التايدا اڭىز بولعان اقمەتجان بالۋان

استانا. قازاقپارات - «قورادا قويىڭ بولماسا دا، وزەندە بالىعىڭ ءورىپ ءجۇر»، دەيتىن زامان ەدى. ول تۇستا ەل بىتكەن ەرتىستە قىزىل مەن بەكىرەنى، قاراسۋعا قامالعان شورتان، سازانداردى سەرەلەپ سوعىم ەتىپ الاتىن.

ساربۇلاقتىڭ ەرتىسكە قوسار تۇسىنا ات جەتەكتەپ بارىپ، قايتارىندا قوسارىنا ەكى بەكىرەنى تەڭدەپ، ۇيىنە باراتىن اقمەتجان سول ادەتىمەن وزەندى بەتكە الدى. ەرتىس پەن ساربۇلاقتىڭ اراسى كۇندىك جەر بولعاندىقتان، ءارقانداي جۇرگىنشى جول ورتاداعى «قويتقۇلعىن» دەگەن باستاۋعا كەلىپ، اتىن دەم الدىرىپ، ءوزى دە اۋجال ەتىپ ءجۇرۋشى ەدى. اقاڭ سول داعدىمەن باستاۋعا كەلىپ، اتىن وتقا قويىپ، تۇمانىڭ كوزىنەن ەڭكەيىپ سۋ ىشپەكشى بولادى. اناداي جەردەگى بادامشولى جىڭعىلعا اتى ءبىر قورس ەتىپ قارايدى دا، شوپكە قايتا باس قويادى. اقمەتجان توڭىرەگىنە كوز سالعان، ەشتەڭە بىلىنبەگەن سوڭ، قايتا ەڭكەيە بەرىپ ەدى، سول جىڭعىلدىڭ ىشىنەن وزىنە جولبارىسشا اتىلعان بىرەۋ تۇرۋعا ۇلگەرتپەيدى. الدەنەنى باسىنا بۇركەي، ايۋشا جۇلقىپ، ايعىرشا تەۋىپ، باس كوتەرتپەي-اق قويادى.

باسىنا كيىلگەن كۇپىنى قاپەلىمدە شىعارا الماي، تيگەن تاياقتان ەسى شىعىپ، تىنىسى تارىلا باستاعان اقمەتجان مۇنىڭ ادەتتەگى جاۋ ەمەسىن تەز اڭعارىپ، قارمانباسا قاپىدا قالارىن ويلاپ، بار قايراتىنا ءمىنىپ، الىسا كەتەدى. يەندە ەكى الىپ ايۋشا الىسىپ، بۋراشا تارتىسىپ، ايعىرشا شابىسىپ، ابدەن دىڭكەلەگەندە، الدە قايدان كەلگەن، اتقا مىنگەن ون التى، ون جەتىدەگى ءبىر بالا جىگىت اقمەتجاندى تاني كەتىپ: «بالۋان اعام ەكەن عوي، نە بولدى؟» دەپ، قانجوسا بولعان بۇلاردى كورىپ، شوشىپ كەتەدى. اقمەتجان بالاعا: «انا دوڭگە شىق، ايعايلاپ، ۇراندا!» دەيدى. الگى بالا جىگىت تۇرا ۇمتىلىپ، جوتاعا شىعا: «جانىبەك، جانىبەك! اباق، اباق!» دەپ ايعاي سالادى. باقسا، اقمەتجان الگى قالماقتىڭ كەۋدەسىنە بۇركىتشە قونىپ، قولىن ارتىنا قايىرىپ، نىعارلاپ جىبەرگەن ەكەن، قايتا شاپقىلاپ اقمەتجاننىڭ قاسىنا كەلىپ، ارقان اپەرىپ، قالماقتى بايلاسىپ جىبەرەدى.

- شاپاعات باۋىرىم، قاي قۇداي ايداپ كەلدى مۇندا، - دەيدى كەڭ تىنىستاپ العان اقمەتجان دەمىگىن باسا الماي، ەكى يىعىنان دەم الىپ.

- جوق ىزدەپ جۇرگەن ەدىم، اعا، مىناۋ كىم؟ - دەيدى. شاپاعات ءىستىڭ بابىنا بارا الماي.

اقمەتجان الگى قالماقتى ءبىر سىلكىپ، باسىن كوتەرىپ وتىرعىزادى دا، زىركىلدەي سۇراققا تارتا باستايدى.

وسى ءبىر ساتتە اقمەتجان مىنا وشپەندىلىكتىڭ توركىنىن مولشەرلەپ تە الادى.

1910- جىلدار ەدى. ساۋىرداعى تورعاۋىتتىڭ سارى ۋاڭى ۇلان-اسىر توي جاسايتىن بولىپ، التاي كەرەيلەرىن ءماميدىڭ ۇلى قاناپيا بالۋان جۇيرىك-شەشەندەرىمەن قوسا باستاپ بارادى. جيىلعان توپ اراسىندا «سارى ۋاڭ بالۋاندى قالقادان اكەلىپتى» دەگەن ءسوز تارايدى، ايتسا ايتقانداي، بالۋان سالاتىن كۇنى نوقتالاعان بىتىك كوز، قارا دويىر بالۋاندى ەكى ادام جەتەلەپ، مايدانعا شىعارادى.

موڭعولدار توبى قازاقتاردان ەشكىم شىقپايتىنىن بايقاپ، بەت الدى ەلەۋرەپ، داۋرىعىسادى. قاناپيا توڭىرەگىندەگى بالۋاندارعا قاراسا، اقمەتجان شيرىعىپ، كوزى جاساۋراپ، دىرىلدەي قالعان ەكەن. قاناپيانىڭ وزىنە كوز تاستاعانىن بايقاپ:

- بەيسى، مىنالاردى داۋرىقتىرماي، ءوزىم شىعايىنشى، - دەپ ورتاعا ۇمتىلادى. وسكەنباي قاجىنىڭ اقبوز اتىن كولدەنەڭدەتكەن كولبايدىڭ ارتىنا مىنگەسكەنشە، قاناپيا:

- ابايلا، قاراعىم، جاراتقان يەم جار بولىپ، بۇلانباي اتاڭنىڭ كۇشىن بەرسىن ساعان! - دەپ بەتىن سيپايدى. كولباي دا اقمەتجاندى مىنگەستىرە سالا:

- سامەنباي، سامەنباي، اباق، اباق! - دەپ ايعايلاپ، ونى الگى ءداۋ قارانىڭ الدىنا اپارىپ، تاستاي سالادى. اقمەتجان تۇسكەن جەردەن الاقانىن جەرگە قاعىپ، قولىن ءبىر ۋقالاپ الاتىن داعدىسىمەن بورانداي ۇيتقي ۇمتىلعان قارا بالۋانمەن ايقاسا كەتەدى. شۇرقان، ايعاي ىشىندە الگى قارا دويىردىڭ كەۋدەسىنە وتىرعان اقمەتجاندى ايىرىپ العان كولباي ونى مىنگەستىرە ۇرانداپ شىعىپ كەتەدى. بۇل كەزدە بايگە دە كەلىپ بولعان ەدى. بۋرىلتوعايداعى شۇبارايعىر ءسامتىنىڭ تورى اتى ءبىرىنشى بولىپ كەلەدى دە، كەرەيلەر مارە-سارە بولادى. ايتسە دە، موڭعولدىڭ بالۋانى سارى ۋاڭعا بارىپ: «ۇستاي الماي، قاپىدا كەتتىم، قايتا كۇرەسەم»، - دەگەن سوڭ سارى ۋاڭ تۇرىپ:

- ات ەكى شاپپاسا دا، بالۋان قايتا كۇرەسۋگە بولادى عوي، بالۋانداردى تاعى ءبىر سىنايىق، - دەيدى. امالسىز قالعان قازاقتار اقمەتجاندى قايتا سالاتىن بولادى. سارى ۋاڭنىڭ مۇنداي جولسىزدىعىنا كەكتەنگەن، وزدەرىنەن ۋاڭمەن تەڭەسىپ سويلەسەتىن بىرەۋدىڭ بولماعانىنا شيرىققان اقمەتجان: «جىعىلعان كۇرەسكە تويمايدى»، دەگەن شىن ەكەن-اۋ، مەيلى، كۇرەسەيىن»، دەيدى ىشتەي.

اقمەتجان بۇل جولى اۋەلى موڭعول بالۋانىنا جول بەرىپ، ەمىن-ەركىن ۇستاتىپ، كۇشىن ەركىن شىعارۋعا رۇقسات بەرەدى، قارسىلاسى ءسۇت پىسىرىم ۋاقىتقا دەيىن ەشتەڭە وندىرە الماعان سوڭ، قارا دۇلەيدى باسىنا كوتەرگەن بويدا جەرگە قويىپ جىبەرىپ، ويناقشىپ شىعا بەرەدى. ءدال وسى كەزدە موڭعول بالۋانى: «مەنى جىقساڭ، تۇبىندە ءبىر وڭدىرمايمىن»، دەپ قالادى. ءدال بۇل جەردە ازاماتتىڭ ەرتەڭى ەمەس، ەلىنىڭ نامىسى كەرەگىن ەسكە العان اقمەتجان ول ءسوزدى ەلەڭ قىلمايدى.

وسى جولى اقمەتجان ءبىر جەيدەسىن الىپ، بۇلانبايدىڭ تۇقىمى، ايگىلى بالۋان بايقوزىنىڭ باتاسىن الۋعا الدىنا بارعاندا:

- سۇيەگىڭ - جۇمىر، ەتىڭ - شىمىر، ءسىڭىرىڭ - جۋان، ناعىز بالۋان ەكەنسىڭ، سارى ۋاڭ الگى كەسكەكتى ايۋىن ون شىعارسا دا قوياتىن ەمەسسىڭ، كەرەيدە سەنى جىعاتىن ەشكىم بولماس ەندى، - دەپ باتاسىن بەرەدى.

1920- جىلدار مولشەرى بولسا كەرەك، قوبدا جەرىندەگى ەلدەن ەگەسكەن بىرەۋدىڭ ەكى اتىن الىپ كەلۋگە رۇستەم زالىڭ جۇمساعان سوڭ، جانىنا پىسىق ازامات بايمۇراتتى الىپ، قوبداعا اتتانعان اقاڭ جولى بولىپ، اتتى وڭاي قولعا تۇسىرگەنىمەن، قۋعىنشىلاردىڭ قۇرىعىنان قۇتىلۋ قيىنعا سوققاندىقتان، ءوزى ەكى اتتى جايىلتىپ كەلەم دەگەن سىلتاۋمەن جىلىستاپ كەتەدى دە، ات جۇرە المايتىن قورىمنان ەكى اتتى كەزەك-كەزەك كوتەرىپ، ارعى تەكشەگە وتكىزىپ الىپ، ارتىنا قاراسا، ءوزىن بايمۇرات كورىپ تۇرعانىن بايقاپ قالادى. شاي ۇستىندە بايمۇرات الگىندە كورگەنىن ايتىپ، ءوزىن القاپ، جىرتىلىپ-ايىرىلعان سوڭ، اقاڭ:

- ءاي، بايمۇرات، ازاماتتىڭ كۇتەرى جانىنداعى سەرىگىنىڭ جاقسى بولۋى، مەنىڭ سەنى ءبىر تايپا ەلدىڭ ىشىنەن تاڭداپ العانىم دا وسى. سەن مەنىڭ ات كوتەرگەنىمدى ايتساڭ، مىنا قوبدا، بوعداداعى ءىز-تۇزسىز جوعالعان جوقتىڭ ءبارى ءبىزدىڭ باسىمىزعا كەلمەي مە، - دەگەندە بايمۇرات ەندى ويلانىپ جەتكەندەي:

- ويباي، كەلەر-كەتەرىن اڭعارماپپىن، بالۋان، اۋزىمنان شىعارمايمىن، - دەپ قالعان بولاتىن.

اقاڭ وسىدان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ جانە رۇستەمنىڭ ەكى ايعىر ءۇيىر جىلقىسىنىڭ جالاسى قوبىقتىڭ «شاجاعايتى» جەرىندەگى موڭعولداردان كەلگەندىگىن انىقتاعان سوڭ، سىرىمتاعا جانە ءوزىن جۇمساعاندا ءىبىر-سىبىرىن ءيت بىلمەس قاراڭعىدا باعداردى ءمۇلت جىبەرمەس، جىرىندى وسى بايمۇراتتى ەرتىپ شىققان ەدى.

ءتۇن جورتىپ، كۇندىز بوي تاسالانا ءجۇرىپ، قوبىقتاعى ۋاڭ ورداسىنا بارعاندا جىلقىنى الۋ قيىنعا سوققاندىقتان، كەش جاستاپ ون نەشە شومدى تۇيەنى جىلىستاتىپ ايداپ شىعادى. سول جۇرگەننەن ۇتىبۇلاق وڭىرىنە كەلىپ دەم الىپ، مىزعىپ كەتكەندە، قۋعىنشى التى ادام توبەسىنەن ءتۇسىپ، «ەكى ادامدى ارتىنان كورەلىك» دەپ ەلەمەدى مە، ايتەۋىر، باقىرشاداعى قۋىرداققا باس قويىپ جاتقان تۇستا ەكەۋى ويانا كەتىپ، ىرگەدەگى سويىلمەن تورتەۋىن ۇرىپ جىعادى. بايمۇرات قالعان ەكەۋىنە مىلتىق كەزەپ، وسىلايشا التاۋىن بايلاپ تاستايدى. قۋعىنشىلاردىڭ باسشىسى كوكى باتىر ەكەنىن تانىپ، ىشىنەن بىرەۋىن ەرتىپ، قالعانىن تاستاپ كەتپەك بولعاندا، كوكى باتىر:

- اۋ، باتىرىم، قازاق اتاڭدا «دوسىڭ دا، دۇشپانىڭ دا باتىر بولسىن»، دەگەن ءسوز بار عوي. اتىڭدى ايتىپ كەتسەڭ نەتتى» دەگەندە اقاڭ:

- 15 جىلقىنى قايدان العان بولساڭ، ءبىز سول جەردىڭ ادامىمىز، - دەپ كەتە بەرەدى. كوزدەۋلى جەرىنە بارعان سوڭ، الگى موڭعول ازاماتتى سەرىكتەرىن قۇتقارۋعا جىبەرەدى.

وسى جولى ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلدىرىپ العانىنا اقاڭ ارتىنان قاتتى وكىنىپ: «بۇنىڭ دا ءبىر سۇراۋى بولار»، دەپ ويلاپ جۇرەدى.

كەرەيدىڭ ءوز ىشىندە عانا ەمەس، الىسقا، ءتىپتى انا قوبداعا دەيىن بارىپ موڭعول، قازاق بولىپ، كۇرەسكەن كۇرەستەردە جەڭىلىس تاپقانداردىڭ ءبارى «اتتەڭ» دەپ، وزىنە ءتىسىن باسىپ جۇرەتىنىن بىلەدى.

مىنە، ەندى مىنا جويتتىڭ سونداي كەكشىلدەردىڭ ءبىرى ەكەنىن اڭعارىپ وتىر. اكەسىنىڭ «بالام، كۇرەسىڭدى قويىپ، تىنىش مالىڭدى باقساڭ قايتەدى. سەن بىرەۋ، دۇشپان كوپ ەمەس پە؟» دەگەنىن دە ەسىنە الىپ، اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ الدى دا، بايلاۋلى جويتتان قايدان كەلگەنىن، نەگە بۇلاي وزىنە تاپ بەرگەنىن تەرگەي باستادى. ەندىگى جەردە ءوزىنىڭ باس اماندىعىن ويلاعان موڭعول اقىرى ءمان-جايدى باياندادى. ءوز باسى قالقا جەرىندە اۋىر قىلمىس جاساپ، قوبىقتاعى سارى ۋاڭنىڭ كەپىلدىگىمەن بوساپ كەلگەن باتۋۇنگە دەگەن ازامات ەكەن. مۇندا كەلگەن سوڭ سارى ۋاڭنىڭ ءارقانداي مىندەتىنەن باس تارتپاۋعا ۋاعدا بەرگەندىكتەن، جول توسىپ جاتقان جايىن ايتادى.

- ە، تاعى سول سارى ۋاڭ ەكەن دە، - دەگەن اقمەتجان باتۋۇنگەنى ەندىگى جەردە سارى ۋاڭعا بارماي، باسقا ۇراڭقاي كوكمونشاقتارعا ءسىڭىپ، ءتۇزۋ تىرشىلىك ەتۋىن ەسكەرتىپ، قويا بەرەدى.

اقمەتجان بالۋاننىڭ مۇنداي ەرلىكتەرىن اڭگىمەلەيتىن حيكايالار وتە كوپ. اسىرەسە، 1932- جىلدارى التايدا جۇرگەن جۇرگىنشى مەن توڭىرەگىندەگى حالىققا ابدەن ءتىس باتىرعان، اۋەلى كوبىن ءىز-تۇزسىز جوعالتىپ جىبەرگەن جەمسارىنىڭ سارىكول دەگەن جەرىندەگى ايۋ اتتى ءبىر شونجاردىڭ حابارى اقاڭنىڭ قۇلاعىنا تيگەندە، وكتەمدىك پەن تەڭسىزدىككە جانى توزبەي، قاسىنا مىقتى دەگەن التى جىگىت ەرتىپ، جولعا شىعادى. جورتۋىلدىق جولىنا قانىق اقاڭدار ءبىر تۇندە ايۋدىڭ ۇيىنە باسىپ كىرىپ، اۋەلى قاقپا كۇزەتشىسىن جامساتىپ بارىپ، ۇيگە كىرىپ كەلگەندە، الگى اككى ايۋ زىتىپ بەرەدى. قورادا تۇرعان التى ارعىماق پەن ءبىر قورا سيىردى ايداپ كەتپەكشى بولعاندا، سيىردىڭ ىشىندەگى ۇلكەن سارلىق بۇقاسى وزدەرىنە تاپ بەرەدى. اقمەتجان بۇقانىڭ ەكى مۇيىزىنەن ۇستاپ الىپ، ءبىر بۇراپ الىپ ۇرادى دا، كەڭىردەكتىڭ تۇسىنان جۇدىرىقپەن قويىپ قالىپ، سەسپەي قاتىرادى. وسى ءبىر دۇلەي ماقۇلىقپەن الىسقان اقاڭدى كورگەن باسقالار: «مىناعان قانداي ادام شاق كەلەر ەكەن»، دەپ تاڭىرقاسىپ، تاڭداي قاعىسادى.

ونىڭ كوتەرگەن ساربۇلاقتاعى، بەستەرەكتەگى بىرنەشە جىگىت جابىلىپ قوزعاي المايتىن تاستارى ەسكەرتكىش بولىپ، ءالى ساقتاۋلى تۇر. ال ونىڭ تۇيە، وگىز كوتەرگەن جويقىن كۇشى مەن شۋ بەستى اساۋلاردى قۇلاقتاپ ۇيرەتكەن، تاي-تايىنشالاردى سيراعىنان ۇستاپ الىپ جەرگە ۇرعان قۇدىرەتىن ايتا بەرسەڭ، ايتىپ تاۋىسقىسىز مول-اق.

اقاڭ سوڭعى كەزدەردە ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن توڭكەرىسكە قاتىسقان. 1941- جىلى كوكتوعاي كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ باستىعى ەسىمحاننىڭ قۇرامىنان جاۋ اسكەرىن كەشەۋىلدەتىپ وتكىزۋ بۇيرىعىن تاپسىرىپ العان ول گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ تەڭسىزدىگىنە قارسى تالاي دۇركىن قيان-كەسكى كۇرەس جۇرگىزگەن.

شىنجاڭعا قارا جەلىم بولىپ جابىسقان، حالىقتىڭ قانىن سورعان شىڭشىسايدىڭ جەندەتتىگى قانشاما بوزداقتاردى بوزداي توزدىرىپ، اكەتتى دەسەڭىزشى. سونىڭ ءبىرى اقمەتجاندى دا الداپ-ارباۋمەن بۋرىلتوعاي گومينداڭ ساقشى مەكەمەسىنە اكەلىپ قاماپ، اقىرى زىندانعا تىرىدەي كومىپ، ولتىرەدى.

1884- جىلى ەرتىس بويىنداعى شىرىكشي وڭىرىندە ەلدى قۋانتىپ دۇنيەگە كەلگەن ەسىل ەر ون التىسىنان باستاپ قازاق، موڭعول ىشىندە ارىسقا ءتۇسىپ، سول الىس-ارپالىستان 1944- جىلى قاپىدا تورعا ءتۇسىپ، و دۇنيەگە اتتانعانشا، قانشاما قاسىرەتتى كۇندەر كەشتى ەكەن.

ەر - ەلىمەن ارداقتى، ەلى ءۇشىن تۋعان ەردى ەلى ەسىندە ساقتايدى. توپىراعىڭ تورقا بولسىن، التايدىڭ اقيىعى - اقمەتجان اعا.

باياحمەت جۇماباي ۇلى

دەرەككوز: «قازاق سپورتى» گازەتى. 2012-جىل