مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامانىن» قيلى ءسوز ەتپەلىك

استانا. قازاقپارات- مۇحتار اۋەزوۆ شىعارمالارىندا «قيلى زامان» رومانىنىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنى ءمالىم. وقىعان ادامدى وقيعاسىنىڭ سالماعىمەن، كوركەم جازىلۋىمەن تەبىرەنتسە، مەنى كىتابي تاعدىرىنىڭ قيلى بولۋىمەن دە تولقىتادى.

وسى ىڭعايدا مەن تۋىندىنىڭ تۇتاس تۇلعاسى تۋرالى اڭگىمە شەرتپەي، «كىتابي تاعدىرى» دەگەن پىكىرىم تۋرالى عانا ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋدى ءجون كوردىم. سەبەبى: اۆتوردىڭ باسىنا قارا بۇلت تونگەن جىلدارى جاۋىپ تاستالعان «قيلى زاماننىڭ» قايتادان شىعۋىنا، ورىس تىلىنە اۋدارىلۋىنا شىڭعىس ايتماتوۆ (مارقۇمنىڭ توپىراعى تورقا بولسىن!) عالامات ەڭبەك ءسىڭىردى دەگەن جاڭساق پىكىر جازباشا تۇردە وقتىن-وقتىن قايتالانىپ ءجۇر.

مىسالى: بيسەنعالي زينول-عابدەن، مۇحتار شاحانوۆ، ت.ب. سولاي دەستى. ول اعاتتىققا جاۋابىم بولىپ كەزىندە «قازاق ادەبيەتى»، «جاس الاش» گازەتتەرىندە دەرەكتى ماقالالارىم شىققان ەدى، ءسىرا، ول گازەتتەردى نە وقىمايتىن، نە وقىعانمەن ەشتەڭەسىنە ءمان بەرمەيتىن بولعانبىز. الدە بىلمەيتىنىمىزدى بىلگەندەي ەتىپ جازۋعا بەيىمدەلىپ كەتتىك پە؟ وسى سۇراعىما ورتاقتاستىعى بارى ءسوزسىز «ايقىننىڭ» وقىرماندارىنا ءوزىم بىلايشا جاۋاپ بەرگىم كەلدى (سول جاڭساقتىقتى گازەتتىڭ 13- ناۋرىز كۇنگى سانىندا رەداكسيا جۋرنالشىسى تاشەنەۆ تورەعالي ءىنىم قايتالادى):

1974- جىل. كوكەك ايىنىڭ ورتا تۇسى. ون شاقتى اقىن-جازۋشى، ادەبيەت سىنشىسى الماتىدان تبيليسي قالاسىنا ۇشىپ بارامىز. كونە گۇرجىستاننىڭ استاناسىندا ادەبيەت سىنشىلارىنىڭ بۇكىل وداقتىق ءماجىلىسى بولماق. ءبىزدىڭ توپ جەتەكشىمىز - م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ءادي ءشارىپوۆ. ۇشاقتاعى ورنىمىز ەڭ الدى ەكەن. كىرگەن بەتتەن وڭ قول جاقتاعى ءبىرىنشى قاتارعا جايعاسىپ، ءبىزدى تۇگەندەگەندەي جىميا قاراپ وتىرعان ادەكەڭ:

- عابباس، بەرى كەل! - دەدى ماعان، جانىنداعى بوس ورىندى نۇسقاپ.

- مەنىڭ ورنىم ءۇشىنشى قاتاردا سياقتى.

- دانەڭە ەتپەيدى، بۇل قاتارلاردىڭ ءبارى بىزدىكى، بيلەتكە ادەيى وسىلاي زاكاز بەرگىزدىم، ءبىرىڭعاي بولايىق دەپ، كەل، وتىر. ينستيتۋتقا اۋىستىرىلعانىنا دەيىن جازۋشىلار وداعىمىزدى ءتورت جىل باسقارعان جايساڭ اعانىڭ جانىنا جايعاستىم. اڭگىمە باستالدى. ءبىر ارەدىكتە ادەكەڭ:

- مەن اعالارىمىزدىڭ بىرازىمەن وسىنداي ۇزاق جولدا بىرگە ءجۇردىم. قازاقى اڭگىمەنىڭ تۋى سابەڭ ەدى عوي... ءسابيت مۇقانوۆ... ال مۇحاڭ، مۇحتار اۋەزوۆ... ءوزىمىزدىڭ دە، باسقا جۇرتتىڭ دا ارعى-بەرگى ادەبيەتىنىڭ ءتىرى قويماسى، ءتۇپ-تۋرا ناعىز ەنسيكلوپەدياسى ەدى... مارقۇم مۇحاڭ... ەسىمە العان سايىن اۋرۋحانادا اقىرعى رەت كورگەنىمدەگى كەسكىنى كوز الدىما كەلە قالادى... - دەدى ادەكەڭ، مول دەنەسىن ىرعالتا، اياعىن سوزىڭقىراي شالقايىپ وتىرىپ. ارعى جاعىندا ۇشقىشتار بار سۇرعىلت قابىرعاعا قاراپ، ءبىر سات ءۇنسىز قالدى. ۇنىنەن ساعىنىش سازىن اڭعاردىم. سالدەن سوڭ باسىن ءبىر يزەپ، ءسوزىن جالعادى:

1961 جىلدىڭ وسىنداي كوكتەم كەزى بولاتىن. سوۆميننىڭ اۋرۋحاناسى. مۇحاڭ دا جاتىر ەكەن، ءبىراق ول كىسى مەن تۇسكەننەن كەيىن ءتورت-بەس كۇننەن سوڭ شىقتى. «مەن «الماتى» ساناتوريىنە رەابيليتاسياعا كەتىپ بارامىن، سوندا جولىعىسارمىز، تەز ساۋىعۋىڭا تىلەكتەسپىن!» دەدى. سودان ارادا مولشەرى ءۇش-ءتورت كۇن وتكەن سوڭ، ساعات ون ءبىر-اۋ دەيمىن، پالاتاما كىرىپ كەلدى. ويدا جوقتا. سالەم بەرىپ، تۇرۋعا ىڭعايلانا باستاپ ەدىم:

- ءپالى، ءادي، قوزعالما، ساعان ازىرشە تۇرۋعا بولمايدى دەستى، - دەدى.

- مۇحا، ءوزىڭىز قالايسىز، ساناتوريدەسىز بە؟ - دەدىم. مۇحاڭ ورىندىقتى كەرەۋەتىمە تاقاي قويىپ وتىردى دا:

- ساناتوريگە بارمادىم، وسىندا جاساعان ەم-دوم دا جەتەر. ماسكەۋگە جول جۇرمەكپىن. پروفەسسور سايىم بالمۇحانوۆ سوندا ەمدەلۋىمدى ماقۇل كوردى، - دەپ ءسال كىدىردى دە:

- ءپالى، ءادي، مەن ساعان ەكى امانات ايتقالى كەلدىم. ءبىرىنشىسى: ءوزىڭ وقۋعا تۇسۋىنە قول ۇشىڭدى بەرگەن مۇرات ءالى جاس، كوز قىرىڭدى سالا ءجۇر. ەكىنشىسى: «قيلى زاماندى» قايتادان باستىرىپ شىعارۋدى موينىڭا ال، سەنىڭ عانا قولىڭنان كەلەدى، - دەدى، قالايدا شاپشاڭداۋ سويلەپ. ماڭعازدانا بايىپتى سويلەيتىن اعامىزدىڭ ونىسى جانە «ساعان ەكى امانات ايتقالى كەلدىم» دەگەنى ماعان ۇنامادى، ىشتەي قاتتى تىكسىنىپ قالدىم، ءبىراق سىر بەرمەۋگە تىرمىسىپ:

- مۇحا، ساپارىڭىز وڭ بولىپ، امان-ەسەن ورالاسىز، كىتاپتى دا شىعارامىز، مۇرات تا وقۋىن ءبىتىرىپ كەلەدى، ءسويتىپ، وزىڭىزبەن اقىلداسا وتىرىپ، ءۇش تويدى ءبىر-اق جاسايمىز! - دەدىم.

- ءپالى، ءادي، اۋزىڭا - ماي! ايتسە دە، سەن بۇل اماناتتارىمدى ۇمىتپا. ءوزىڭ ابدەن ايىعىپ شىق، امانشىلىقپەن قاۋىشۋعا جازسىن! - دەپ ەڭكەيىپ بەتىمنەن ءسۇيدى دە، اي ماڭدايى جارقىراي تۇرەگەلىپ، اقىرىن بۇرىلىپ كەتە باردى. قايران جۇرەگى ءبىر سۇمدىقتى سەزدى مە ەكەن... سول ماسكەۋ ساپارىنان ورالمادى عوي... وپەراسيا ۇستەلىنەن باقيعا اتتانىپ كەتتى... ادەكەڭنىڭ اشىق ءۇنى قۇمىعىڭقىرادى. قاۋمالاي قالعان قالىڭ ويدان تەزىرەك سەرگىتۋدى ويلاپ:

- اۋرۋحانادان شىعا «قيلى زاماندى» قولعا الدىڭىز عوي؟ - دەدىم. ول ماعان جالت قاراپ الىپ، باسىن ءسال شايقاپ:

- جوق، - دەدى. - مەن ول تۇستا سوۆمين پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى بولسام دا، مۇحاڭنىڭ اماناتىن ورىنداۋ اسىل اعا ارۋاعى الدىنداعى پارىزىم ەدى-اۋ دەسەم دە، كىتاپتى قايتادان باستىرا قويۋ قولىمنان كەلمەدى. ءبىزدىڭ قازاقتار قىزىق قوي، جوعارىداعى جولداستارىممەن سويلەسىپ ەدىم، ءبارى دە: «ول كىتاپ پارتيانىڭ ساياساتىنا قارسى دەپ جابىلىپ تاستالعان. بايقا، قاتە قادام جاساما» دەدى. سودان كەيىن وزىمىزگە جولدى ماسكەۋ ارقىلى سالماي بولماس دەپ ءتۇيىپ، روماندى ورىس تىلىندە شىعارۋدى ويلادىم. ءوزىمىز جۇندەي تۇتە باستاعان: مۇحتار اۋەزوۆ پەن قانىش ساتبايەۆتى، عابيت مۇسىرەپوۆتى، احمەت جۇبانوۆتى قورعاپ قالعان ماسكەۋ ەمەس پە؟! سول جاقتان كۇش الۋىم كەرەك دەپ ءبىلدىم.

«قيلى زامان» 1928- جىلى قىزىلوردا قالاسىندا باسىلىپ شىعىپ، «فەودال-ۇلتشىل جازعان كىتاپ، سوۆەتتىك ءومىردىڭ ءوڭىن اينالدىرعان، جوقتان بار جاسالعان» دەپ باسسالىپ ايىپتاۋعا ۇشىراپ، تارالۋىنا تىيىم سالىنعان بولاتىن. ال ەندى شىندىعىندا، شوشىناتىن ەشتەڭەسى جوق. بەلگىلى قارقارا كوتەرىلىسى نەگىز ەتىلگەن، ياعني تاريحي وقيعاعا سۇيەنىپ جازعان عوي. سول ءۇشىن كۇستانالاپ... ءبارىن ىستەپ جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ قازاقتارىمىز، نە ايتارسىڭ... سول كەزەڭدە «بايدىڭ بالاسى، قاجىنىڭ تۇقىمى» دەگەن پالە-جالامەن ءوزىم دە قۋعىن كوردىم، پەد ينستيتۋتتان، كومسومولدان شىعارىلىپ، باسىما قاتەر تونگەن سوڭ تۇرىكمەنستانعا قاشىپ كەتىپ، امان قالدىم.

مەندە «قيلى زاماننىڭ» ءبىر داناسى بار ەدى، سونى قالايدا ەڭ قىمبات مۇلكىمدەي تىعىپ، جۇرتتان جاسىرىپ جۇرەتىنمىن. ءبىر كەزدەرى شەشەم تىگىپ بەرگەن كەنەپ بوقشابايىمنىڭ تۇبىنە جاسىرىپ سالىپ، الا كەتتىم. قويشى، سودان 1966- جىلى سوۆميننەن جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارلىعىنا جىبەرىلىپ، ەركىنىرەك قيمىلداۋىما جول اشىلدى. كىتاپتى ماشىڭكەدەن وتكىزدىرىپ، ورىس تىلىنە جولما-جول اۋدارتىپ، س س س ر جازۋشىلار وداعىنا بارعان ءبىر ساپارىمدا، 1969- جىلى، ماسكەۋگە الا ءجۇردىم دە، كەزىندە مۇحاڭنىڭ دوسى بولعان الەكسەي ناۋموۆيچ پانتيەلەۆكە اپارىپ كورسەتىپ، شىندىقتى ايتىپ، ادەبي اۋدارما جاساۋىن ءوتىندىم. مۇحاڭنىڭ ارۋاعىن ريزا قىلايىق دەدىم. ول سوزگە كەلگەن جوق، ءتىپتى قۋانا قابىل الدى. كەزىندە مۇحاڭمەن جاقسى تانىس-ءبىلىس بولعان ماسكەۋلىك قالامگەرلەردىڭ ءبىرى ەدى.

اۋدارمانى باس-اياعى ءتورت ايدا ءبىتىرىپ، الماتىعا، ماعان تەلەفون سوقتى. ال مەن ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن ماسكەۋگە، جازۋشىلار وداعىنىڭ كەزەكتى پلەنۋمىنا بارماقشى ەدىم، ءساتى ءتۇسىپ، ءتىپتى جاقسى بولدى. باردىم. الەكسەي پانتيەلەۆتىڭ قۋانىشىندا شەك جوق: - عاجاپ شىعارما! قايران، مۇحتار! قايران، مۇحتار! - دەپ جۇرەگى ەلجىرەيدى كەلىپ. اۋدارماسىنىڭ قالاماقىسىن ەسەپتەپ، ارتىعىمەن الا بارعانمىن، سونى ول «المايمىن!» دەپ الەگىمدى شىعاردى. «مۇحتاردىڭ ارۋاعىنا قىزمەت ەتتىم، ونىمدى پۇلدامايمىن» دەيدى. مەن: «كىمنىڭ بولسىن، قانشا بولسىن ەڭبەگىن وتەمەۋ مۇسىلمان قاعيداسىندا كۇنا دەلىنەدى، وندايدى ارۋاق كەشىرمەيدى» دەپ ارەڭ الدىردىم.

قويشى، سونىمەن، اۋدارمانى «نوۆىي مير» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى الەكساندر تۆاردوۆسكيگە الىپ بارىپ، كەزىندە اۆتور مەن كىتاپ تاپ بولعان شىرعالاڭدى وعان دا ايتىپ بەرىپ، جاقسى تانىستىعىمىزدى پايدالانا سالماق سالىپ:

- ساشا، داۆاي، جورنالىڭا تەزىرەك شىعار! - دەدىم. وبالى كانى، ول دا مۇحاڭمەن دوس-جولداس بولعان عوي، بىردەن:

- مۇنىڭ جاقسى بولدى، دۇرىس ىستەگەنسىڭ! تەز شىعارامىن، ءبىراق ورىس وقىرمانى ءۇشىن العى ءسوز كەرەك قوي، العى ءسوزسىز بولمايدى، كانە، ويلانايىق، كىمگە جازدىرامىز؟ - دەدى. ەكەۋمىز اقىلداستىق، انانى اتادىق، مىنانى اتادىق. ءبىزدىڭ جاقتان تەز جازىپ بەرە قويار كىسى تابىلماسىن ءىشىم سەزەدى. 1951 - 1953- جىلدارى مۇحاڭنىڭ سوڭىنا تۇسكەن، ءتىل تيگىزگەندەردىڭ تالايى ءالى ءتىرى ءجۇر. ولار بۇل وڭ ءىسىمىزدى ەستي قالسا، قالشىلداپ، قارسى ارەكەتتى تاعى باستاۋدان تايىنباس. قايسىسىنىڭ ىشىندە ءيت ءولىپ، قايسىسىنىڭ ىشىندە مىسىق ءولىپ جاتقانىن قايدان بىلەسىڭ؟!. قۇرىسىن، پالەدەن اۋلاق!.. سول جايتتى ويلاپ وتىرعانىمدا ەسىمە شىڭعىس تۇسە قالدى، شىڭعىس ايتماتوۆ! سوعان جازدىرايىن! مۇحاڭنان باتا العان جاس پەرى شىڭعىس تۇرعاندا باسقانىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ بەرگەنىم بولماس، مۇنىمدى مۇحاڭنىڭ ارۋاعى دا ءجون كورەر دەپ ءتۇيدىم دە، دەرەۋ:

- ساشا، مۇحتار ومارحان ۇلى ادەبيەتتەگى العاشقى قادامىنا ەرەكشە قۋانا باتاسىن بەرگەن شىڭعىس ايتماتوۆ بار ەمەس پە؟! العى ءسوزدى سوعان - شىڭعىسقا جازدىرايىق! ودان اسقان اتاقتىنى ىزدەپ قايتەمىز؟! ول وسىندا ءجۇر دەپ ەستىدىم، تاۋىپ الايىن دا ايتايىن، ونىڭ كەلىسەتىنىنە شۇبام جوق! - دەدىم. تۆاردوۆسكيي دەرەۋ قۇپتاپ:

- ءيا، شىڭعىس تورەقۇل ۇلى وسىندا، كەلگەنىنە ءبىر اپتا بولدى-اۋ، مەن ەرتەڭ... جوق، بۇگىن ىزدەتتىرىپ، ءوزىم سويلەسەيىن! - دەدى. الايدا ونىڭ دا باسى داۋ-دامايعا ىلىگىپ، ساياساتشىلداردان تەپەرىش كورىپ جۇرگەنىنە ءبىراز ۋاقىت بولعان ەدى، اڭگىمەمىزدەن كەيىن كوپ ۇزاماي قىزمەتىنەن بوساتىلدى. جورنالىنا وتە باتىل، شىنشىل شىعارمالاردى جاريالاعانى ءۇشىن. ايتسە دە ءوزى جاساقتاعان جورنال كوللەكتيۆى ونىڭ باعىتىن ساقتادى، «قيلى زاماندى» ءۇشىنشى جىل دەگەندە الەكساندر تريفونوۆيچ جازدىرىپ العان شىڭعىستىڭ العى سوزىمەن، ءبارى ءبىر شىعاردى. مىنەكي، عابباس جولداس، وسىنداي حيكايات بولعان، - دەدى ادەكەڭ.

- ءاد-اعا-اۋ، «قيلى زاماندى» ورتامىزعا ورالتۋ ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىز ەكەن عوي؟! ورىس تىلىنە اۋدارتقانىڭىز، مۇحاڭدى ۇلى ۇستازىم دەپ ماقتانىش ەتەتىن شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ كىتاپتىڭ ورىسشا نۇسقاسىنا العى ءسوز جازۋىنا سەبەپشى بولعانىڭىز قانداي عانيبەت! - دەدىم، قالامگەر اعانىڭ سول قايراتىنا ىشتەي قۋانىپ تا، ماساتتانىپ تا.

- مۇحاڭنىڭ سول ءبىر اماناتىن ورىنداي العانىما شۇكىرشىلىك ەتتىم... پانتيەلەۆ «نوۆىي ميردە» شىقتى دەپ ءسۇيىنشى سۇراپ تەلەفون سوققاندا، نەسىن جاسىرايىن، قۋانعاننان كوزىمنەن جاس ىرشىپ كەتتى. ال «ليحايا گودينا» دەلىنىپ كىتاپ بولىپ، قولىما تيگەندە كابينەتىمدى ىشىنەن جاۋىپ الىپ، بالاشا ەڭكىلدەدىم، - دەگەن ءاد-اعانىڭ ءۇنى تاعى قۇمىقتى. ۇمتىلا ەڭكەيىڭكىرەپ وتىرىپ، قالتاسىنان قول ورامالىن الىپ، كوزىنە باستى. مەن نە دەرىمدى، قايتەرىمدى بىلمەي، ساسىپ قالدىم. كوڭىلىمنىڭ قوبالجۋى قويۋلانىپ، جۇرەگىم تۋلاپ كەتكەن...

- روماندى «جۇلدىز» جورنالىنان وقىعان بولارسىڭ، وعان العى ءسوزدى مەن جازدىم. كىتاپ كۇيىندە كەلەسى جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىعادى. ورىس تىلىندەگىسى 1972- جىلى اۋەلى ماسكەۋدىڭ «نوۆىي مير» جورنالىندا جاريالاندى. بىلتىر «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا» باسپاسىنان «ليحايا گودينا» دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ جارىق كوردى...

...ءيا، «قيلى زاماننىڭ» بۇل كىتابي تاعدىرى كوپشىلىككە بەيمالىم. ونىڭ قايتادان جارىق كورۋى، ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلۋى - العى ءسوز يەسى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ەڭبەگى دەپ بولجايدى. تۇسىنىكتى. ال ەگەر سول جولى ادەكەڭ شىقاڭدى اتاماسا، نەمەسە ىزدەگەندە شىقاڭ تابىلا قالماسا، العىءسوزدى مۇحاڭنىڭ ماسكەۋلىك دوستارىنىڭ: ل.سوبولەۆ پەن ا.سۋركوۆتىڭ، ك.سيمونوۆ پەن ۆ. كوجەۆنيكوۆتىڭ... بىرىنە جازدىرتار ەدى. ايتىلعان دەرەك ادەكەڭنىڭ «كورگەنىم، كوڭىلگە تۇيگەنىم» دەپ اتالعان كىتابىندا باياندالعان.

ابايدىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋى يۋنەسكو اياسىندا اتاپ ءوتىلۋىمەن بايلانىستى 1995- جىلدىڭ جازىندا ۆيسە-پرەمەر يمانعالي تاسماعامبەتوۆ باستاعان دەلەگاسيا پاريجگە باردىق. تويىمىزعا قىرعىزستاننىڭ بەلگياداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى شىڭعىس ايتماتوۆ قاتىستى. سول كۇندەردىڭ بىرىندە مەيمانحانا فويەسىندە شىقاڭ ەكەۋىمىز ءبىر ساعاتتان اسا اڭگىمەلەستىك. ءسوز رەتىنە قاراي مۇحاڭنىڭ «قيلى زامانىن»، ادەكەڭدى اۋىزعا العانىمىزدا مەن شىقاڭا روماننىڭ ورىسشا نۇسقاسىنداعى العى سوزىنە ءتانتى ەكەنىمدى ايتتىم. ول كەسەك مۇرنىن باسبارماعىمەن تۇرتە جىميىپ باس يزەدى دە: «الەكساندر تريفونوۆيچ پەن ءادي اعا... ەكەۋى دە شوڭ كىسىلەر بولدى...» دەدى.

عابباس قابىش ۇلى. 2012