قوس ازاماتتىق قاۋىپ پە؟
زاڭگەرلەر مەن ساياساتتانۋشىلار قوس ازاماتتىقتىڭ ارتىندا قاۋىپ تۇرعانىن قانشا ەسكەرتكەنىمەن، ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستان ازاماتتىعىن الۋعا قاتىستى قانداي دا ءبىر شارا قابىلدانىپ، ءتيىستى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىلگەنى بايقالمايدى.
ايتىپ اۋىز جيعانشا بولعان جوق، كۇنى كەشە عانا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ شەكارا قىزمەتى قازاقستان مەن وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن العان 54 ادامدى انىقتادى. شەكارا قىزمەتىنىڭ حابارلاۋىنشا، قاڭتار ايىندا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى وتكىزۋ پۋنكتتەرىندە قوس ازاماتتىعى بار 54 زاڭ بۇزۋشىنىڭ كوبى رەسەي، تۇركيا مەن قىتاي ەلىنىڭ ازاماتتارى. قۇزىرلى ورىن ولاردىڭ ءىسىن تەرگەپ- تەكسەرۋدى قولعا العانىن جانە شەتەلدەرمەن بايلانىستاردى پايدالانىپ، قوس ازاماتتىعى بار ادامداردى انىقتاۋ بويىنشا كۇشەيتىلگەن جۇمىستى جالعاستىراتىنىن حابارلاعان. ءبىراق وقيعانى ءمان- جايىن انىقتاۋ قيىنعا سوعاتىنداي.
جالپى، وسى ۋاقىتقا دەيىن دە ەكى ەل ازاماتتىعىن الىپ، الاياقتىققا باراتىندار تۋرالى كوپ ايتىلدى. شەتەلدىكتەر تۇگىلى وسى ەلدىڭ سۋىن ءىشىپ، نانىن جەگەن قارت كىسىلەردىڭ كوبى قوس ازاماتتىققا قۇمارتىپ جاتىر. سونداعىسى - ەكى ەلدىڭ زەينەتاقىسىن قاتار قالتاعا باسۋ. اشەيىندە الەۋمەتتىك كومەك بەرەردە قوراداعى تاۋىقتىڭ قانشا جۇمىرتقا بەرەتىنىن تۇگەندەيتىندەر قوس ازاماتتىقتىڭ «پايداسىن» كورىپ جاتقانداردى انىقتاي الماي كەلەدى.
ازاماتتىق الۋدىڭ ەرەجەسىن اينالىپ وتەدى
ىشكى ىستەر مينيسترلىگى كوشى- قون قىزمەتى كوميتەتىنىڭ ەرەكشە تاپسىرمالار جونىندەگى اعا ينسپەكتورى لەسبەك ديقان ۇلى قوس ازاماتتىقپەن جۇرگەندەردى انىقتايتىن ءبىرىڭعاي بازا جوق ەكەنىن ايتادى. ءبىراق سول ەلدىڭ قۇزىرلى ورىندارىنا سۇراۋ سالۋ ارقىلى زاڭ بۇزۋشىنىڭ باسقا ەلدىڭ ازاماتتىعىن العانى تۋرالى اقپارات الىنادى ەكەن. ونىڭ نەگىزىندە قوس ازاماتتىق العانداردىڭ جەكە باسىنىڭ قۇجاتتارىن جانە ءتولقۇجاتىن قۇجاتتاندىرۋ دەرەكتەر بازاسىنا جويۋ ءۇشىن وزگەرىستەر ەنگىزۋگە جىبەرىلەدى.
«قولدانىستاعى زاڭعا سايكەس، قازاقستاندىقتار باسقا ەلدىڭ ازاماتتىعىن الماس بۇرىن ءبىزدىڭ ەسەپتەن شىعۋى ءتيىس. بۇل ءۇشىن ىشكى ىستەر ورگاندارىنا باسقا مەملەكەتتىڭ ازاماتتىعىن الۋ تۋرالى ءبىر اي بۇرىن حابارلاپ، جەكە كۋالىگىن تاپسىرۋ مىندەتتەلەدى. ازاماتتىق تۋرالى زاڭنامانى بۇزعاندارعا جاۋاپكەرشىلىك تە قاراستىرىلعان. قازاقستان ازاماتتىعىنان ايىرىلعاندار ءبىزدىڭ ەلدىڭ پاسپورتىن جانە جەكە كۋالىگىن پايدالانسا، 100 ا ە ك- دە ايىپپۇل سالىنادى. ەگەر شەتەل ازاماتتىعىن الۋ تۋرالى حابارلاماسا، 200 ا ە ك ايىپپۇل قاراستىرىلىپ، اكىمشىلىك جولمەن ەلدەن شىعارىلادى. سونداي-اق مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى ادامدار، بيلىك وكىلىنىڭ فۋنكتسيالارىن جۇزەگە اسىراتىن نە مەملەكەتتىك ورگانداردا ۇيىمداستىرۋشىلىق- وكىمدىك نەمەسە اكىمشىلىك- شارۋاشىلىق فۋنكتسيالاردى ورىندايتىن ادامدار جاساعان وسى باپتىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى بولىكتەرىندە كوزدەلگەن ءىس-ارەكەتتەر 300 ا ە ك مولشەرىندە ايىپپۇل ارقالايدى. نە بولماسا، ەلدەن شىعارىلادى»، - دەيدى لەسبەك ديقان ۇلى.
ءبىر قىزىعى، بۇل زاڭناما ازاماتتىق الۋدىڭ ەرەجەسىن اينالىپ وتەتىندەردىڭ ارەكەتىنە توسقاۋىل قويا المايدى. سەبەبى جاڭاعى ايتقانداي، قازاقستاندىقتاردىڭ وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن العانى تۋرالى دەرەك اۆتوماتتى جۇيەدە كورسەتىلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ زاڭدا قوس ازاماتتىق الۋعا جول بەرىلمەگەنىمەن، ونى قولدايتىن كەلىسىم بار. بۇل قالاي؟ ايتالىق، 2019 -جىلدان بەرى رەسەي زەينەتاقى قورى مەن قازاقستاننىڭ «ازاماتتارعا ارنالعان ۇكىمەت» مەملەكەتتىك كورپوراتسياسى بىرىككەن كەلىسىم نەگىزىندە زەينەتكەرلەردىڭ ەلەكتروندى بازاسىن ەكىجاقتى تەكسەرە باستادى. كەلىسىمگە سايكەس «ازاماتتارعا ارنالعان ۇكىمەت» مەملەكەتتىك كورپوراتسياسىنىڭ ماماندارى رەسەيدىڭ زەينەتاقى قورىنا سۇراۋ جولداي الادى. ونداعى ماقسات - زەينەتاقى العان قازاقستاندىقتار تۋرالى مالىمەت الۋ. ءبىراق مىنا قىزىقتى قاراڭىز، رەسەيدە زەينەتكە شىعۋ جاسى - 60. ال بىزدە ەر ادامدار ءۇشىن - 63. سول ءۇشىن قوس ازاماتتىقتا جۇرگەندەر الدىمەن رەسەيدىڭ زەينەتاقى قورىنا ءوتىنىش جازادى. سول ەلدىڭ زەينەتاقى تولەمىن رەسىمدەپ العان سوڭ 3 جىلدان كەيىن قازاقستان زاڭناماسى بويىنشا زەينەتكە شىعادى. بۇل ءبىر قاراعاندا، زاڭدى بولىپ شىعادى. ويتكەنى ە ا ە و ەلدەرىنىڭ ازاماتتارىن زەينەتاقىمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى كەلىسىمگە سايكەس، ءاربىر ازامات ول مەملەكەتتەردە 2 نەمەسە 3 زەينەتاقى الۋعا قۇقىعى بار.
ەلگە كەلگەندەردىڭ بەتىن قاقپايمىز
ەكى ەلدىڭ ازاماتتىعىن الۋعا زاڭدى تۇردە رۇقسات ەتكەن ەلدەردىڭ تۇپكى ماقساتى قانداي؟ ساياسات تانۋشى دوس كوشىمنىڭ ايتۋىنشا، قوس ازاماتتىققا جول جوق ەكەنىن بىلە تۇرا جىل سايىن ەكى ەلدىڭ ازاماتتىعىمەن ەمىن-ەركىن جۇرگەندەردى قۇرىقتاپ جاتادى. بۇل ۇستالعاندارى عانا، ال ۇستالماي جاتقاندارى قانشاما؟ ولاردىڭ سانىن انىقتاۋ وتە قيىن. «ءبىزدىڭ ازاماتتار باسقا ەلدىڭ ازاماتتىعىن الىپ جاتىر ما؟» دەگەن سۇراۋ جىبەرگەن كۇننىڭ وزىندە ەكىنشى تاراپ جىلى جاۋاپ بەرۋى مۇمكىن. ول ەكىنشى تاراپ ءۇشىن ءتيىمدى بولۋى مۇمكىن.
«قازاقستاننىڭ ازاماتتارىنا رەسەي ازاماتتىعىن بەرۋ قولايلى، ءتىپتى، ول سول ەلدىڭ ماقساتى دەۋگە بولادى. بۇل ولاردىڭ ساياسي باعىتى بولۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان قوس ازاماتتىق بەرۋ ولارعا ءتيىمدى. ەگەر ءتيىمدى بولماعان بولسا، ول ەلدىڭ قۇزىرلى ورىندارى دا بوتەن ەلدىڭ ازاماتتارى ءوز ەلىنىڭ ازاماتتىعىن الۋعا ءوتىنىش بەرگەنىن ايتىپ سۇراۋ سالار ەدى. اي سايىن بولماسا دا، جىلىنا ءبىر رەت وسىنداي مالىمەت بەرىپ وتىرۋعا قۇلىق تانىتار ەدى. ءبىراق بۇلاي ىستەمەيدى»، - دەيدى ساياساتتانۋشى.
وسىنداي تالاپ بولماعان سوڭ قازىر قوس ازاماتتىقپەن جۇرگەن وزگە ەلدىڭ ازاماتتارى كوبەيىپ كەلەدى. ونىڭ ىشىندە رەسەي ازاماتى كوپ. ساياسات تانۋشى بۇل وتە قاۋىپتى ەكەنىن جەتكىزدى. «مىسالى، كەزىندە ابحازيا، وسەتيا، گرۋزيا ەلدەرى قوس ازاماتتىقتىڭ قاۋپىن باستان وتكەردى. وسى ەلدەرگە رەسەي «ءوز ازاماتتارىمىزدىڭ قۇقىعىن قورعايمىز» دەگەن جەلەۋمەن اسكەر كىرگىزۋگە دەيىن بارعان. دونباس پەن لۋگانسكىدە دە وسىنداي جاعداي قايتالاندى. قىسقاسى، ءوز ازاماتتارى كوبەيگەن جەردە كەيبىر ەلدەر ءوز ازاماتتارىن قورعاۋ تۋرالى تالاپ قويۋى مۇمكىن. بۇل قازاقستانعا تىكەلەي قاتىستى. سوندىقتان بىزدەگى ءبىر ازاماتتىقتى قولدايمىن. ءبىراق ەكى ەلدىڭ ازاماتتىعىن العانداردى انىقتاۋدى قاتايتىپ، جۇمىسىن جانداندىرۋ قاجەت. سول ءۇشىن قانداي ەلدىڭ ازاماتتارى ءبىزدىڭ ەلدە ازاماتتىق الىپ جاتقانىنا زەرتتەۋ جاسالىپ، سول ەلمەن كەلىسىمگە كەلۋ كەرەك»، - دەيدى دوس كوشىم. ول ءۇشىن بار بولعانى، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتارى وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن الۋعا ءوتىنىم بەرگەن جاعدايدا جىل سايىن حابارلاپ وتىرۋ كەرەك. ءبىراق ساياسي ۇستانىمى بۇلىڭعىرلاۋ ەلدەردىڭ بۇل تالاپتى ورىنداۋى قيىن.
وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي تالاپ كەرەك
ەگەر ەكى ەلدىڭ اراسىندا ورتالىقتاندىرىلعان بازا جوق بولسا، ازاماتتىق الۋدىڭ شارتتارىن قاتايتۋ ۋاقىت كۇتتىرمەۋى ءتيىس. وركەنيەتتى ەلدىڭ بارلىعىندا وسىنداي تالاپ بار ەكەنىن ايتقان ساياساتتانۋشى وسىدان بىرەر ۋاقىت بۇرىن ۇكىمەتتە قارالىپ، سوڭى سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتكەن زاڭدى العا تارتتى.
«قازاقستان ازاماتتارىنا قازاق ءتىلىن ءبىلۋدى مىندەتتەۋ تۋرالى تالاپ قويىلاتىنى تۋرالى ايتىلدى. ءبىراق نەگە ەكەنى ەرتەڭىنە زاڭ قابىلدانباي قالدى. كەزىندە كونستيتۋتسيانىڭ ءبىر نورماسى 18 مينۋتتىڭ ىشىندە وزگەرتىلگەن بولاتىن. ال ازاماتتىق الۋعا كەلگەندە پارلامەنتتە وتىرعانداردىڭ ءوزى ۇكىمەتتى قولداپ، زاڭدى وزگەرتەيىك دەگەن جوق. شىن مانىندە، كوپتەگەن ەلدە وسىنداي شارت بار. كەيبىر ەلدەردە سول ەلدىڭ ءتىلىن ءبىلۋ مىندەتتەلەدى. ەمتيحان تاپسىرىپ، سەرتيفيكات الادى، سوسىن عانا ءوتىنىم بەرە الادى. كانادانىڭ ازاماتتىعىن العىسى كەلەتىندەر دە سول ەلدىڭ ءتىلىن ءبىلۋى كەرەك. بۇل شارت ءبىز ءۇشىن العاشقى ماڭىزدى ءبىر قادام ەدى. وسىنى جۇزەگە اسىرساق، ارى قاراي دا ازاماتتىقتى زاڭسىز يەلەنۋدىڭ جولدارىن كەسۋدىڭ ءتۇرلى جولى قاراستىرىلا بەرەر ەدى. ال ازىرگە العاشقى قادامدى جاساۋدان دا قورقاقتاپ تۇرمىز. وكىنىشكە قاراي، بىزدە ەشقانداي شارت جوق. سالدارىنان ازاماتتىق العىسى كەلەتىندەردىڭ بەتىن قاقپايمىز. كەشە رەسەيدەن قاشقان ادامداردىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن الۋعا كەزەككە تۇرعانىن كوردىك. ولاردىڭ كوبى ۋاقىتشا جۇمىس ىستەۋ تۋرالى شارت قابىلداعاندار. ولار ءبىزدىڭ جەرىمىزدە ولە-ولگەنشە جۇمىس ىستەۋگە قۇقىعى بار. ەرتەڭ ولار دا ءورىستىلدى قوعامدى كوبەيتەدى. سەبەبى ولار مەملەكەتىمىزدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسىنىڭ ارتۋىنا تولىعىمەن قارسى توپ. وسىنىڭ ءوزى قاۋىپ»، - دەيدى ساياساتتانۋشى.
سونداي-اق بەلگىلى زاڭگەر كاميشا ەسمۇحامبەت قىزى دا كوپ جاعدايدا شەتەلدەن كەلەتىن ازاماتتار ءوز ازاماتتىعىن جويماي، ءبىزدىڭ ازاماتتىقتى الۋعا اسىعاتىنىن ايتىپ وتىر. ەگەر قازاقستان ازاماتتىعىن الۋعا دەگەن نيەتى ءتۇزۋ بولسا، ونداي زاڭ بۇزۋشىلىققا بارماعان بولار ەدى. دەمەك، ەكى ەلدىڭ ازاماتتىعىن الۋداعى ماقساتتىڭ ارتىندا قانداي پيعىل تۇرعانىن انىقتاۋ ماڭىزدى.
وسىلاي دەگەن زاڭگەر دە «ازاماتتىق الۋدىڭ شارتتارىن قاتايتىپ، وسى باعىتتا ءبىراز جۇمىس ىستەلۋ كەرەك تە شىعار. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە كەلىپ، ازاماتتىققا ءوتىنىم بەرىپ جاتقانداردىڭ پيعىلىن بىلمەيمىز. مۇمكىن، ولار تىڭشىلىق ەتىپ جۇرگەن ادام شىعار» دەگەندى ايتادى. «قاسقىردى قانشا اسىراساڭ دا، ورمانعا قاراپ ۇليتىنى» سەكىلدى، ازاماتتىق الۋدا بەلگىلى ءبىر كەلىسىمگە قول قويىلماعان، نە بەلگىلەنگەن شارتى جوق ەلدە كىم كەلىپ، كىم كەتىپ جاتقانى قاداعالاۋسىز بولسا، قاۋىپسىزدىككە كەپىلدىك بەرۋگە قيىنعا سوعارى انىق.
