كورىسۋ مەرەكەسىنىڭ قايدان شىققانىن ءالى دە ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋ قاجەت - ەتنوگراف-عالىم

ورال. قازاقپارات - بۇگىن - قازاقستاننىڭ باتىس وبلىستارى مەن رەسەيدىڭ بىرنەشە وڭىرىندە كەڭىنەن تويلاناتىن كورىسۋ كۇنى.

وسىعان وراي تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ەتنوگراف، باتىس قازاقستان يننوۆاتسيالىق- تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى جاسقايرات ەرنازاروۆ ءوز وي-تولعامىن قازاقپارات تىلشىسىنە ايتىپ بەردى.

- جاسقايرات تىلەكقابىل ۇلى، قازاقستاننىڭ باتىس ءوڭىرى مەن رەسەيدىڭ كورشىلەس وبلىستارىندا ساقتالىپ قالعان كورىسۋ مەيرامى قايدان شىقتى دەپ ويلايسىز؟

- ءيا، كورىسۋ مەيرامى - گەوگرافيالىق تارالۋ ايماعى نەگىزىنەن قازاقستاننىڭ باتىس ءوڭىرى مەن رەسەيدىڭ شەكارالاس ايماقتارىنداعى قازاقتار اراسىندا ساقتالعان ەجەلگى ءداستۇر. بۇگىنگى تاڭدا كورىسۋ كۇنى قاي جاقتان كەلدى نەمەسە قايدان شىقتى دەگەن ماسەلە بويىنشا تاريحشىلار، ەتنوگرافتار، مادەنيەتتانۋشىلار اراسىندا ءبىر اۋىزدان قابىلدانعان ورتاق پىكىر جوق، سوندىقتان بۇل ءداستۇردىڭ گەنەزيسى تۇرعىسىنان ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. بىرىنشىدەن، كەيبىرەۋلەر ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا بۇرىن دا تويلانعان، يۋليان كۇنتىزبەسىنەن گريگوريان كۇنتىزبەسىنە ەنگىزىلگەن وزگەرىسپەن بايلانىستىرادى.

ياعني، كەڭەس وكىمەتىنىڭ حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى 1918 -جىلدىڭ 24-قاڭتارىندا «باتىس ەۋروپا كۇنتىزبەسىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە ەنگىزىلۋى» تۋرالى دەكرەتىن قولدانىسقا ەنگىزىپ، ەكى كۇنتىزبەنىڭ ايىرماشىلىعى 13 كۇنگە جەتكەن ەدى. ەسكى كۇنتىزبەنى 1918 -جىلدىڭ 31-قاڭتارىندا جاۋىپ، كەلەسى كۇندى 14 اقپاننان باستاپ سانادى. ءبىرقاتار رەسپوندەنتتەر وسى وقيعامەن بايلانىستىرادى.

ەكىنشىلەرى ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇر ەكەنىن باسا ايتىپ، كورىسۋ كۇندەرىندە رۋلىق بولىمدەر اراسىندا دا ايىرماشىلىقتارى بار ەكەندىگىنە نازار اۋدارادى. بىلايشا ايتقاندا، رۋ بولىمدەرىنىڭ قونىستانۋ ەرەكشەلىكتەرىنە، ياعني گەوگرافيالىق جاعدايىنا قاتىستى، قار كەتىپ، كوكتەم كەلۋ مەرزىمىمەن ساباقتاستىرادى. ۇشىنشىلەرى بۇل وڭتۇستىك ءسىبىر تۇركىلەرىنەن كەلە جاتقان ءداستۇر دەپ بولجامدايدى.

مىسالى، ارحەولوگ- عالىم اندرەي استافيەۆ ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ تاريحىن زەرتتەي كەلە، امال مەرەكەسىنىڭ تامىرى موڭعول مەن تۋۆا حالىقتارىنان باستاۋ الادى دەيدى. اداي رۋىنىڭ اڭىزدارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ءۇستىرت ايماعى مەن ماڭعىستاۋ تۇبەگىنە ولار شىعىستان كەلگەندە، وزدەرىمەن بىرگە كۇنتىزبەلىك جۇيەسىن الىپ كەلگەن دەپ تۇجىرىمدايدى. ءبىراق، مەنىڭ ويىمشا، بۇل جايت بۇكىل كورىسۋ ءداستۇرىنىڭ باتىس قازاقستان ايماعىنا تارالۋىن تولىقتاي تۇسىندىرمەيدى.

تاعى ءبىر پىكىر بار ەكەندىگىن ايتا كەتەيىك، ايلاردىڭ ارابشا اتاۋلارى: ءدالۋ، ءۇت، امال، ءساۋىر، ساراتان، زاۋزا، اسەت، سۇمبىلە، ميزان، اقىراپ، قاۋىس، جەدى دەپ اتالادى. ءار ايدىڭ باستالۋى 14 ىنەن بولعاندىقتان، 14-ناۋرىز ايدىڭ ءبىر باستاماسى، ياعني امال ايى تۋادى، دەمەك، جىل باسى دەپ ەسەپتەلەدى.

- كورىسۋ ءداستۇرىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقانى انىق. مۇنى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تۇرعىندارى جاقسى بىلەدى. ەندەشە، بۇرىنعى وسى سالت پەن كەيىنگى جىلدارداعى مەرەكەنىڭ اراسىندا قانداي ايىرماشىلىق بار دەپ ويلايسىز؟

- 14-ناۋرىزدى «كورىسۋ، ياعني قاۋىشۋ كۇنى» دەپ، اۋىل تۇرعىندارى ەرتە تۇرىپ، ەلەڭ-الاڭنان جاسى ۇلكەن ادامدارعا، اقساقالدار مەن اق جاۋلىقتى اجەلەرگە بارىپ، قوس قولىن بەرىپ، كورىسەدى. ءبىر-بىرىنە «ءبىر جاسىڭىزبەن!»، «جاسىڭ قۇتتى بولسىن!»، «جاس قايىرلى بولسىن، ءومىر جاسىڭ ۇزاق بولسىن!»، «جاسىڭا جاس قوسىلىپ، عۇمىرىڭ ۇزاق بولعاي!» دەپ تىلەك ايتادى. جاسى ۇلكەندەر ەرەكشە مەيىرىممەن باتاسىن بەرەدى. وسى كۇنى ءار ۇيدە داستارحان جايىلىپ، ۇلتتىق تاعامدار قويىلىپ، ادامدار ءبىر-بىرىمەن قۇشاق جايا امانداسىپ، ەسەندىك سۇراسادى. كورىسۋ كۇنى بۇرىنعى وكپە- رەنىش كەشىرىلىپ، ارازدىق ۇمىتىلادى، كورشى-كولەم ءبىر-ءبىرىن شەكە اسىنا شاقىرىپ، مەيمانداردىڭ وتباسىنا، اعايىن- تۋىستارىنا اماندىق-ساۋلىق، قۇت-بەرەكە تىلەيدى.

ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيالاردا جينالعان مالىمەت بويىنشا وتكەن عاسىردىن باسىندا، مىسالى، بۇل ءداستۇر بويىنشا امال كۇنى كيىز ۇيدەگى بۇكىل اسەم كيىم- كەشەكتەردى، ءۇي زاتتارىن شىعارىپ، ءىلىپ قوياتىن بولعان. سول زاماننىڭ جۇرتشىلىق دەڭگەيىن بىلدىرەتىن تاعى ءبىر جايت، اعايىن، تۋما- تۋىستارى جاقىن-جاراننىڭ ۇيىنە كەلگەندە، ولاردىڭ التى اي قىستان قالاي شىققانىن بايقاپ، ەگەر قىس سۋىعى مەن قيىندىقتارى قاتتى تيسە، كومەك قولىن ۇسىناتىن بولعان.

قازانعا قىستان قالعان ەت اسىلۋىنان دا وتباسى جاعدايىن توپشىلاعان دەيدى رەسپوندەنتتەر. مىسالى، جاعدايى قيىنداعاندارعا قاجەتىنە قاراي، مال جيناپ بەرەتىن بولعان نەمەسە ساۋىنعا مال بەرگەن. مۇنى بىلايشا تۇسىندىرەيىن، مالدىن ءونىمىن پايدالانىپ، ءتولىن وزىنە قالدىرىپ، جاعدايىن دۇرىستاعان كەزدە ساۋىنعا بەرگەن مالىن كەرى قايتارىپ بەرگەن. ءيا بولماسا، بولاشاقتا وسىنداي جاعدايدا قولۇشىن بەرۋگە مىندەتتەنگەن. قامقورلىق مۇنىمەن شەكتەلمەيدى، ءار ادامنىڭ جاعدايىنا قاراي ءتۇر-ءتۇرى بولعان.

بۇل كۇنى ءار ادام جاسى ۇلكەندەردەن باستاپ، ءۇي- ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ، اماندىق- ساۋلىق سۇراسىپ، كىرىپ شىعادى. ءۇيدى- ءۇيدى ارالاپ، قىدىرىپ جۇرگەندە، كىشكەنتاي بالالارعا انالارى شاعىن دوربا ۇستاتىپ قويادى. بالاقاي قاي ۇيگە كورىسۋگە كىرسە، سول ءۇيدىڭ داستارحانىنان اۋىز تيەدى ءارى ۇلكەندەر باۋىرساق، تاتتىلەردەن سالىپ بەرەدى. بۇل جورالعى جىل بويى بالالارىمىز توق ءجۇرسىن، داستارحانىمىز ارالاس بولسىن، قارىم-قاتىناسىمىزعا سىزات تۇسپەسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان.

قازىرگى كەزدە كەيبىر ايماقتاردا اعايىندار تويحاناعا جينالىپ، قاۋىشىپ جاتادى. بۇنى دۇرىس نەمەسە بۇرىس دەپ باعالاۋدان اۋلاقپىز، ءداستۇردىڭ ءوز دامۋ جولدارى بولادى. دەگەنمەن، بۇل رۋحاني ءمان- ماڭىزى زور سالتىمىز بۇرىنعى داستۇردەن جاڭىلماسا ەكەن. ياعني توي تويلاۋ نەمەسە داستارحان باسىنداعى جاي قاۋىشۋ ۇردىسىنە اينالماي، رۋحاني الەۋەتىن جوعالتپاي، بايىتا تۇسسە ەكەن دەيمىز.

- سوڭعى كەزدە كورىسۋ كۇنى بۇكىل قازاقستانعا تارالۋدا، بۇعان قالاي قارايسىز؟

- بۇل ءداستۇر كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا دا ۇمىتىلعان جوق. كورىسۋ مەرەكەسى ماڭعىستاۋ، باتىس قازاقستان، اتىراۋ جانە اقتوبە وبلىستارىندا، رەسەيدىڭ كورشىلەس ورىنبور، ساراتوۆ، سامارا، استراحان وڭىرلەرىندە، قاراقالپاقستاندا اتالىپ وتىلەدى. ماڭعىستاۋدا كورىسۋ مەرەكەسىن امال مەرەكەسى دەپ تە اتايدى. 14-ناۋرىز كۇنى باستالىپ، ءبىر اي بويى جالعاسا بەرەدى. سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا مەيرام اياسى كەڭەيىپ، بۇكىل ەلىمىزگە تارالىپ كەلەدى. بۇعان بۇل ءداستۇر سەمانتيكاسىنىڭ، ياعني ىشكى ءمان- ماعىناسىنىڭ قازاقي بولمىسىنا، مەنتاليتەتىنە جاقىن بولۋىندا دەپ ەسەپتەيمىن.

سەبەبى بۇل مەيرام اۋىزبىرشىلىك، كىشىپەيىلدىلىك، تاتۋلىق، باۋىرمالدىق، ىزەتتىلىك، مەيىرىمدىلىك پەن قايىرىمدىلىققا باستايتىن ەرەكشە ۇردىستەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ەندى كورىسۋ كۇنى مەن ناۋرىزدى اجىراتا قارايىق دەگەن دە پىكىر بار. بۇل جايىندا ۇلت بولىپ ءبىر توقتامعا كەلگەنشە، كوكتەمنىڭ باسىن كورىسۋدەن باستاعاننىڭ ارتىعى جوق شىعار. بىزگە ناۋرىزدىڭ 14 ىن كورىسۋ كۇنى، 22 سىن جىل باسى رەتىندە تويلاي بەرۋگە دە بولادى. «ءار جەردىڭ سالتى ءبىر باسقا، ءيتى قارا قاسقا» دەمەكشى، ءار ءداستۇردىڭ وزىندىك گەنەزيس جولى بار، وعان ۋاقىت پەن حالىق قانا تورەشى.

- ەندەشە، كورىسۋ مەن ناۋرىز مەيرامى اراسىندا نەندەي بايلانىس بار؟

- كورىسۋ مەن ناۋرىز مەيرامى اراسىنداعى بايلانىس دەپ مىنانى ايتۋعا بولادى. الدىمەن ءداستۇرلى جاڭا جىلىمىزدىڭ كەلۋىنەن باستاپ ءبىر اي بويى تۋما-تۋىس، قۇدا-جەكجات، دوس-جاراندارمەن قاۋىشىپ، قىستان امان-ەسەن شىعىپ، ءبىر جاس قوسىلعانىمەن قۇتتىقتاۋ، اماندىعىن تىلەپ، ۇلكەندەردىڭ باتاسىن الۋ. بۇل داستۇرلەردىڭ رۋحاني ماعىناسى، ىشكى ءمانى جاقىن، ال ءبىرقاتارى ءۇشىن بىردەي، سايكەس كەلەدى. كورىسۋ - تەك ادامداردىڭ ءبىر- بىرىنە امانداسىپ، جاقسىلىق تىلەيتىن قاۋىشۋ مەرەكەسى عانا ەمەس، سونداي-اق جاسى ۇلكەندەرگە ىزەت كورسەتىپ، ءىلتيپات بىلدىرەتىن ءداستۇرلى كورىنىس. ەجەلگى ماعىناسى - اماندىعىن تۇگەندەپ، جۇرتشىلىق كومەگىن ۇسىنۋ، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، گۋمانيتارلىق ماعىناعا يە ءداستۇر.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت. كورىسۋ مەيرامى قۇتتى بولسىن، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى جاقسىلىعىمەن كەلسىن!

اۆتور

عايساعالي سەيتاق