احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءالىپبيىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنا زەر سالساق

استانا. قازاقپارات - دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان كەلسەك، ءالىپبي ساۋات اشۋدىڭ باسپالداعى عانا ەمەس، جازۋ-سىزۋ، عىلىم-ءبىلىم ۇيرەنۋدىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى ەكەنى انىق.

ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءتىل تۋرالى وزەكتى ماقالالارىندا: «ءتىل - ادامنىڭ ادامدىق بەلگىسىنىڭ زورى، جۇمسايتىن قارۋىنىڭ ءبىرى....ءبىزدىڭ زامانىمىز - جازۋ زامانى، جازۋ مەن سويلەسۋ اۋىزبەن سويلەسۋدەن ارتىق دارەجەگە جەتكەن زامان»، - دەپ جازعان ەكەن.

شىندىعىندا، ا.بايتۇرسىن ۇلى قازاق ءالىپبيىن تۇزەپ، تۇرلەۋدىڭ، انا تىلىندە وقۋلىقتار جازۋدىڭ ءمانى زور ەكەنىن عاسىر باسىندا ءتۇسىنىپ، ۇلت ءتىلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن كۇرەسكەن كەمەڭگەرىمىز ءھام رۋحاني كوسەمىمىز. كەمەڭگەرلىگى سول: اركىمنىڭ تىلىنە ەرىپ، اداسىپ جۇرگەن جۇرتىنا قازاق ءالىپبيىن تايعا تاڭبا باسقانداي جاساپ بەردى.

احمەت تۇرلەگەن ءالىپبيدى كۇللى تۇركى جۇرتى، سونىمەن بىرگە ورىس عالىمى ە.پوليۆانوۆ: «... ەندى تۇزەتۋدى قاجەت ەتپەيتىن، تاريحي تۇرعىدان العاندا كەمەلدەنگەن، جەتىلگەن ۇلتتىق گرافيكا»، - دەپ باعالاعان. بۇل - تاريحي شىندىق هام ءادىل باعا.

احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ الىپپەسى «وقۋ قۇرالى» دەگەن اتپەن 1912-1925 - جىلدار اراسىندا جەتى رەت قايتا باسىلىپ، وقىتۋ ىسىندە ۇزاق ءارى كەڭ پايدالانىلدى. «قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق» دەمەكشى، بابا مۇراسىمەن العا جىلجۋدىڭ ورنىنا، ءالىپبيدى ءالى كۇنگە وزەكتى ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ، تەككە داۋرىعۋدامىز... بۇل «داۋلى ماسەلەمەن» عالىم اتىنداعى عىلىم ورداسىنا قاراستى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى اينالىسىپ، شەشىمىن تابار دەگەن ۇمىتتەمىز. دەسەك تە، احاڭ ءالىپبيىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنا تاعى ءبىر زەر سالساق، ارتىق بولماس دەيمىز. ول تۇزگەن ءالىپبيدىڭ زامانىندا-اق قازاق حالقىنىڭ مادەني دۇنيەسىندە زور سەرپىلىستەر اكەلگەنىن، قالىڭ جۇرتتى جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ ىسىنە، جازبا دۇنيەلەردىڭ جەدەل دامۋىنا، باسپا جۇمىسىنىڭ جاندانۋىنا ىقپالى بولعاندىعى تۋرالى م.دۋلات ۇلى، ە.وماروۆ، ت.شونان ۇلى، س.سەيفۋللين، م.اۋەزوۆ ت.ب. سول كەزدىڭ وزىندە ماقالالارىندا قاداۋ-قاداۋ پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ، تاريحي ءادىل باعاسىن بەرگەنى بۇل كۇنى بارشامىزعا ءمالىم.

اقيقاتىندا، ХХ عاسىر باسىنداعى قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتىندە سان ءتۇرلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋمەن بىرگە، مەكتەپتىڭ ءپان وقۋلىقتارىن جاساۋدىڭ دا قاجەتتىلىگى سەزىلىپ، اسا ماڭىزدى ماسەلە رەتىندە العا قويىلعان تۇستا احمەت بايتۇرسىن ۇلى ۇلت ءتىلى ماسەلەسىنە اسا ساقتىقپەن قاراعان. ول كيريلل تاڭباسىنداعى قازاق الفاۆيتىنە مويىنسۇنباعان. قازاق جۇرتىنىڭ ءتول، انا ءتىلىن ساف قالپىندا ساقتاۋ ءۇشىن قانداي تاڭبانى الۋ كەرەكتىگىنە زور ءمان بەرە وتىرىپ، وسى جولدا توتە جول ىزدەدى. اعارتۋشى ءوزىنىڭ ۇزاق جىلدار بويعى ىزدەنىسى بارىسىندا كيريللشە جازۋدىڭ بودانداعى قازاق ءۇشىن ءتىل ساياساتىنداعى «تۇساۋ»، ءتىپتى «بۇعاۋ» دەپ ءتۇسىندى. ول سول سەبەپتەن دە ۇلتىنىڭ بولمىسىن جوعالتپايتىن، دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرىن بەرە الاتىن ءارى «يسلامدى ءدىل مەن ءدىننىڭ لۇعاتى» دەپ زەردەلەگەندىكتەن، اراب گرافيكاسىن تاڭداعانى بەلگىلى.

زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى م.اۋەزوۆشە ايتساق، اقاڭ اشقان قازاق مەكتەبىنىڭ ۇستانىمى قازاق بالاسىن انا تىلىندە ساۋاتىن اشتىرىپ قانا قويماي، ونىڭ دۇنيەتانىمىن قازاقشا قالىپتاستىرۋ بولعان. ويتكەنى سول تۇستاعى وقىعان، ساۋاتتى جانداردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءتىلى نە تاتارشا، نە ورىسشا شىققانى ءارى سول تىلدەرمەن ءوز ءتىلىن ارالاستىرىپ، «قويىرتپاق ءتىل» جاساعانى دا - تاريحي شىندىق. سوندىقتان دا اعارتۋشى قازاق ۇلتىنىڭ تابيعي بولمىسىن ساقتاۋ ماقساتىندا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە انا تىلىمەن وقىتۋ ءتاسىلىن ۇستاندى. ءارى وسى جولدا قازاق بالاسى ءۇشىن تۇرەن جول سالىپ بەردى: «...قازاقشا دۇرىستاپ قات جازا بىلۋگە ءبىر، ەكى-اق جىل كەرەك. قازاقشا وقۋ دەگەندە مەن وسى كۇنگى مۇسىلمانشا وقىپ جۇرگەن جولمەنەن وقۋدى ايتپايمىن، قازاقتىڭ تىلىمەنەن وقۋدى ايتامىن. بۇل كۇنگى مۇسىلمانشا وقىپ جۇرگەن جولدىڭ بۇلعالاق-جىرعالاعى كوپ، ونىمەنەن ءجۇرىپ قات جازا بىلۋگە جەتكەنشە رۋسشا بىلۋدەن ۋاقىت كەم كەتپەيدى. سەبەبى قازاق تىلىمەنەن وقىتپاي، نوعاي، تۇرىك، پارسى، اراب تىلىندە جازىلعان كىتاپتار ارالاسىپ، باس قاتىپ، مىي اشىپ، بالالار اۋرە-تاۋرە بولادى. سوندىقتان وقۋ كەرەكتىگى داۋسىز بولسا، وقۋعا كەرەك قۇرالداردى سايلاۋ كەرەكتىگى دە داۋسىز. جاقسى قۇرالمەنەن ءىس ىستەگەندە كوپكە ءتيىپ جاندى قينامايدى. وقۋ قۇرالى دا سونداي جان قينامايتۇعىن بولسا، جاقسى بولادى. ءار ءىستىڭ باسى قيىن. باسىندا قينالماي كەتسە، ونان ءارى تىڭ كەتەدى. بۇلاي بولعان سوڭ اۋەلى وقۋ قۇرالى جاقسى بولىپ جان قيناماسىنا نە كەرەك؟» دەپ، «انا ءتىل» ءپان ءسوزىنىڭ نەگىزگى ءمانى اتاۋ تۇلعالى ۇعىم ەكەنىنە سالماق سالىپ، ءتول وقۋلىقتىڭ باسىن اشىپ الادى.

استى سىزىلعان تىركەستەردىڭ ماعىناسىن اشىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق، ءبىراق وسى «...قازاقشا وقۋ دەگەندە مەن وسى كۇنگى مۇسىلمانشا وقىپ جۇرگەن جولمەنەن وقۋدى ايتپايمىن، قازاقتىڭ تىلىمەنەن وقۋدى ايتامىن» دەپ، تازا ارابشامەن ءتىل سىندىرۋشىلاردىڭ دا انا تىلىنەن اجىرايتىنىن، قازاقشا بولمىسىن جوعالتاتىنىن جانايقايمەن ايتىپ وتىر. اعارتۋشى «قازاقتىڭ تىلىمەنەن وقىتۋدى» كوكسەيدى، سول قازاق تىلىندە وقىتۋدىڭ امال-تاسىلدەرىن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي كورسەتىپ تە بەردى. ەڭ باستىسى، «ءالىپبي تۇزەلمەي، ءىس وڭالمايتىنىن» بىلگەن اعارتۋشى، ءالىپبي تۇزەپ، تۇرلەۋدى قولعا العان!

احمەت بايتۇرسىن ۇلى الىپبيىندەگى عىلىمي جەتىستىكتەردى لينگۆيست-عالىم قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ وتە جوعارى باعالاعان. قۇدايبەرگەن احمەتتىڭ سول تۇستا «حالىق جاۋى» دەپ قۋدالانعانىنا قاراماستان، ونىڭ ەڭبەگىن «اسىل مۇرا» دەپ تانيدى، «ۇرپاق قاجەتىن وتەۋگە لايىق پايدالى ءىس» دەپ بىلەدى.

كەڭەس ءداۋىرى تۇسىندا ا.بايتۇرسىن ۇلى مۇراسىنىڭ نەگىزىندە مەكتەپ وقۋلىقتارى - قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ جازىلىپ ءارى وقىتىلىپ كەلگەنى انىق. الاش ارداگەرى احمەتتىڭ اتىن اتاۋعا كەڭەس ۇكىمەتى تىيىم سالعانىمەن، ونىڭ «زاتىن» قولدانۋعا تىيىم سالا الماعانى دا - بۇل كۇنى بارشامىزعا بەلگىلى تاريحي اششى شىندىق. بۇعان دالەل رەتىندە عالىم-رەفورماتور قالىپتاستىرعان قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پاندەرىنە قاجەتتى ۇعىم-اتاۋلار مەن ولارعا بەرىلگەن ەرەجەلەر مەن قيسىنداردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىستا بولۋىن اتاساق تا جەتكىلىكتى!

قازاق مەكتەبىنىڭ نەگىزىن سالعان تۇڭعىش اعارتۋشى ى.التىنسارين ورىس تىلىندەگى «يميا سۋششەستۆيتەلنوە» دەگەندى «نارسەلەردىڭ اتاۋى» دەسە، ا.بايتۇرسىن ۇلى «زات ەسىم» دەگەن اتاۋ بەرەدى. «يميا پريلاگاتەلنوە»، «يميا چيسليتەلنوە» ءسوز تاپتارىنا تۇڭعىش اعارتۋشى «زات-ماقۇلىقتىڭ قاسيەتتەرىنىڭ اتتارى»، «ەسەپ اتتارى» دەپ بالاما بەرسە، احمەت «سىن ەسىم»، «سان ەسىم» دەگەن اتاۋ-ۇعىم بەردى. «نارەچيە» دەگەن ورىس تەرمينىن العاشقى ۇستاز «اقىرى وزگەرىلمەيتىن سوزدەر» دەپ اۋدارسا، كەيىنگى ادىسكەر-عالىم «ۇستەۋ»، «دەمەۋ» دەيدى. بۇگىندە بۇلار - قازاق تىلىندە قالىپتاسىپ كەتكەن اتاۋ-ۇعىمدار. وسى اتاۋلاردىڭ قالىپتاسۋى ءۇشىن الدىڭعى بۋىن وكىلدەرىنىڭ جىبەرگەن كەمشىلىكتەرىن تۇزەپ-تۇرلەۋ ارقىلى ХХ عاسىردىڭ باسىندا قازاق مەكتەبىنىڭ كەرەگىن جاساۋشى، قازاق وقىعاندارىنىڭ كوشباسشىسى ا.بايتۇرسىن ۇلى بولعانى داۋسىز.

قازىرگى كۇنى باستاۋىش مەكتەپتەرگە ارنالعان 1-سىنىپ الىپپەسىندەگى «قازاق الفاۆيتىنىڭ» اۆتورىن اجىراتا المايتىن وقىتۋشىلار بار ەكەنى دە جاسىرىن ەمەس. اقيقاتىندا، ەسىمى اتالماسا دا، بايتۇرسىن ۇلىنىڭ توتە جازۋداعى تۇزىلگەن ءالىپبيى از عانا وزگەرىسپەن كەڭەس كەزەڭىندەگى مەكتەپكە، ياعني العاشىندا - لاتىن، سوڭىرا كيريلل ارپىنە قوپارىلىپ، كوشىپ وتىردى... وسىلايشا عالىمنىڭ ەڭبەگى ۇرپاعىنا قىزمەتىن كورسەتە بەردى. جالپى، «قازاق ءالىپبيى نەمەسە ۇلت جازۋىن جەتىلدىرۋدەگى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ رولى» دەگەن تاقىرىپ اياسىندا ارنايى ساعات بولىپ، ونى ورتا مەكتەپتەردىڭ جوعارى سىنىپتارىندا وقىتۋ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى دەپ بىلگەن ءجون.

ورىستىڭ ءتىل زەرتتەۋشى عالىمدارى توتە جازۋداعى الىپبيگە 1924، 1931- جىلدارى «بايتۋرسىنوۆسكايا گرافيكا»، «بايتۋرسىنوۆسكي الفاۆيت» دەگەن اتاۋ بەرگەن. ءبىزدىڭ بۇگىنگى جەتىلگەن قازاق تىلىندەگى 40 (جۋان، جىڭىشكە بەلگىنى ەسەپتەۋ شارت ەمەس) ءارىپتىڭ ءتۇپ نەگىزى ا.بايتۇرسىن ۇلى ەملەسىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن تۇسىنە بەرمەيمىز. جانە عاسىر باسىندا بايتۇرسىن ۇلى تاڭداعان توتە جولدىڭ بايىبىن دۇرىس ۇعىنباۋدىڭ سالدارىنان جازۋ مادەنيەتىندە وركەنيەتتى ەلدەردەن كەيىن قالىپ، ءالى كۇنگە «قاي جازۋدى الۋ كەرەك» دەگەن داۋاسىز ماسەلەنىڭ جەتەگىندە لاعىپ ءجۇرمىز. توتە جازۋعا تۇراقتاماۋعا، مۇمكىن، سول تۇستاعى ساياسات اسەر ەتكەن بولۋى كەرەك. دەگەنمەن وركەنيەتتى ەلدەردىڭ زەرتتەۋشىلەرى ءادىل باعالاعان ا.بايتۇرسىن ۇلى ەملەسىندە تۇراقتىلىق تانىتقان بولساق، وڭىنان جازىلاتىن حارىپتىڭ قاسيەتىن باسقاشا ۇعار ما ەدىك... يسلام دىنىمەن بىرگە كەلگەن ءارىپتىڭ ادامزات بالاسىن يگىلىكتى ىستەرگە جەتەلەرى حاق ەكەنىن وي-تۇيسىگىمىزبەن قابىلداعانمەن، ۇزاق جىلدار كيريلل ارپىمەن قۇرساۋلانعان قۇلدىق سانا شىرماۋىنان شىعا الماي جۇرگەنىمىز اششى بولسا دا اقيقات.

قورىتا ايتقاندا، قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋ تەورياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ۇلت مەكتەبىنىڭ ۇلى ۇستازى احاڭ ءالىپبيىن ۇلتتىق مۇرامىز دەپ ماقتان تۇتۋ ۇرپاق پارىزى ەكەنىن ۇمىتپايىق! ءارى عالىم مۇراسىنا مەيلىنشە ادالدىق تانىتىپ، قاجەتتى دەڭگەيدە قادىرلەي بىلسەك ەكەن. ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءتىل سالاسىنداعى مۇراسىن بۇگىنگى تاڭداعى مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ ءادىسناماسىنىڭ نەگىزىنە اينالدىرا الساق، قازاق ءتىلى كاسىپ ءتىلى عانا ەمەس، ءىس جۇرگىزۋ تىلىنە اينالارى انىق.

رايحان يماحانبەتوۆا، احمەت بايتۇرسىن ۇلى مۇراجاي-ۇيىنىڭ ديرەكتورى، ح ب ۋ (UIB) دوسەنتى

دەرەككوزى: «الاش ايناسى» گازەتى