قازاقتىڭ برەندى قايسى؟

استانا. قازاقپارات - قازاقستاننىڭ برەندى قانداي بولۋ كەرەك؟ بۇل سۇراق ءالميساقتان كەلە جاتپاسا دا، تاۋەلسىزدىك العالى كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس.

الەمنىڭ توعىزىنشى تەرريتورياسىن شارتاراپقا تانىتۋ ءۇشىن ۇلى دالانىڭ بولمىسىن ايشىقتايتىن، قازاق ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى ۇعىم، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا برەند كەرەك-اق.

جەر- جاھاننىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندەگى ءار مەملەكەتتىڭ وزىنە عانا ءتان ەرەكشەلىگى بار. ماسەلەن، تۇمان مەن جاۋىندى، شەرلوك حولمس پەن م ي 6-نى، ەكى قاباتتى اۆتوبۋس پەن تەلەفون بۋدكاسىن ايتساڭىز، ەسكە ەڭ اۋەلى ۇلى بريتانيا ەسكە تۇسەدى. ودان قالا بەردى، بيگبەنى مەن مارقۇم پاتشايىمى تاعى بار. مۇنىڭ ءبارى انگليانى تورتكۇل دۇنيەگە پاش ەتەدى. قىزعالداق تۋرالى اڭگىمە قوزعالعاندا نيدەرلاند تۋرالى تىلگە تيەك ەتپەۋ مۇمكىن ەمەس.

سارى تاكسي مەن بوستاندىق ەسكەرتكىشى اقش- تىڭ برەندى دەۋگە كەلەدى. فرانسۋزدار «مارسەلەزاسىمەن» ماقتانادى. ەيفەل مۇناراسىن كورۋگە تۋريستەر ميلليونداپ اعىلادى. كوليزەي مەن گلادياتوردى يتالياسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. وليمپيا ويىندارى گرەكيادان باستاۋ العانىن، گەراكل مەن احيللەستىڭ اتالعان ەلدىڭ ءميفى ەكەنىن ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارتقا دەيىنگىنىڭ ءبارى بىلەدى. يسپاندار سيەستا دەسە ىشەر اسىن جەرگە قويادى. ايتا بەرسەڭىز، ءار ەلگە ءتان مۇنداي ەرەكشەلىك بىتپەيدى.

مۇنىڭ باستى سەبەبى جوعارىدا اتى اتالعان مەملەكەتتەر وزىندە باردى وزگەگە جارنامالاي بىلگەن. ايتپەسە، انگليادان باسقا جەردە جاڭبىر جاۋىپ، تۇمان تۇسپەيدى دەيسىز بە؟ «دابلدەكەرلەر» لوندوننىڭ كوشەلەرىندە عانا جۇرمەيدى.

مىسالدى الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. مىنا تۇرعان قوستانايدا ەكىقاباتتى اۆتوبۋستاردىڭ قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىنە تالاي جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. نيدەرلاند تەك قىزعالداق ءوسىرىپ، سونىمەن عانا كۇنىن كورىپ وتىرعان جوق. گلادياتورلار، گەراكل مەن احيلەس سەكىلدى باتىرلار الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن تابىلادى. «مارسەلەزادان» «مەنىڭ قازاقستانىمنىڭ» قاي جەرى كەم؟ ساسكەنىڭ كەزىندە كوز شىرىمىن الاتىن جالعىز يسپاندار عانا ەمەس. ەندەشە، برەند دەگەنىمىز ءار ەلدىڭ ەرەكشەلىگىمەن قاتار، سونى جارنامالاۋىمەن استاسىپ جاتسا كەرەك.

قۇدايعا شۇكىر، قازاق ەلى وزىنە عانا ءتان ەرەكشەلىكتەن كەندە ەمەس. حالقىمىزدىڭ قوناقجايلىعىن ۇلى دالاعا ات باسىن تىرەگەن تالاي تۋريست تامسانىپ ايتقانىن ۇمىتقانىمىز جوق. التاي مەن ورالعا دەيىن سوزىلعان ۇلان-عايىر اتىراپتا كەن ورىندارى توننالاپ تابىلادى. ءتىپتى الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدارعا دا توپىراعىمىز باي. ماسەلەن، وسمي، رەني، گاللي سەكىلدى جەر- جاھاندا سيرەك كەزدەسەتىن مەتالداردى قۇداي قازاق جەرىنە اياماي بەرگەن.

ۋران وندىرۋدەن دە الدىڭعى قاتاردامىز. عارىشقا العاش زىمىران ۇشىرعان، تۇڭعىش عارىشكەردى ۇكىلەپ اتتاندىرعان دا قازاق دالاسى. الەمدەگى ساناۋلى يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ ءبىرى بولعان سەمەيدى قايدا قويامىز. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، 40 جىلعا سوزىلعان سىناق كەزىندە 468 اتوم بومباسى جارىلدى. ونىڭ جالپى قۋاتى حيروسيما مەن ناگاساكيگە تاستالعان بومبادان بىرنەشە مىڭ ەسە كوپ. بۇدان قالا بەردى، شارتاراپتىڭ قايراتكەرلەرى «عاسىر قاسىرەتى» دەپ باعالاعان، سۋى تارتىلعان ارال تەڭىزى ءبىزدىڭ ەلدە ورنالاسقان. مۇنىڭ ءبارى قازاقستاندى الەمگە تانىتاتىن برەند اتانۋعا لايىق-اق.

ءبىراق، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، توعىزىنشى تەرريتوريانى شارتاراپقا ايشىقتايتىن ەرەكشەلىك - جىلقى مەن الما بولۋعا ءتيىس. بىرىنشىدەن، ەكەۋىنىڭ دە شىققان جەرى ۇلى دالا ەكەنى عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن. ەكىنشىدەن، ەكەۋى دە قازىرگى تاڭدا كوپشىلىكتىڭ نازارىندا. ماسەلەن، اتقا ءمىنۋ، جارىستىرۋ ءالى كۇنگە دەيىن تالاي جاندى قىزىقتىرادى. ال الما - 8 ميلليارد تۇرعىن ءسۇيىپ جەيتىن جەڭسىك جەمىس.

اتقا ءمىنۋ مادەنيەتى مەن جىلقى شارۋاشىلىعى جەر جۇزىنە ۇلى دالادان تاراعانى تاريحتان بەلگىلى. ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىندەگى ەنەوليت داۋىرىنە تيەسىلى بوتاي قونىسىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى جىلقىنىڭ تۇڭعىش رەت قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا قولعا ۇيرەتىلگەنىن دالەلدەدى. قامبار اتا تۇلەگىن ەڭ العاش قولعا ۇيرەتكەندەر ۇلى دالا اۋماعىن مەكەندەگەن جۇرت ەكەنى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە انىقتالدى.

«Science» جۋرنالىنا شىققان اكادەميالىق زەرتتەۋدە قولعا ۇيرەتىلگەن جىلقىنىڭ سۇيەكتەرى بوتاي قونىستارىنان تابىلعانىن مالىمدەگەن بولاتىن. الان وۋترام باستاعان عالىمدار اتالعان ماقالادا بوتاي مادەنيەتىنىڭ وكىلدەرى ب. ز. ب 3500 -جىلدارى بيە بايلاپ، قىمىز ءىشىپ، جۇيرىك باپتاعانىن ايتادى.

جالپى، جىلقى مەن قازاق - ەگىز ۇعىم. اتا- بابالارىمىز ءۇشىن مىنسە كولىك، جەسە اس بولعان. قازانات مىنگەن جاۋجۇرەك باتىر بابالارىمىز شاپقان جاۋىنىڭ ازىرەيىلىنە اينالعانىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. قامبار اتا تۇلەگىن حالقىمىز جاۋگەرشىلىكتەن بولەك سپورتتىق ماقساتتا دا پايدالانعانى بەلگىلى. دوداعا تۇسكەندە قيقۋلايتىن كوكپارىمىز بەن بايگەمىزدىڭ ورنى ءبىر توبە. قىز قۋۋ، تەڭگە ءىلۋ، جامبى اتۋ سەكىلدى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىن جىلقىسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. «شوقپارداي كەكىلى بار، قامىس قۇلاقتاردىڭ» سىنىن ايتۋ سوناۋ تولىباي سىنشىدان باستالىپ، بۇگىنگە دەيىن جالعاسادى.

ات سپورتى دا قازاققا جات ەمەس. تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، جامبىل جەرىنەن شىعىپ، جەر- جاھاننىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەندەگەن ەستى ارعىماق ابسەنتتىڭ جەڭىستى جىلناماسى ەسكە تۇسەدى. قۇلاننىڭ قۇرىم كەرى ون ەكى جىل بويى قاتىسقان سايىستارىندا قارسىلاستارىنان ءاردايىم ءبىر مىسقال ارتىق شىققانىن ءالى كۇنگە اڭىز قىلىپ ايتادى. ابسەنت 1958 -جىلى وتكەن بۇكىلوداقتىق اۋىلشارۋاشىلىق كورمەسىندە ات ۇيرەتۋ شەبەرى سەرگەي فيلاتوۆتىڭ نازارىنا ءىلىنىپتى.

ەكى جىلدان كەيىن فيلاتوۆ تىزگىنىن ۇستاعان قۇلاننىڭ قۇلاگەرى ريم (1960) وليمپياداسىندا ۇزدىك شىعىپ، جەڭىس تۇعىرىنا كوتەرىلدى. كەلەسى وليمپيا ويىندارىندا ابسەنت قوس قولانى قاناعات تۇتتى. مەحيكودا (1968) ابسەنتكە مىنگەن يۆان كاليتا كوماندالىق ەسەپتە كۇمىس مەدالعا قول جەتكىزدى.

المانىڭ جايى بولەك اڭگىمە. Boyce Thompson ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى المانىڭ وتانى قازاق دالاسى ەكەنىن مالىمدەگەنىن بىرنەشە جىل بۇرىن سۇيىنشىلەگەن ەدىك. ولاردىڭ جۇرگىزگەن زەرتتەۋىنە سايكەس الاتاۋدىڭ باۋرايىندا عانا وسەتىن سيۆەرس تۇقىمى شارتاراپتىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنە تاراعان المانىڭ اتاسى سانالادى ەكەن. الما تۇرلەرىنىڭ دنق تىزبەگىن زەرتتەپ، ولاردىڭ شىعۋ تەگىنە ۇڭىلگەن عالىمدار جەڭسىك جەمىستىڭ قازاق توپىراعىنان شىققانىنا كوز جەتكىزىپتى.

Boyce Thompson ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى المانىڭ 117 تۇرىنە ساراپتاما جۇرگىزىپ، سونىڭ ءبارى الاتاۋدىڭ باۋرايىندا عانا وسەتىن سيۆەرس تۇقىمىنا تيەسىلى ەكەنىن دالەلدەگەن. قىسقاسى، عىلىمي ورتا ءبىر اۋىزدان جىلقى مەن المانى قازاق ەلىنەن شىققانىن دالەلدەپ بەردى. ەندىگى مىندەت - شايناپ بەرگەن استى جۇتۋ عانا.

وكىنىشكە قاراي، بۇل تۇرعىدان ايىپتىمىز. جىلقى مەن المانى برەندكە اينالدىرۋ بىلاي تۇرسىن، ونى كادەگە جاراتۋدىڭ وزىندە ءتۇرلى قيىندىققا تاپ بولىپ جۇرگەنىمىز بەلگىلى. مىسالى، بۇۇ ازىق- تۇلىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، الەمدە 58 ميلليون جىلقى بار كورىنەدى. سونىڭ 10,6 ميلليونى ا ق ش-قا تيەسىلى. قامبار اتا تۇقىمىنىڭ سانى جونىنەن ەكىنشى ورىندا مەكسيكا تۇر. ول جاقتا 6,4 ميلليون جىلقى بار. ۇزدىك ۇشتىكتى برازيليا قورىتىندىلايدى (5,7 ميلليون).

سونداي-اق موڭعوليا دا (4,3 ميلليون)، قىتاي دا (3,8 ميلليون) جىلقى سانى كوپ مەملەكەتتەر قاتارىندا. قازاقستان سودان كەيىن عانا، التىنشى ورىندا. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، 2022 -جىلعى جەلتوقساندا ەلىمىزدە 3,7 ميلليون قامبار اتا تۇقىمى بولعان. ارينە، جىلقى سانى بويىنشا الەمدەگى ۇزدىك التىلىققا كىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ءبىراق اتتى قولعا ۇيرەتكەن مەملەكەت ءۇشىن مۇنىمەن ماقتانۋ ابەستىك بولار. ويتكەنى جىلقى وسىرەمىن دەسەڭىز، جەر جەتەدى. التايدان ورالعا دەيىنگى اتىراپ بوس جاتىر. ودان قالا بەردى، باسقا جاقتان اكەلۋدىڭ، جەرسىندىرۋدىڭ قاجەتى جوق. قولعا ۇيرەتىلگەلى جىلقى مالى قازاقپەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. اجىراماس بولىگىنە اينالعان.

ەندى مىنا قىزىققا زەر سالىڭىز. ەلىمىز جىلقىنى ميلليونداپ ساناسا دا، مۇحيتتىڭ ارعى بەتىنەن ونىڭ ەتىن تاسىمالدايدى ەكەن. مىسالى، 2020 -جىلى ارگەنتينادان 1686 توننا، ۋرۋگۆايدان 852 توننا ەت يمپورتتالعان. قامبار اتا تۇقىمى جەتىپ ارتىلاتىن قىتاي مەن موڭعوليا تۇرعاندا سوناۋ لاتىن امەريكاسىنان جال-جايا اكەلەتىندەي نە كۇن تۋعانىن كىم ءبىلسىن؟ الدە قالىڭ ورماندا جايىلىپ، امازونكادان سۋ ىشكەن جىلقىنىڭ قازىسى بال تاتىر ما ەكەن؟ ءاي، قايدام!

المانىڭ جاعدايى ودان سوراقى. ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، جىل سايىن الەمدە 87 ميلليون توننا الما وندىرىلەدى ەكەن. سونىڭ ىشىندە قىتايدىڭ ءباسى جوعارى. شىعىستاعى كورشىمىز جىلىنا 42 ميلليون توننا ءتاتتى جەمىستى جيناپ الادى.

بۇدان بولەك، وزىق باعباندار قاتارىندا ا ق ش (5 ميلليون توننا)، تۇركيا (3,6 ميلليون توننا) سەكىلدى مەملەكەتتەردىڭ باعباندارى بار. قازاقستاندا شامامەن 220-260 مىڭ توننا ءتاتتى جەمىس وندىرىلەدى. ماسەلەن، 2021 -جىلى اتالعان كورسەتكىش 260 مىڭ تونناعا ارەڭ جەتكەن. ءبىراق تۇتىنۋ كولەمى 350 مىڭ توننا شاماسىندا. سوندىقتان قالعان المانى شەتەلدەن تاسۋعا ءماجبۇرمىز.

قالاي دەگەنمەن، قازاقستان جىلقى مەن الماعا كەلگەندە ۇياتتىلاۋ بولعانىمەن، ونى جارنامالاۋ كەرەك- اق. قامبار اتا تۇقىمىن ۇلىقتاپ، الما ءوسىرۋدى رەتتەسەك، شارتاراپ قازاق ەلىن عىلىمي ورتادا عانا ەمەس، شىن مانىندە الما مەن جىلقىنىڭ وتانى دەپ اتار ەدى.

اباي وتار

«ەگەمەن قازاقستان»