڭشە، ابىلايدىڭ تىسىنەن ايىرىلۋىنا نە سەبەپ بولۋى مۇمكىن؟ سونداي- اق حان سۇيەگىنەن تاعى قانداي ەرەكشەلىكتەر بايقالدى؟

- كىم بىلەدى، مۇمكىن، پارودونتوز اۋرۋىنا شالدىققان بولار. ايتەۋىر، نە جوعارعى، نە تومەنگى بىردە- ءبىر ءتىسى بولماپتى. وسىعان وراي قۇرداستارىنىڭ قالجىڭداپ، «قىزىل يەك»، «وپىرىق» دەپ اتاعانى دا كەيبىر جازبالاردا، اۋىز ادەبيەتى شىعارمالارىندا كەزدەسىپ قالادى. بىلايىنشا، 70 كە كەلگەن كەزىندە دە ابىلايدان كارىلىكتىڭ بەلگىسى كوپ بايقالماعان. تەك وتىرعىش سۇيەكتەرى ازداپ دەفورماسياعا ۇشىراپ، ءوزىنىڭ تابيعي فورماسىنان وزگەرگەن. ويتكەنى ات ۇستىندە كوپ وتىرعان عوي. سونىمەن بىرگە ابىلايدىڭ وڭ قولى ەرەكشە قارۋلى بولعان. قالماقتارمەن سوعىسقاندا شاپانىنان وڭ قولىن شىعارىپ ىڭعايلانعانى ايتىلادى. وڭقايلىعى سۇيەكتەن دە جاقسى كورىنەدى. وڭ قولىنىڭ بۇلشىق ەتى جاقسى جەتىلگەنى، كۇشتى بولعانى سونشالىق - بىلەگىنىڭ ءسىڭىرى اينالىپ، ءبىر تەسىك ارقىلى قايتا ورالىپ، ەكىنشى جاعىنا شىققان، ياعني ابىلاي ءبىر كىسى يەلىك جاساي الاتىنداي ادام بولماعان.

- انتروپولوگيالىق تۇرعىدان العاندا، ابىلاي حاننىڭ كەسكىن- كەلبەتىنە ءسىز قانداي سيپاتتاما بەرگەن بولار ەدىڭىز؟

- ءبىراز سيپاتتاماسىن جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم. ودان بولەك، بويىنىڭ بيىكتىگىن، مي ساۋىتى كولەمىنىڭ قانشا ەكەنىن انتروپولوگيا سالاسىنداعى بۇگىنگى ادىستەمەلەرگە سالىپ، بارىنشا انىقتاۋعا ۇمتىلدىق. جالپى، انتروپولوگيا سالاسىندا تاريحي شىندىقتى بۇرمالاۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان سۇيەك قانداي بولسا، تەك سونىڭ ماڭايىندا عانا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، انىقتامالار بەرىلەدى.

- دەگەنمەن سىزدەر ابىلاي حاننىڭ بەينەسىن قالپىنا كەلتىرگەندە ونى ءتىسى جوق كۇيىندە ەمەس، پروتەزبەن كەيىپتەگەن كورىنەسىزدەر عوي.. .

- مۇنىڭ سەبەبى - ابىلاي تۋمىسىنان مۇگەدەك ەمەس قوي. سول ءۇشىن دەنى ساۋ كەزىندەگى بەينەسى قانداي بولدى، سونى نەگىزگە الۋعا ءبىزدىڭ قۇقىمىز بار. قالپىنا كەلتىرىلگەن كەزدە ەشبىر پاتولوگيا كورسەتىلمەيدى.

- ال ابىلاي حان سۇيەگىنىڭ رەكونسترۋكسيا جۇرگىزىلىپ بولعاننان كەيىنگى تاعدىرى قالاي بولدى؟

- زەرتتەۋ جۇمىستارى بىتكەن سوڭ حان سۇيەگى قايتادان ءوزىنىڭ ورنىنا جەرلەنىپ، كەيىننەن باسىنا مۇحتار قۇل- مۇحامەد سمولەنسكىدەن الدىرعان قارا تاس قويىلدى. باسىندا جازۋى، شوتا ءۋاليحانوۆتىڭ جازعان گەنەالوگياسى بار.

- جالپى، ءسىز كاسىبي مامان رەتىندە ابىلاي حاننىڭ بەينەسىن سۋرەتتەي الاسىز با؟

- رەكونسترۋكسيانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - ادامنىڭ قايتقان كەزىندەگى بەينەسى بەيتاراپ كۇيىندە جاسالادى، وعان وبراز بەرۋگە بولمايدى. بىزدە عانا ەمەس، بۇل - عىلىمي تۇرعىداعى الەمدىك تالاپ. ويتكەنى انتروپولوگيانىڭ مىندەتى - انىقتاۋ. سول سەبەپتى دە ءبىز «ابىلايدىڭ كوزى قانداي بولعان؟» «قاراشىعىنىڭ اينالاسىندا دوعالارى بولدى ما؟» دەگەندى بىلمەيمىز. ءبىراق كوز ۇيالارى مەن بەت- الپەتىنىڭ قۇرىلىسىنا قاراعاندا تۋرانويدتىق تيپتىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى ابىلاي حاننىڭ بەت- جۇزىندە تولىق ساقتالعاندىعىن ايتا الامىز.

- نەگىزى، ءسىز ابىلاي حاننىڭ كينودا سومدالعان، تەاتردا كەيىپتەلگەن، بەينەلەۋ جانە ءمۇسىن ونەرلەرىندە جاسالىنعان ءارتۇرلى بەينەلەرىن كورىپ ءجۇرسىز عوي. سولارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

- ول راس. ابىلايدىڭ بەينەسىن ءبارى سالىپ جاتىر. ءتىپتى ءبىر كەزدە ءجۇز تەڭگەلىك اقشاعا دا بەدەرلەندى. ءبىراق ونىڭ ءبارى - ابىلايدىڭ ءتىرى كەزىندەگى مۇسىنىنە قاراپ سالىنعان سۋرەتتەر ەمەس، ياعني ابىلاي حاننىڭ ءتىرى كەزىندەگى ەشقانداي سۋرەتى بولماعان. سوندىقتان ءبىزدىڭ رەكونسترۋكسيامىز تۇڭعىش رەت جاسالىپ وتىر.

- ال ەندى بۇگىنگى سۋرەتشىلەر، جالپى، ابىلاي بەينەسىن تانۋعا ۇمتىلعان سۋرەتكەرلەر سىزدەردىڭ وسى جۇمىستارىڭىزعا قانشالىقتى سۇيەنىپ ءجۇر؟

- سۋرەتشىلەردىڭ سالعاندارىنىڭ ءبارى - ويدان شىعارىلعان نارسە. جالپى، ءبىر ابىلاي ەمەس، باسقا دا كوپتەگەن تاريحي تۇلعانىڭ رەكونسترۋكسياسى مەن سالىنعان سۋرەتىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي عوي. مەن ءبىر سۋرەتشىلەردىڭ كەنەسارىنى سالعان سۋرەتىن كوردىم. 25 جاستاعى جىگىت سياقتاندىرىپ، تاقيا كيگىزىپ، قارا تورى عىپ سالعان. ال حالىق كەنەسارى دەپ كەزدەيسوق ايتپاعان، ياعني ول كىشكەنتاي، سارى ادام بولعان بولۋى كەرەك. نەگىزىندە، قازاق اتاۋدى كوبىنەسە دۇرىس قويادى.

- ال ابىلاي حاننىڭ سۋرەتشىلەر سالعان بەينەسىندە قانداي اۋىتقۋشىلىق بار؟

- ماسەلە - ولاردىڭ وبرازدى تۇردە سالاتىندىعىندا. ال كەز كەلگەن وبراز انتروپولوگيالىق زاڭدىلىقپەن قابىسپايدى. اۋەلدە ايتقانىمداي، بىزدە بۇكىل رەكونسترۋكسيا بەيتاراپ باعىتتا جاسالادى. وعان وبراز بەرىلمەيدى. وبراز بەرىلەتىن بولسا، ول رەكونسترۋكسيا بولىپ سانالمايدى، كوركەم دۇنيە بولىپ شىعادى. ال كوركەم دۇنيەگە ساراپتاما جۇرمەيدى. مىنە، وسى ايىرماشىلىقتى ءبىزدىڭ سۋرەتشىلەرىمىز بىلمەيدى دە، وزدەرىنشە ويلارىنا كەلگەندى ىستەيدى.. .

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

اۆتور: روزا راقىم قىزى

دەرەككوز: «الاش ايناسى» گازەتى. 2012-جىل