التىن وردانىڭ تۇرك بەكتەرى
قالامگەردىڭ وسى باعىتتا سوڭعى جىلدارى «ارعى تۇركتەر اقيقاتىنىڭ ىزىمەن» اتتى عىلىمي-تانىمدىق كىتابى، تاريحي دەرەككوزدەرگە نەگىزدەلگەن كولەمدى «شوقان» رومان-ەسسەسى جارىق كوردى. جازۋشى-عالىم كەيىنگى كەزدەردە «التىن وردانىڭ تۇرك بەكتەرى» اتتى تاقىرىپ اياسىن زەردەلەۋدى قولعا الدى. اۆتور مەملەكەتتىك ءتىلى - قىپشاق ءتىلى بولعان وسى جوشى يمپەرياسى زامانىندا بايىرعى قازاق ءتىلىنىڭ دە ءبىرتۇتاس ۇلىستىق اۋقىمدا قالىپتاسۋ ۇدەرىسى جۇرگەنىنە، ورتاق تىلدىك ادەبي مۇرالار دۇنيەگە كەلگەنىنە ءمان بەرەدى.
التىن وردا تاعىنىڭ قىپشاقشاعا بەيىم بولۋىن - بيلىك توڭىرەگىنە تۇرك رۋلارى مەن تايپالارىنان شىققان قۇتلىقتەمىر، سالجۇداي، يسابەك، ناعاناي، يساتاي، موعۇلبۇعا، سارايتەمىر، ماماي، ەدىگە... سياقتى كوپتەگەن ايگىلى بەكتەردىڭ مولداپ شوعىرلانۋىمەن تىعىز بايلانىستا قاراستىرادى. ۇلۇع ۇلىستىڭ ورلەۋى مەن دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان ول تۇلعالاردىڭ ەلەۋلىلەرىنىڭ - كەيىننەن تۇرك حالىقتارى قۇرامىنا ەنگەن رۋلاردىڭ ەتنوتەكتىك شەجىرەلەرىنە، ءاپسانالارىنا ءوز ەسىمدەرىمەن ەنگەنىن دايەكتەيدى. ءبىز بۇگىن وسىعان دەيىن عىلىمي اينالىس اۋقىمىندا كوپ قاراستىرىلا قويماعان التىن وردالىق ايگىلى تۇلعا - قۇتلىقتەمىر ۇلۇعبەك تۋرالى سىپاتتامانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.
* * *
التىن وردا (جوشى ۇلىسى، ۇلۇع ۇلىس) زامانىنىڭ بەدەلدى تۇلعالارى مەن اۋلەتتەرى تۋرالى دەرەككوزدەردە حورەزمنەن شىققان تۇرك بەكتەرى مەن امىرلەرى تۋرالى ماعلۇماتتار دا بارشىلىق. ولاردىڭ دەنى موڭكە-تەمىر، توقتاي، وزبەك، جانىبەك سىندى حاندار كەزىندە تاق مۇددەسىنە قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن، سونداي-اق جوشى ۇلىسىندا يسلامنىڭ مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە ورنىعۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسقان ەلەۋلى تۇلعالار قاتارىندا بايىپتالادى.
ەجەلگى داۋىرلەردەن-اق الدەنەشە وركەنيەتتەر كىندىگى بولعان حورەزم شۇراتى - شىڭعىس حان جورىعى قارساڭىندا دا سىرداريا الابىنان يراك جەرىنە دەيىنگى الىپ اۋماقتى بيلەگەن تۇرك تەكتى حورەزمشاحتار يمپەرياسىنىڭ مەلدەكتەگەن بايلىعى مەن ءورىستى ونەر-ءبىلىمىنىڭ قۇتتى مەكەنى رەتىندە ايگىلەنگەن ەدى. مەملەكەت استاناسى ۇرگەنىش شاهارى سول ىرىس پەن بەرەكەنىڭ ايقىن كورىنىسىندەي بوپ سالتاناتتى سارايلارىمەن، سىڭسىعان بازارلارىمەن، مۇنارالارى سامساعان مەشىتتەرىمەن، ارىلى-بەرىلى وتكەن ساياحاتشىلاردى ءاردايىم تاڭ-تاماشا قالدىرىپ، تامساندىرىپ جاتاتىن. ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ جويقىن جورىعىنان قاتتى كۇيرەۋگە ۇشىراپ، جەرمەن-جەكسەن بولسا دا، ۇرگەنىش جىبەك جولى وتىندەگى ماڭىزدى توراپتا ورنالاسۋىنىڭ ارقاسىندا ەڭسەسىن قايتا تىكتەپ، از جىلدا-اق جوشى ۇلىسىنىڭ باقۋاتتى دا ساۋلەتتى شاهارلارىنىڭ بىرىنە اينالىپ ۇلگەرەدى.
جەكە ەنشىسىنە حورەزم مەن دەشتى-قىپشاق اۋماعى تيگەن جوشى ۇلۇع ۇلىستىڭ كۇنگەيىندەگى ۇرگەنىش ءوڭىرىن شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ باعزىدان بەرگى قۇداندالى جۇرتى - قوڭىرات بەكتەرىنىڭ باسقارۋىنا بەرەدى. وزبەك حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا (1313-1342) ايگىلى بەكلەربەك رەتىندە تانىلعان قۇتلىقتەمىر دە سول حورەزمدىك قوڭىراتتار ورتاسىنان شىققان ساڭلاق تۇلعا ەدى. بەكلەربەك نەمەسە ۇلۇعبەك - بەكتەردىڭ بەگى، ياعني ەڭ ۇلى (ۇلۇع) بەك دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ول مەملەكەتتەگى حاننان كەيىنگى ەكىنشى لاۋازىم. ءارى وعان باس قولباسشى پەن سىرتقى ءىستەر ۋازىرى مىندەتى دە قوسا جۇكتەلەدى. سونىمەن بىرگە بەكلەربەك ءوز تايپاسىنا تيەسىلى ۇلىستىڭ باسشىسى، ياكي ۇلىسبەك مىندەتىن دە قاتار اتقارار ەدى.
قۇتلىقتەمىردىڭ زامانداسى بولعان سيريالىق تاريحشى ءال-بيرزاليدىڭ جىلناماسىنداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، حورەزم ايماعىن نەگىزىنەن اتى-جوندەرى تەمىر دەگەن ەسىم تىركەسپەن اياقتالاتىن اۋلەت ۇرپاقتارى بيلەپتى. ماسەلەن، 13-عاسىردىڭ سوڭىنداعى حورەزم ۇلىسبەگىنىڭ اتى-ءجونى مالىكتەمىر ەكەن. (بۇل تۇلعانى ءبىر جاعىنان، قۇتلىقتەمىردىڭ تۋىسى، بالكىم اكەسى نەمەسە اعاسى رەتىندە جورامالداۋعا دا بولاتىنداي). ءال-بيرزالي ءوز جىلناماسىندا ۇلۇع ۇلىستىڭ بەلگىلى عۇلامالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلعان شەيح الاددين نومان ءال-حورەزمي تۋرالى ءسوز ەتە وتىرىپ، ونىڭ 1259- جىل ۇرگەنىشتە دۇنيەگە كەلگەنىن، 21 جاسىنان باستاپ مۇسىلمان ەلدەرىن ارالاپ، لوگيكانى، ديالەكتيكانى، مەديسينانى وقىعانىن، 1301- جىلى تۋعان جەرىنە قايتا ورالعانىن، حورەزم ۇلىسبەگى مالىكتەمىردىڭ جەكە شيپاگەرى بولىپ، قالالىق اۋرۋحانانى باسقارعانىن جازادى.
مالىكتەمىردەن كەيىن حورەزم ۇلىسبەگى تاعىنا قۇتلىقتەمىر وتىرعان سىڭايلى. سەبەبى، اراب جىلناماشىلارى يبن دۋكماك، يبن حالدۋن، ءال-ايني قالدىرعان دەرەكتەردە قۇتلىقتەمىردىڭ التىن وردانىڭ ۇلى حانى توقتايدىڭ كەزىندە-اق (1290-1312) بەكلەربەك لاۋازىمىندا بولعاندىعى ايتىلادى. ياكي ونىڭ اسا جوعارى بەكلەربەك قىزمەتىنە جەتكەنگە دەيىن اۋەلى ۇلىسبەكتىك ساتىدان ءوتۋىن قيسىندى دەسەك، حورەزم ءامىرى مارتەبەسىنىڭ مالىكتەمىردەن كەيىن قۇتلىقەمىرگە ءتيۋى دە يلانىمدى. بۇل رەتتە ونىڭ بۇرىنعى ۇلىسبەككە جاقىن جۇرگەن ءارى حورەزم مۇسىلماندارىنىڭ كورنەكتى پىرلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلعان الاددين نومان ءال-حورەزميمەن تىعىز قارىم-قاتىناس قۇرعاندىعىنا نازار اۋدارساق تا جەتكىلىكتى. ويتكەنى، بۇل شەيحتى كەيىننەن يسلامدى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە ۋاعىزداۋعا پايدالانۋ ءۇشىن توقتاي حان سارايىنا ارنايى الدىرعان قۇتلىقتەمىردىڭ ءوزى بولاتىن. دەمەك، سول زامان قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان بۇل ماڭىزدى باستامانىڭ توركىنى ءاۋ باستا قۇتلىقتەمىر ۇرگەنىشتە ۇلىسبەك قىزمەتىندە جۇرگەن جىلدارى پىسىپ، جەتىلدى دەۋگە كەلەدى. ول كەز حورەزم وڭىرىندە يسلام ءدىنىنىڭ حانافي ءمازهابىنىڭ جاڭعىرا وركەندەپ، حاق ءدىننىڭ حالىق اراسىندا ورنىعۋىنا ۇلكەن اسەر-ىقپالى تيەتىن سوپىلىق ءىلىمنىڭ دە گۇلدەپ تۇرعان شاعى ەدى. كۋبرا، ياساۋي، باقىرعاني سىندى سوپى عۇلامالارىنىڭ ەسىمدەرىن قالىڭ قاۋىم ءپىر تۇتا قادىرلەپ، ۋاعىزدارىنا شەكسىز ۇييتىن. اراب ساياحاتشىسى يبن باتتۋتا سوپىلىقتىڭ كۋبرا تاريقاتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى شەيح ناجماددين كۋبرانىڭ ۇرگەنىشتەگى بەيىتىنىڭ باسى سول اۋليەگە تاۋ ەتىپ، زيارات ەتۋشىلەردەن ەش بوسامايتىنىن ەرەكشەلەپ اتاپ وتەتىنى بار.
جوشى ۇلىسىنا، ەدىل بويىنا يسلامنىڭ شىم-شىمداپ جايىلۋى اۋەلدەن-اق حورەزم ارقىلى، ونىڭ ساۋداگەرلەرى مەن ءدىني عۇلامالارى ارقىلى اتقارىلعانى بەلگىلى. ەندى تاعدىر ونىڭ مەملەكەتتىك ءدىن دەڭگەيىنە كوتەرىلۋ ماسەلەسىنە دە سول حورەزمنەن شىققان پىرلەردىڭ تىكەلەي ارالاسۋىن بۇيىرىپ تۇر ەكەن. جانە ول ساۋاپتى ىستەن سول دۋالى اۋىز پىرلەردىڭ جولىن قۋۋشى مۇريدتەرى قاتارىنداعى ۇلىسبەك قۇتلىقتەمىر دە شەت قالا الماعان، ءوزى باس بولىپ، قۇلشىنا كىرىسىپ كەتكەن ەدى.
قۇتلىقتەمىردىڭ جوشى ۇلىسىنىڭ حانى توقتايدىڭ (بۇل ەسىم كەي دەرەككوزدەردە توقتا، توقتى، توقتاعا تۇرىندە دە ۇشىراسادى) بيلىگى كەزىندە-اق بەكلەربەك لاۋازىمىنا قول جەتكىزۋىن ونىڭ حان اۋلەتىنە جاقىن تۋىستىعى تۇرعىسىنان دا تۇسىندىرۋگە بولادى. جيهانگەز باتتۋتانىڭ جازۋىنا قاراعاندا ونىڭ اناسى توقتايدىڭ اپكەسى بوپ كەلەدى. كەي ەڭبەكتەردە ەكەۋى بولە دەگەن ماعلۇماتتار دا بار.
قۇتلىقتەمىردىڭ ءوزى كەيىننەن توقتايدىڭ قارىنداسىنا ۇيلەنگەنى ءمالىم. ءراشيد ءاد-ديننىڭ جىلناماسى بويىنشا توقتاي حاننىڭ شەشەسى - قوڭىراتتىڭ ءدۇمدى قاراشى بەگى سالجۇدايدىڭ قىزى ولجاي حانىم. ياعني، توقتايدىڭ ءوزى دە ارعى بابالارى شىڭعىس، جوشى، باتۋ سەكىلدى قوڭىراتقا تۋعان جيەن بولىپ كەلەدى. ۇلۇع ۇلىستى 1266-1282 - جىلدار ارالىعىندا بيلەگەن موڭكەتەمىردىڭ بايبىشەسى، تەكتى تۇقىمنان تارايتىن ولجاي حانىم (ونىڭ اناسى - شىڭعىس حاننىڭ كەنجە ۇلى تولەنىڭ نەمەرە قىزى كەلمىش بەگىم ەدى) وزىنەن تۋعان توقتايعا دا قوڭىراتتىڭ قوس قىزىن اپەرىپتى. قادىرعالي جالايىر ولاردى: «ءبىرىنىڭ اتى بولعان حاتۋن، ەكىنشىسىنىڭ اتى تۇعىلشا حاتۋن، قوڭىرات قاۋىمىنان ەدى» (ق.جالايىر. شەجىرەلەر جيناعى. ا.: قازاقستان. 1997. 92-س.)،دەپ جازادى.
التىن وردانىڭ حانى موڭكەتەمىردىڭ ون ۇلى بولعان. الايدا ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ بيلىك جولىنداعى تايتالاس بارىسىندا دامدەرى تاۋسىلعان. موڭكەتەمىردىڭ بەسىنشى ۇلى توقتاي اكەسىنەن قالعان التىن تاققا تەك سەگىز جىلدان كەيىن عانا جامباسى ازەر تيگەن سوڭ، ونى ءوز تۇقىمىنان باسقا ەشكىمگە قيعىسى كەلمەگەندەي قيانات ارەكەتتەرگە بارىپتى. وزىنەن كەيىن تاق ۇلكەن ۇلى ەلبارىستان باسقا ەشكىمگە بۇيىرماعانىن قالاپ، باۋىرلارىنىڭ كوزىن تۇگەل جويۋدان تايىنباپتى، ءتىپتى كەنجە ءىنىسى توعرىلدىڭ دا تۇبىنە جەتىپتى، دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلادى دەرەككوزدەردە. الايدا حورەزمدىك شەجىرەشى وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىس-نامە» شىعارماسىندا (ХҮІ عاسىر) توعرىل ناۋقاستانىپ، ءوز اجالىنان قايتىس بولعان ەكەن، دەگەن جورامال دا ورتاعا تارتىلادى. توعرىل و دۇنيەگە وزعاننان كەيىن ونىڭ اسا كورىكتى بايالىن اتتى ايەلىنە (ول دا قوڭىرات قىزى) توقتاي حان امەڭگەرلىك جولمەن قوسىلىپتى. الايدا كۇندەردىڭ كۇنىندە حاننىڭ تاق مۇراگەرلىگىنە دايىنداپ، ايالاپ وسىرگەن ۇلى ەلبارىس دا كۇتپەگەن جەردەن قازاعا ۇشىرايدى. «ەندى تاق بيلىگى بوگدەنىڭ قولىنا وتەتىن بولدى»، دەپ قايعىعا كومىلىپ، قاتتى كۇيزەلىسكە تۇسكەن توقتايعا بايالىن (ونى «كەلىن بايالىن» دەپ تە اتايدى) ءوزى بۇگىپ كەلگەن قۇپيانى اشادى. سويتسە، حان تۋعان باۋىرلارىنان تاراعان ۇرپاقتاردى دا اياماي كوزدەرىن جويىپ جاتقان كەزدەردە بايالىن كۇيەۋى توعرىلدىڭ (شاماسى باسقا ايەلدەن تۋعان) بالاسى وزبەكتى شەركەس ءۋالاياتىنا اسىرىپ جىبەرىپتى. وسى جىلى ون ءتورت جاسقا تولماق. بۇل حاباردى ەستىگەننەن كەيىن بارىنەن كۇدەر ءۇزىپ، كۇڭىرەنىپ وتىرعان توقتاي قۋانىشى قوينىنا سىيماي، دەرەۋ سول حانزادانى الىپ كەلۋگە پارمەن بەرەدى (وتەمىس قاجى. شىڭعىس-نامە// قازاقستان تاريحى تۋرالى تۇركى دەرەكتەمەلەرى.
ەلبارىستىڭ (ەلباساردىڭ) قازاسى اراب تاريحشىسى بادر اد-دين ءال-اينيدىڭ (1361-1451) جىلناماسىنداعى دەرەكتەرمەن دە ۇيلەسەدى. وندا توقتايدىڭ بالاسى ەلباساردىڭ 1309 - جىلى ءوز اجالىنان قايتىس بولعانى اتاپ كورسەتىلگەن. سونداي-اق وندا سول جىلى توقتايدىڭ اعاسى بۇرلىقتىڭ دا كوز جۇمعانى جازىلعان.
نازارعا الىنىپ وتىرعان زامان تۋرالى ماعلۇماتتارعا سۇيەنسەك، حاننىڭ تۋعان جيەنى قۇتلىقتەمىردى بۇل جىلدارى توقتايدىڭ جانىنداعى ەڭ جاقىن تىرەكتەرىنىڭ ءبىرى، بەكلەربەك لاۋازىمىنداعى تۇلعا رەتىندە كورەمىز. وسى ءدۇمدى قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا ول شەيح الاددين نومان ءال-حورەزميدى ورداعا الدىرتىپ، اقىرىن-اقىرىن توقتايدىڭ تامىرىن باسىپ، يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرۋ ماسەلەسىنە يكەمدەتەدى. توقتاي دا، سوناۋ جىلداردىڭ وزىندە مۇسىلماندىققا جەكە باسى قۇلاي بەت بۇرعان بەركە حان (جوشىنىڭ ءۇشىنشى ۇلى، التىن وردانىڭ باتۋدان كەيىنگى بيلەۋشىسى - 1256-1266 ج.) اتالارىنىڭ جولىن قولداپ، بۇل ءدىننىڭ وركەندەۋىنە بەيىل بەرۋگە ونشا كەت ءارى ەمەس. الايدا وردادا يسلامنىڭ قارسىلاستارى دا جەتەرلىك، حاننىڭ وسى نيەتىن تەرىسكە بالاپ، اياعىمدى اسپاننان كەلتىرمەسە ەكەن دەپ تارتىنشاقتاي بەرەتىندەي. وسى رەتتە قۇتلىقتەمىر ءۇشىن جاڭا حانزادانىڭ تابىلعاندىعى تۋرالى حابار بۇل ماڭىزدى شارۋانى ورايلاستىرۋدىڭ ۇتىمدى مۇمكىندىگى رەتىندە دە قابىلدانعانداي كورىنەدى.
وزبەكتى حان ورداسىنا الدىرعاننان كەيىن قۇتلىقتەمىر مەن نومان قازىرەت ونىڭ يسلام ءمىناجاتىنا بەيىمدەۋگە شىنداپ كىرىسەدى. جوشى ۇرپاقتارى اراسىنان حانزادانى جوق ەتكىسى كەلەتىن جاۋلارىنىڭ ءالى دە جەتكىلىكتى ەكەنىن، ال ەگەر وزبەك ەرتەڭ حان بولا قالعان كۇندە، يسلامنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە ۋاعدا بەرسە، وزدەرى تاراپىنان ونى توقتايدان كەيىن تاققا وتىرعىزۋعا بارىنشا قولداۋ كورسەتىلەتىنىن قۇلاعىنا قۇيا بەرەدى. قۇتلىقتەمىر بۇل شارۋاعا تۋىستىق جاعىن العا تارتا وتىرىپ، ورداداعى بەدەلى دە، بايلىعى دا زور كەلىن-بايالىننىڭ ءوزىن (ياكي حانزادانىڭ كىشى شەشەسىن) دە بەلسەندى تۇردە ارالاستىرادى. جيعان-تەرگەن دۇنيەسىن سول مۇددە جولىندا جاراتۋعا ۇگىتتەيدى، دەلىنەدى ءال-ايني جىلناماسىندا. سونداي-اق وسى دەرەككوزدە قۇتلىقتەمىر توقتاي حاننىڭ جانىندا بەكلەربەك بولىپ جۇرگەن جىلدارى حورەمزمنىڭ ۇلىسبەگى لاۋازىمىن بايالىننىڭ اعاسى قوڭىرات بايتەمىردىڭ (نازار اۋدارىڭىز، بۇل ەسىمدە دە تەمىر قوسىمشاسى بار) اتقارعانى تۋرالى دا ايتىلادى.
عىلىمي دەرەككوزدەر اراسىنداعى ءراشيد ءاد-ديننىڭ «جىلنامالار جيناعىنىڭ» جالعاسى» دەپ اتالاتىن، اۆتورى مالىمسىزدەۋ، ءبىراق ماعلۇماتى تياناقتى ەڭبەكتە وزبەك حانزادا ورداعا جەتكىزىلگەننەن كەيىن توقتاي حاننىڭ وعان ۇلكەن سەنىم ءبىلدىرىپ، قولباسشىلىق دارەجە بەرگەندىگى جازىلعان. 1312- جىلى توقتاي وزبەك سۇلتاندى اسكەرباسى رەتىندە ەل شەتىندەگى قوسىندارعا اتتاندىرادى دا، ءوزى التىن ورداعا الىم-سالىق تولەيتىن ورىس جۇرتى جاعىن ءبىر ارالاپ قايتپاق بوپ، كەمەمەن ەدىل بويلاي ساپارعا شىعادى. الايدا يمپەريا استاناسى ساراي-بەركە شاهارىنان كوپ ۇزاماي جاتىپ، تامىزدىڭ 9- جۇلدىزىندا ونىڭ دەنساۋلىعى كۇرت ناشارلاپ، دۇنيەدەن وزادى. وسى حاباردى ەستي سالا وزبەك اسكەرىن تاستاپ دەرەۋ استاناعا ورالادى.
ال بۇل كەزدە وردادا جوشىنىڭ وعان قارسى ءبىرقاتار ۇرپاقتارى تاراپىنان جاس سۇلتانعا قاستاندىق جاساۋ، ورداعا كەلگەن ۋاقىتىندا وعان تۇتقيىل تاپ بەرىپ، كوزىن جويۋ امالدارى قاراستىرىلىپ تا قويىلعان ەدى. ءبىراق ونى بۇل قاۋىپتەن الدىن-الا قۇتلىقتەمىر ساقتاندىرىپ ۇلگەرەدى. حان ورداسى توڭىرەگىنىڭ تىرلىگىنە ابدەن تىسقاقتى بەكلەربەك اۋەلدە جاۋلىق جاساماق ادامداردىڭ پيعىلىنا قوسىلعان سەكىلدى بوپ بىلدىرمەي جۇرەدى دە، وزبەك كەلگەن كەزدە وعان قاتەر ءتونىپ تۇرعانىن قۇپيالاپ جەتكىزە قويادى. سۇلتان دەرەۋ وردادان سىتىلىپ ۇلگەرىپ امان قالادى. قالىڭ اسكەرىمەن قايتا ورالىپ، قاستاندىقتى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ جازاسىن بەرەدى. تاق يەسىنە شىن بەرىلگەندىگىن ايقىن تانىتقان وسى جانكەشتى قىزمەتىنەن كەيىن قۇتلىقتەمىردىڭ بەدەلى ودان ءارى كۇشەيىپ، جوشى ۇلىسىنىڭ ايبىندى بيلەۋشىسى وزبەك حاننىڭ ەڭ سەنىمدى بەكتەرىنىڭ بىرىنە اينالادى.
وسى دەرەككوزدەگى وقيعاعا ۇقساس سارىن وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىس-نامەسىندە» دە تارقاتىلادى. بۇل تۇرعىدان العاندا «جىلنامالار جيناعىنىڭ» جالعاسى» ەڭبەگىندەگى وزبەك حاننىڭ تاققا وتىرۋىنا قاتىستى مالىمەتتەر باسقا ءبىرقاتار دەرەككوزدەرگە قاراعاندا قيسىندىلاۋ ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
ۇلۇع ۇلىستىڭ بيلىگىن قولىنا العان سوڭ وزبەك تە قۇتلىقتەمىرلەر كوزدەگەن ۇدەگە بەيىل بەرىپ، مەملەكەتتە يسلام ءدىنىن ورنىقتىرۋ ىسىنە بەلسەنە كىرىسەدى. اجال قاۋپى باسقا تونگەن قاتەرلى كۇندەردە جانقيارلىقپەن قاسىنان تابىلىپ، قولداۋ كورسەتكەن ۇلۇعبەگىنە ابدەن سەنەدى. ونىڭ بەرگەن كەڭەستەرىن ىلتيپاتپەن قابىلدايدى. قۇتلىقتەمىرمەن اقىلداسا وتىرىپ يسلام ءدىنىنىڭ كىندىگى مىسىر مەملەكەتىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستى نىعايتۋدى ەڭ اۋەلگى ماڭىزدى شارۋالاردىڭ قاتارىندا قولعا الادى. ماملۇك سۇلتانى ناسىر مۇحاممەدكە جولداعان اۋەلگى مەزىرەت حاتىندا مىسىر پاتشاسىن يسلام شەكاراسىنىڭ ودان ءارى كەڭەيگەنىمەن قۇتتىقتايدى، ءوزى تاققا وتىرعاننان كەيىن يسلامنىڭ كوپ جاۋلارىنىڭ كوزىن جويعانىن جەتكىزەدى. جوشى ۇلىسى مەن مىسىردىڭ الداعى ۋاقىتتا دا بەرىك ىنتىماقتا بولا بەرەتىنىن، ورتاق جاۋعا قارسى بىرلەسە كۇرەسۋگە ءاردايىم دايىن ەكەندىكتكەرىن بىلدىرەدى. بۇل رەتتە وزبەكتىڭ ورتاق جاۋ دەپ وتىرعانى ءدال وزىندەي شىڭعىس تۇقىمى، سايىپقىران حاننىڭ بورتە بايبىشەدەن تۋعان ءتورت تىرەك ۇلدىڭ كەنجەسى - تولەنىڭ بالاسى حۋلاگۋدىڭ يران، يراق جەرىندە قۇرعان ەلحاندار مەملەكەتى بولاتىن.
جوشى مەن حۋلاگۋ ۇلىستارى اراسىنداعى بۇل تەكەتىرەس توركىنى - ءاۋ باستا ءازىربايجان مەن گۇرجى جەرىنە دەگەن تالاستان تۋىنداعان ەدى. جوشى ۇرپاقتارى ول ايماق بابامىز شىڭعىس حاننىڭ وسيەتى بويىنشا بىزگە تيەسىلى دەسە، حۋلاعۋ ەلحاندارى دا تابيعاتى سۇلۋ وسىناۋ قۇيقالى وڭىردەن ءسىرا ايىرىلعىسى جوق، «ول جەردى ءبىز قايقى قىلىشتىڭ جۇزىمەن قان توگىپ ءجۇرىپ باسىپ العامىز، ياكي ونى بىزدەن ءبولىپ الۋ ماسەلەسىن دە سول قايقى قىلىشتىڭ ءتىلى عانا شەشەدى»، دەپ وڭايلىقپەن يلىگە قويمايدى. ەگەس ۋشىققان ساتتەردە اعايىندىلار ءبىر-بىرىمەن سۇرەڭىتكەن سوعىستارعا دا بارىپ جاتادى. الايدا قانشا ۇمتىلسا دا جوشى اۋلەتى ءوزىنىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا وزبەك حانعا دەيىن ەش قول جەتكىزە الماعان ەدى.
جوشى ۇرپاقتارىنىڭ ماملۇك سۇلتاندارىنا، ءبىر جاعىنان، قاراماعىمىزداعى دەشتى-قىپشاقتان شىققان باهادۇرلەر ۇرپاعى عوي دەپ ءىش تارتقان بوپ، وزدەرىنە وداقتاس تۇتۋعا ۇمتىلاتىندارىنىڭ باستى ءبىر سەبەبى دە وسىعان سايادى. 1303 - جىلى حۋلاگۋدىڭ شوبەرەسى عازان حاننىڭ سيرياعا جورىعى ءساتسىز اياقتالىپ، ماملۇكتەردەن تاس-تالقان بولىپ جەڭىلگەننەن كەيىن، ەلحانداردىڭ سول تومەنشىك شاعىن پايدالانىپ قالعىسى كەلگەن توقتاي حان مىسىردان كومەك تە سۇراپتى. ءبىراق ناسىر مۇحاممەد سۇلتان وعان «ءبىز عازانمەن بەيبىت ءبىتىم جاساپ قويىپ ەدىك» دەگەن بۇلتارما جاۋاپ قايتارىپتى.
وزبەك تاققا مىنگەن سوڭ كوپ ۇزاماي-اق مىسىرعا كەلگەن جوشى ۇلىسى ەلشىسىنىڭ قولىنداعى قۇتلىقتەمىردىڭ اتىنان ناسىر مۇحاممەدكە ارنايى جولدانعان حاتتا، ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋمەن قاتار، ماملۇك سۇلتانىنا ورداداعى تەكتى تۇقىم - توقتايدىڭ اعاسى بۇرلىق تورەنىڭ قىزى تۇلىمبيكەنى ۇزاتۋ ارقىلى، مىڭ جىلدىق قۇدا بولۋعا نيەتتەنىپ وتىرعاندىقتارى جونىندەگى ۇسىنىس تا بار ەدى. ناسىر سۇلتان وزبەك حاننىڭ ەلشىسى ماڭعىشقا ۇلكەن قۇرمەت پەن سىي-سيياپات كورسەتىپ، قۇتلىقتەمىردىڭ ىنتىماقتاستىق پەن قۇدالىق تۋرالى ۇسىنىستارىن ىلتيپاتپەن قابىلدايتىنىن بىلدىرەدى. قالىڭدىقتى مىسىرعا جەتكىزۋ جايى، قۇدا ءتۇسۋ راسىمدەرى مەن جاساۋ-جابدىق مولشەرى جونىندە پىكىرلەسەدى. ماڭعىشپەن بىرگە ءوزىنىڭ ەكى ەلشىسىن جوشى ۇلىسىنا قوسا اتتاندىرىپ، دوستىق قاتىناستارعا الدا دا بەيىل ەكەنىن بايقاتادى.
قوس مەملەكەت اراسىنداعى بايلانىستاردى نىعايتۋدى كوزدەيتىن بۇل قۇدالىقتىڭ ءجون-جوسىقتارىنىڭ اتقارىلۋى دا ءبىراز ۋاقىتقا سوزىلىپتى. اقىرى بەس جىل وتكەسىن، 1319- جىلدىڭ كۇزىندە عانا 400 ادامنان تۇراتىن سالتاناتتى دەلەگاسيا قالىڭدىقتى مىسىرعا قاراي الىپ شىعىپتى. ونىڭ قۇرامىندا التى ەلشىدەن باسقا، ساراي شاهارىنىڭ باس قازىسى، بىرنەشە شەيحتار دا بار ەدى. قالىڭدىقتىڭ جانىندا جۇرەتىن جەڭگەلەرى مەن قۇربىلارىنىڭ، قىزمەتشىلەرى مەن قۇلدارىنىڭ ءوزى دە سونشاما كوپ. وسى ورايدا ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋداراتىن ءبىر جايت، سول دەلەگاسيامەن بىرگە مىسىرعا قۇتلىقتەمىردىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى - شەيح الاددين نومان ءال-حورەزميدىڭ دە اتتانعاندىعى. وعان جوشى ۇلىسىنىڭ اتىنان مەكە مەن مادينادا، قۇدىستا (يەرۋساليمدە) ءمىناجاتحانالار سالۋعا باعىشتالعان قاراجاتتى جەتكىزۋ مىندەتى جۇكتەلگەن بولاتىن...
ال كەلەر جىلى حۋلاگۋ مەن جوشى ۇرپاقتارى اراسىندا ءازىربايجان جەرى ءۇشىن تالاستىڭ كەزەكتى ءبىر شايقاسى ءوتىپتى. ايتسە دە وزبەك پەن قۇتلىقتەمىردىڭ يرانعا قارسى دەربەنتتىڭ تەمىر قاقپاسىنان ءوتىپ باستاعان بۇل جورىعى دا ءساتسىز اياقتالىپتى. «ۆاسساف تاريحى» مەن يبن دۋكماكتىڭ، ءال-اينيدىڭ جىلنامالارىندا التىن وردا اسكەرىنىڭ اساۋ تولقىندى كۋرا دارياسىنان وتە الماي تۇرعان كەزىندە، ءابۋ-سايد پاديشاحتىڭ جاۋجۇرەك قولباسشىسى جۇباننىڭ جيىرما مىڭ اسكەرىمەن بۇلاردىڭ سىرتىنا شىعىپ كەتۋى سالدارىنان، تۋ-تالاقايى شىعىپ، ويسىراعان جەڭىلىسكە ۇشىراعانى ەگجەي-تەگجەيلى جازىلادى. ودان كەيىن وزبەك حاننىڭ قۇتلىقتەمىرگە قالىڭ قول بەرىپ، حوراسان جاقتان يرانعا شابۋىل جاساعان شاعاتاي ۇرپاعى جاساۋىل باراقۇلىنا كومەك بەرۋ ءۇشىن حورەزم ارقىلى اتتاندىرعان جورىعى دا ءساتسىز اياقتالادى. ايگىلى ۇلۇعبەك باستاعان اسكەر جولشىباي قالىڭ جاۋعان قار مەن تۇتقيىل سوققان بورانعا ۇرىنىپ، كوپ شىعىنعا ۇشىراپ كەرى ورالادى.
بۇل جەڭىلىستەر تىزبەگى وزبەكتى قاتتى پۇشايمان ەتكەن بولسا كەرەك، ول تالاي جىل قاسىندا سەنىمدى تىرەك بوپ جۇرگەن قۇتلىقتەمىردى بەكلەربەك لاۋازىمىنان بوساتىپ، حورەزمنىڭ ۇلىسبەگى قىزمەتىنە تومەندەتىپ جىبەرەدى. جاڭا ۇلۇعبەك ەتىپ، كوپتەن قاسىندا جۇرگەن تاعى ءبىر سەنىمدى تۇرك بەگى ءۇيسىن يسابەكتى (يسا كوركوزدى) تاعايىندايدى. بۇل بەكلەربەك تە قۇتلىقتەمىر سياقتى حان اۋلەتىنىڭ كۇيەۋ بالاسى ەدى، دەپ جازادى سول ءداۋىر جىلناماشىلارى. قۇتلىقتەمىردىڭ حان قىزىنان تۋعان ۇلى هارۇنبەك كەيىننەن وزبەكتىڭ تايدۋلى بەگىم اتتى ايگىلى حانىمىنان تۋعان قىزعا ۇيلەنىپ، ول دا حاننىڭ كۇيەۋ بالاسى (كۇرگەن، كورەگەن) اتانادى. يسابەك ۇلۇعبەكتىڭ حان قىزى ۇتكوشەكتەن كورگەن پەرزەنتى امەتتىڭ دە جولى وسىلايشا جالعاسادى. ول وزبەكتىڭ ايگىلى ۇلى جانىبەك حاننىڭ قىزىنا ۇيلەنىپ، ءاز حاننىڭ جانىنداعى ايگىلى بەكتەردىڭ بىرىنە اينالادى. امەتتىڭ حان قىزىنان تۋعان بالاسى سالشى دا وسال شىقپايدى. ول 1375- جىلى قاجىتارحاننىڭ ءامىرى بوپ تاعايىندالادى.
جىلناماشى يبن حالدۋن قۇتلىقتەمىردىڭ سول 1320 - جىلعى حورەزمگە شەتتەتىلۋىنىڭ كوپكە ۇزاماعانىن، ءتورت جىلدان كەيىن قايتادان بەكلەربەك لاۋازىمىنا كوتەرىلىپ، حان ورداسىنا ورالعانىن جازادى. وزبەك حاننىڭ 1332- جىلى ۆەنەسيالىق كوپەستەرگە ارناعان التامعالى جارلىعىندا دا قوڭىرات بەگىنىڭ سول قىزمەتتە وتىرعانىن بايقايمىز. «...موعول ۇلىسىنىڭ قۇتلىقتەمىر باسشىلىق ەتەتىن وڭ قول، سول قول وعلاندارىنا، ازاۋدىڭ مۇحاممەدقوجا باستاعان مىڭباسى، ءجۇزباسى، ونباسى بەكتەرىنە، دارۋعالارىنا، باج جيناۋشىلارى مەن تارازىشىلارىنا...» دەپ باستالاتىن جارلىق ماتىنىندە ونىڭ ەسىمى بارشاعا بيلىك جاسايتىن سول لاۋازىمىنا سايكەس اتالىپ تۇر.
ال ەكى جىلدان كەيىن جوشى ۇلىسىن ارالاپ، ءوز ساپارناماسى ارقىلى سول كەزەڭگە قاتىستى تەڭدەسى جوق قۇندى دەرەكتەر قالدىرىپ كەتكەن اراب جيهانگەزى يبن باتتۋتانىڭ جازعاندارىنان ءبىز قۇتلىقتەمىردىڭ تاعى دا حورەزم ۇلىسبەگى قىزمەتىنە ورالعانىن بايقايمىز. ۇرگەنىشكە ارنايى سوققان ساياحاتشى حورەزم ءامىرى قۇتلىقتەمىردىڭ شاهاردى وركەندەتۋگە قوسقان زور ەڭبەگىن تامسانا سۋرەتتەيدى. ۇرگەنىشتىڭ بىتىمىنە تاڭ-تاماشا قالىپ، ونى تۇركتەردىڭ داڭقتى بازارلارىمەن، كەڭ قولتىق كوشەلەرىمەن، كوپتەگەن ءساندى قۇرىلىستارىمەن ايگىلى، اسا زور دا سۇلۋ قالالارىنىڭ ءبىرى، دەپ جوعارى باعا بەرەدى. شاهار تۇرعىندارىنىڭ كوپتىگى سونشا، ولار ءبىر قاراعاندا، اينالا توڭىرەكتى تەڭىزدىڭ تولقىندارى سياقتى تەڭسەلتىپ، ىرعالتىپ جىبەرگەندەي اسەرگە يەلەندىرەدى، دەپ بەينەلەيدى. شاهاردى قۇتلىقتەمىر سىندى بەدەلدى بەك باسقارادى. ونىڭ زايىبى تورەبيكە دە ايەل زاتتىلاردىڭ اسىل ۇلگىسى، ارداق تۇتۋعا لايىق ورەلى جان. ۇرگەنىشتىڭ مۇنارالى باس مەشىتىن وسى حانىم سالعىزعان. ونىڭ جانىنداعى مەدرەسەنى قۇتلىقتەمىردىڭ ءوزى تۇرعىزعان، دەپ جازادى. ۇرگەنىش ءامىرىنىڭ بايلىق پەن بەرەكەگە مالىنعان سالتاناتتى سارايىندا ءراۋىشتى اڭگىمەلەر وتكىزگەن ساتتەرىن ىلتيپاتپەن ءسوز ەتە وتىرىپ، ۇلىسبەكتى ءبىلىمى مەن بىلىگى قۇپ جاراسقان ساڭلاق تۇلعا، سول زاماننىڭ الدىڭعى قاتارلى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە باعالايدى.
بۇل رەتتە قۇتلىقتەمىردىڭ جوشى ۇلىسىنىڭ استانالارى - ساراي-بەركە مەن جاڭا ساراي (ساراي ءال-جاديد) شاهارلارىن كوركەيتۋ ىسىنە دە ءوز ۇلەسىن قوسقانىن ايتپاي كەتپەسكە بولمايدى. ەدىل الابىندا التىن وردانىڭ نەگىزگى ەكى استاناسى بولعانى بەلگىلى. ەكەۋى دە ەدىلدىڭ سول جاق سالاسى، قىزدىڭ قوس بۇرىمىنداي بوپ تەڭىزگە دەيىن ۇلى داريامەن قاتارلاسا اعاتىن اقتوبە (احتۋبا) وزەنىنىڭ جاعاسىندا. تاريحشىلار كوپ ۋاقىت ول استانالاردىڭ اتاۋلارىن ساراي-باتۋ جانە ساراي-بەركە تۇرىندە تانىپ، العاشقىسى باتۋ بيلەگەن جىلدارى (1236-1255)، ەكىنشىسى بەركە حان (1256-1266) زامانىندا ىرگە كوتەردى دەپ كەلگەن ەدى. الايدا، كەيىنگى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەسى بويىنشا، بۇل قوس اتاۋ ءبىر شاهاردىڭ ەكى كەزەڭدەگى ەسىمى بوپ شىقتى. پارسى جىلناماشىلارى ونى ساراي-باتۋ دەپ جازعاندى داعدى ەتسە، اراب شەجىرەشىلەرى قالانى مۇسىلمانشىلىققا العاش بەيىل بەرگەن بەركە حانعا دەگەن قۇرمەتتەرىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ساراي-بەركە دەپ اتاپتى. بۇگىندەرى قاجىتارحان (استراحان) قالاسىنان 80 شاقىرىمداي تەرىسكەيدە جاتقان جويقىن قالا قيراندىلارىنىڭ بەلگىلەرى سول قوس ەسىمدى استانانىڭ بايىرعى ورنى. ال ودان ءجۇز شاقىرىمداي جوعارىدا ورنالاسقان ساراي ءال-جاديد (جاڭا ساراي) شاهارىنىڭ ىرگەسى وزبەك حاننىڭ تۇسىندا عانا قالانا باستاپتى. عالىمدار دايەكتەۋىنشە، وزبەك حان سوندا جەرلەنگەن.
وزبەك پەن قۇتلىقتەمىر بيلىك قۇرعان جىلدار جوشى ۇلىسىنىڭ ەڭ داۋىرلەگەن كەزەڭدەرىنىڭ قاتارىندا سانالادى. ول ۋاقىت قالا قۇرىلىسىنىڭ دا ايرىقشا وركەندەگەن شاعى. دەرەككوزدەردە بايىرعى استانا ساراي-بەركەنىڭ دە سول ۋاقىتتاردا الەمدەگى ەڭ ساۋلەتتى قالالاردىڭ بىرىنە اينالعاندىعىن تامسانا سۋرەتتەيدى. دەمەك، بۇل جارقىن ىستەردە جيىرما جىلداي حاننان كەيىنگى ەكىنشى لاۋازىمدى اتقارىپ جۇرگەن قۇتلىقتەمىردىڭ دە كادىمگىدەي مول ۇلەسى، قاتىسى بار دەپ ايتۋ ابدەن قيسىندى. استانا بايتاقتىڭ كوركەيۋىنە باس-كوز بولۋ دا بەكلەربەكتىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ بىرىنە سايادى.
سول زاماندا 75 مىڭداي ادام مەكەندەگەن ساراي-بەركەنىڭ اسقاق سالتاناتى يبن باتتۋتانىڭ ساپارناماسىندا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق سىپاتتالادى. جيهانگەز وندا وزبەك سۇلتاننىڭ ساراي-بەركە اتتى استاناسىنا قىستىگۇنى قاجىتارحاننان ءۇش كۇن ءجۇرىپ جەتكەنىن جازادى. «شاهار حالقى مەيلىنشە كوپ، ول ءيىن تىرەسكەن ساۋلەتتى ۇيلەرى، سامساعان بازارلارى، كەڭ كوشەلەرى بار وسكەلەڭ ءارى اسا ادەمى قالالاردىڭ ءبىرى. بىردە ءبىز ونىڭ كولەمىن بىلمەك نيەتكە بەرىلىپ، اتقا ءمىنىپ اينالىپ شىقپاق بولدىق. قالانىڭ ءبىر باسىندا تۇراتىن ءبىز، ازاندا ۇيدەن شىققاننان، ءتۇس اۋعاندا عانا ونىڭ ەكىنشى باسىنا ازەر جەتتىك. سول جەردە نامازىمىزدى وقىپ، اۋقاتتانىپ الىپ ىمىرتتا عانا جاتىن ورنىمىزعا قايتىپ ورالدىق»، - دەپ جازادى باتتۋتا. - «ءبىر رەت شاهاردىڭ ەنىن بايقاماق بوپ شىعىپ، جارتى كۇندە عانا كەيىن ورالا الدىق. شاهاردا 13 بيىك مۇنارالى مەشىتتەن باسقا كوپتەگەن كىشىگىرىم مەشىتتەر دە بار. استانانىڭ قازىسى بادر اد-دين ءال-ارادج - ەڭ ۇزدىك قازىلاردىڭ ءبىرى. مۇندا يسلام عۇلاماسى يمام نومان ءاد-دين ءال-حارازميدىڭ دە ءوز قۇجىراسى بار. مەن ونىمەن جولىقتىم، ول ەڭ بىلگىر شەيحتاردىڭ ءبىرى، سونشاما قاراپايىم ءارى قايىرىمدى جان ەكەن»، - دەيدى ساياحاتشى.
ساپار جازبالارىنان قۇتلىقتەمىر بەكلەربەكتىڭ ۇلۇع ۇلىستا يسلامدى ورنىقتىرۋ باعىتىندا اتقارعان ىسىنە كوپ كومەك بەرگەن بۇل شەيحتى وزبەك حاننىڭ دا قاتتى قادىرلەيتىنىنە كۋا بولامىز. باتتۋتا التىن وردا بيلەۋشىسىنىڭ ءار جۇما سايىن شەيحقا ارنايى جولىعىپ كەتەتىنىن، الايدا يمامنىڭ ونى قارسى الۋعا ءوزى شىقپايتىنىن جانە حان كەلگەندە ورنىنان تۇرمايتىنىن تاڭدانا جازادى. حان ونىڭ الدىنا جايعاسىپ، يماممەن سونشاما ىزەت ساقتاي وتىرىپ اڭگىمەلەسەدى، شەيح تا حانعا جىلى پەيىل، قۇرمەت بىلدىرە ءتىل قاتىسادى. اراب جيهانگەزى ەندى سالىنىپ جاتقان جاڭا ساراي شاهارى تۋرالى، ول جاققا جولى تۇسپەگەسىن ەشتەڭە ايتپايدى. ارينە ىرگەسى سول جىلدارى كوتەرىلە باستاعان بۇل جاڭا استانا قۇرىلىسىنىڭ ىلكى شاعىنا دا قۇتلىقتەمىردىڭ تىكەلەي ارالاسقانى انىق. ساراي ءال-جاديدتىڭ شارىقتاپ ورلەۋى نەگىزىنەن وزبەكتىڭ بالاسى جانىبەك حاننىڭ بيلىگى تۇسىنا (1343-1357) ءدوپ كەلەدى.
شىنىندا باتتۋتانىڭ ەڭبەگىن ۇلۇع ۇلىستىڭ قۇتلىقتەمىر سياقتى كوپتەگەن تۇلعالارىنىڭ عۇمىرىنا قاتىستى تالاي ماعلۇماتتى توپتاستىرعان ەڭ قۇندى دەرەككوز ەكەندىگىنە مويىن ۇسىنباسقا ەش ءلاج جوق. ماسەلەن، ساياحاتشىنىڭ وزبەك حاننىڭ وتباسى مۇشەلەرى، ايەلدەرى، بەكتەرى تۋرالى ءسوز ەتكەن تۇستارىنان، حاننىڭ التىن شاتىر ىشىندەگى ءۇستى اسىل تاستارمەن مالىنعان كۇمىس سيراقتى تاققا وتىرعان كەزىندە، ونىڭ وڭ جاعىندا ۇلكەن حانىمى تايدۋلى قاتىن، ونىڭ قاسىنا ەكىنشى حانىمى كەبەك قاتىن (قوڭىرات بەگى ناعانايدىڭ قىزى)، حاننىڭ سول جاعىندا ءۇشىنشى حانىمى بايالىن قاتىن (كونستانتينوپول پاتشاسىنىڭ قىزى)، ونىڭ جانىنا ورداشا قاتىن (ءۇيسىن يسابەك بەكلەربەكتىڭ قىزى) جايعاسقانى تۋرالى قۇندى دەرەكتەرگە جولىعار ەدىك. تاقتىڭ الدىڭعى تۇسىندا، وڭ جاقتا حاننىڭ ورىمدەي ۇلكەن ۇلى تىنىبەك، سول جاقتا ەكىنشى ۇلى جانىبەك تۇرىپتى. ولاردىڭ الدىندا حاننىڭ قىزى ۇتكوشەك جايعاسقان. وڭ جاق، سول جاقتاعى ورىندىقتاردا ۇلكەندى-كىشىلى بەكتەر ءتىزىلىپ وتىرىپتى.
بۇل جەردە حانىمدار اراسىنداعى بايالىن قاتىن تۋرالى بىرەر ءسوز ايتۋعا تۋرا كەلەدى. كەي ەڭبەكتەردە وسى حانىم مەن اناۋ جىلدارى وزبەكتىڭ اكەسى توعرىلدىڭ ايەلى بولعان، وزبەكتىڭ امان قالۋىنا جانە ونىڭ حان تاعىنا وتىرۋىنا كوپ كومەك كورسەتكەن قوڭىرات تەكتى بايالىندى شاتاستىرىپ جاتادى. جاس وزبەكتىڭ قولىنا حاندىق بيلىك تيگەننەن كەيىن، ونىڭ وتباسىنا باس-كوز بولۋ مىندەتىن قۇتلىقتەمىر وسى بايالىنعا تاپسىرعان-دى. حان دا ءوز تاراپىنان كىشى شەشەسىنە ۇلكەن ىزەت-قۇرمەتپەن قارايدى. بايالىن 1323- جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن، ول وزىنە بار قامقورلىعىن تانىتقان جاننىڭ ءازىز ەسىمىن ەستە قالدىرۋ ءۇشىن، ۆيزانتيالىق حانشايىمعا (شاماسى، يمپەراتور اندرونيك II پالەولوگتىڭ قىزى) ۇيلەنگەندە، ونىڭ حريستيان ەسىمىن وزگەرتىپ بايالىن دەپ اتايدى...
باتتۋتانىڭ ساراي-بەركەدەن سوڭ ۇزاق جول ءجۇرىپ حورەزمگە جەتىپ، ءۋالايات ۇلىسبەگى قۇتلىقتەمىرگە جولىققان كەزى ايگىلى بەكلەربەكتىڭ قۋاتى قايتىپ، ءشاۋ تارتىپ، قيمىل-قوزعالىستى ازايتقان شاعى ەدى. ساياحاتشىمەن اڭگىمەلەسكەن كەزدە ول اياعىن قىمتاي جاۋىپ وتىرىپتى. حورەزم بەگى تۇركتەردىڭ كوبىندە كەزدەسەتىن اياققا تۇز بايلانۋ دەرتىمەن اۋىرادى ەكەن، دەپ تۇسىندىرەدى مۇنى اراب جيهانگەزى.
باتتۋتانىڭ كەلىپ-كەتكەنىنە ءبىر جىل وتكەندە، ياعني 1335- جىلدىڭ 26 - قاراشاسى كۇنى ۇرگەنىش جۇرتىن ۇلكەن قاسىرەت-مۇڭعا كومدىرگەن قارالى حابار تارادى. قالىڭ ەلدىڭ قابىرعاسى قايىسىپ، «اللانىڭ نۇرى جاۋعان، جەر-جيهاننىڭ جارىق شامشىراعىنداي، يسلام ۇلىلىعىنىڭ ايقىن نىشانىنداي بولعان قۇتلىقتەمىر سىندى ارداقتى پاتشامىزدىڭ دەمى ءۇزىلدى»، دەپ قايعىنىڭ اششى زاپىرانىن جۇتتى. سول زامان جىلناماشىلارى بۇل ورنى تولماس قازا تۋرالى «وزبەك ۇلىسىنىڭ باستى تىرەگى بولعان ايگىلى تۇلعا دۇنيەدەن وزدى» (فاسيح احماد ءال-حاۆافي. فاسيحنامە. تاشكەنت. فان. 1980. 60-ب.)، دەپ قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، العى داۋىرلەرگە اسىردى...
* * *
دەرەككوزدەردە «قۇتلىقتەمىر بەكلەربەكتىڭ مۇحاممەدقوجا جانە سارايتەمىر اتتى ەكى ءىنىسىنىڭ بولعاندىعى» دا جازىلىپ قالعان. بادراددين ءال-اينيدىڭ پىسىقتاپ ايتۋىنشا، ولار قۇتلىقتەمىرگە مىقتى سۇيەۋ بوپ، اعاسى بەرگەن تاپسىرمالاردى تىڭعىلىقتى ورىنداۋلارىمەن ەرەكشەلەنگەن. قۇتلىقتەمىر باسقارعان جورىقتارعا قاتىسقان. جاس وزبەك حاندى تاققا وتىرعىزۋ ءۇشىن جانتالاس وتكەن قاۋىپ-قاتەرلى كۇندەر كەزىندە دە اعا قاسىنان تابىلىپ، قولدان كەلگەن كومەكتەرىن اياماعان. جانە بۇل قىزمەتتەرى ەلەۋسىز قالماعان. وزبەك حان ەتى ءتىرى جيەندەرىنە وردانىڭ بەلدى-بەلدى قىزمەتتەرىن بەرىپ وتىرعان.
مۇحاممەدقوجا تۋرالى ەڭ قۇندى دەرەكتى ءبىز تاعى دا سول باتتۋتادان كەزدەستىرەر ەدىك. قارا تەڭىز ارقىلى قىرىمعا كەلىپ، ودان سوڭ ارباعا ءمىنىپ ازاۋ قالاسىنا جەتكەن ساياحاتشى، وسىندا قالانىڭ دارۋعاسى (ءامىرى) مۇحاممەدقوجا ءال-حورەزميگە جولىققانىن جازادى. ەكى كۇننەن كەيىن ازاۋعا قىرىمنىڭ ۇلىسبەگى تولەكتەمىردىڭ ساپارمەن كەلۋىنە وراي ۇلكەن قوناقاسى بەرىلگەندە، سول داستارقاننىڭ سىيلى مەيماندارىنىڭ ءبىرى بولادى. جىلقى ەتى، قىمىز جانە بوزا مولىنان تارتىلعان استان كەيىن قۇران وقىلا باستادى، دەپ جازادى جيهانگەز. ونى قۇراننىڭ سونشاما ادەمى ماهاممەن وقىلعانى ريزا ەتەدى، سونداي-اق ۋاعىز ايتۋ كەزىندە، اۋەلى ونىڭ ارابشا، سودان سوڭ تۇركشە قايتالانعانىن اتاپ وتەدى. قۇراننان كەيىن مانەرلەپ ولەڭ وقۋ مەن ءان ايتۋعا كەزەك بەرىلىپتى. الدىمەن ارابشا، سوسىن پارسىشا مەن تۇركشەگە اۋىسىپتى. كادىمگىدەي ءان مەن پوەزيا سايىسى سالتانات قۇرىپتى. مۇحاممەدقوجانىڭ شاڭىراعىندا وتكەن وسى كەشتى سيپاتتاۋدىڭ وزىنەن-اق سول زاماندا وردا ماڭىندا قالىپتاسقان رۋحاني ءومىردىڭ ءبىتىم-تىنىسىن بايقاۋ قيىن ەمەس. تۇرك بەكتەرىنىڭ مادەنيەتكە وسىلايشا كوڭىل ءبولۋىنىڭ ارقاسىندا، التىن وردا زامانىندا ورتا قىپشاق تىلىندەگى باي ادەبي مۇرا جاسالدى. قۇتب، حورەزمي، سايف ساراي، ءالي جانە باسقا دا قالامگەرلەردىڭ شوقتىقتى شىعارمالارى دۇنيەگە كەلدى.
وسى رەتتە ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان مۇحاممەدقوجانىڭ التىن وردا زامانىنداعى ۇلى شىعارمالاردىڭ ءبىرى - ايگىلى «مۇحابباتناما» داستانىن اقىن حورەزميگە تاپسىرىسپەن جازدىرعان تۇلعانىڭ تاپ ءوزى ەكەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. حورەزميدىڭ:
و، ارىستان جۇرەكتى، قوڭىرات ۇرىعى،
كىشى جاستان ۇلىقتاردىڭ ۇلىعى.
باقىت - كوزى، بەرەكەت - كەنىشى،
مۇحاممەدقوجا بەك الەمنىڭ قۋانىشى.
ەلىمىز جانسىز ءتان ەدى بۇرىن سەنسىز،
شاحتىڭ شاحى جانىبەك حانعا ەتەنەسىز («وعىز-ناما»، «مۇحاببات-نامە». - الماتى: «عىلىم»، 1986. 91 ب.) دەپ سيپاتتايتىن جوعارى لاۋازىمدى بەگىڭىز وسى مۇحاممەدقوجا بولاتىن. داستاننىڭ 1353 - جىلى جانىبەك حاننىڭ كەزىندە، ونىڭ سىر بويىنداعى وردالارىنىڭ بىرىندە جازىلعانىنا قاراعاندا، قۇتلىقتەمىردىڭ بۇل ءىنىسى سول كەزگە دەيىن بيلىكتە نىعىز وتىرعان.
ول عانا ەمەس، كىشى ءىنىسى سارايتەمىر دە كوپ جىلدار بويى ورداداعى ەڭ جوعارى قىزمەتتەردى اتقارىپتى. جانىبەك حان اكەسى وزبەككە تالاي ۋاقىت ارمان بولعان ءازىربايجاندى 1356- جىلى جاۋلاپ العان كەزدە، ايماق ورتالىعى تەبريزگە بالاسى بەردىبەكتى ۇلىسبەك ەتىپ قالدىرادى دا، ونىڭ قاسىنا سارايتەمىردى ءۋازىر ەتىپ بەكىتەدى. بەردىبەك كەلەر جىلى اكەسى جانىبەكتىڭ ناۋقاستانىپ قالعانىن ەستىگەسىن، تاقتان ايىرىلىپ قالام با دەگەن قاۋىپپەن دەرەۋ ورداعا قايتادى. بار تۋىسقانىن قىرىپ، تاققا وتىرعان سوڭ، بەردىبەك حان قيات موعۇلبۇعاعا بەكلەربەك قىزمەتىن، سارايتەمىرگە ودان كەيىنگى ۋازىرلىك لاۋازىمدى بەرىپ، وعان وردانىڭ بۇكىل قارجى ءىسىن باسقارۋدى تاپسىرادى. الايدا ەكى جىلدان كەيىن، كەي تاريحشىلاردىڭ توپشىلاۋىنشا، بەردىبەكتىڭ ءوزى دە سونداي زۇلىم قاستاندىقتىڭ قۇربانىنا اينالادى. ونىمەن بىرگە جانىندا جۇرگەن تالاي ادام دا اجال تىرناعىنا ىلىگەدى. سولاردىڭ ءبىرى سارايتەمىر بولاتىن. (وتەمىس قاجىنىڭ جازۋىنشا، بەردىبەك حان ءۇش جىل پاتشالىق قۇرىپ بارىپ، ۇزاققا سوزىلعان اۋرۋدان ولگەن (وتەمىس قاجى... 184-ب.). بەردىبەكتىڭ ولىمىمەن باتۋ ۇرپاقتارىنىڭ التىن ورداداعى ۇزاق اۋلەتتىك بيلىگى اياقتالىپ (قازاق اراسىندا ونى «نار مويىنى بەردىبەكتە كەسىلدى» دەپ ايتادى)، جيىرما جىلداي ۋاقىتقا سوزىلعان الاساپىران كەزەڭ باستالعان ەدى.
جارىلقاپ بەيسەنباي ۇلى.
دەرەككوز: «انا ءتىلى» گازەتى. 2012
