داۋىلپاز داۋىس يەسى
انەكەڭمەن تالاي جىل بىرگە قىزمەتتەس بولساق تا، اعامىزدىڭ قاي جەردەن، بۇرىن نە ىستەگەنىن قازبالاپ سۇراماپپىن. ءوزى تۋرالى انەكەڭ دە جارىتىپ اڭگىمە ايتپايتىن. تەك بىردە ءوزىنىڭ اباي اتامىزبەن تۋىس-توبىقتى رۋىنان ەكەنىن ايتىپ قالعانى بار. انەكەڭنىڭ ايتۋىنشا، اكەسى نىعمەتجان ۇلى ابايمەن ارالاس-قۇرالاس جۇرگەن. اباي ءسوزىن اياۋلى اتا-انا سوزىندەي قاسيەتتەپ، قادىرلەي بىلگەن. اكەسىنىڭ اسىپ-تاسقان مال دۇنيەسى بولماسا دا ادامدىق، ازاماتتىق اتاعىن قاشان دا جوعارى ۇستاعان. سول ءۇشىن ونى اقىن اباي دوس كورگەن، توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىن ساناعان. ال ەندى انەكەڭنىڭ داۋىسىنىڭ ەرەكشە سىرى تۋرالى سۇراعاندا «جالپى مەنىڭ انام فاتيحا ءان ايتۋدى ۇناتاتىن، جينالعان جۇرت اۋىلداعى توي-دۋمانداردا اناما ۇنەمى ءان ايتقىزاتىن. سوعان قاراعاندا مەنىڭ داۋسىم ناعاشى جۇرتىمنان دارىعان شىعار» دەپ ءسوزىن قىسقا قايىرعان ەدى انەكەڭ. سۇلەيمەن اقتايەۆتىڭ ءا. بايجانبايەۆ تۋرالى جازعان «داۋىلپاز داۋىس» پوۆەست-ديالوگىندا دا بار.
«اۋىلداستارى، اسىرەسە جاستار جاعى فاتيحانى اشىق داۋىسى، اۋەزدى ءۇنى ءۇشىن، ءان ىرعاعىن اسەم قايىرىپ، سۇلۋ ءاننىڭ ساندۋعاشى بولا بىلەتىندىگى ءۇشىن «ءانشى اپا» دەپ قۇرمەتتەيتىن. ول ءان ايتقاندا كومەكەيى بۇلكىلدەپ، الما بەتى الاۋلاپ قىزارىپ، دەنەسى ءبىرتۇرلى جەڭىلدەنىپ، سونداي ءتاتتى دە ىپ-ىستىق كۇي كەشەتىن. ال ايتقان اندەرىن سان قۇبىلتىپ، وزگەشە تۇرلەندىرۋ ارقىلى اسەم داۋىسىنىڭ دومبىرامەن سۇلۋلىق ۇندەستىگىن تابا بىلەتىن».
...بايجانبايەۆتار وتباسى 1931-جىلى الماتى قالاسىنا كوشىپ كەلىپ، انۋاربەك جامبىل اتىنداعى مەكتەپتىڭ 6-سىنىبىندا وقىدى. كانيكۋلعا شىعىسىمەن قارت اكە-شەشەسىنە قولعانات بولۋ ءۇشىن بالا انۋاربەك كۋرەر بولىپ باسپاعا ورنالاستى. ول ەلگەزەكتىگىمەن، تىلالعىشتىعىمەن، وزىنە تاپسىرىلعان ءىستى ىنتا قويىپ ىستەۋمەن كوزگە ءتۇستى. رەداكتسياداعى اقىن، جازۋشىلاردىڭ قولجازبالارى تەرىلىپ بولعان سوڭ، ۇيلەرىنە اپارىپ وقىتىپ، سودان كەيىن كىدىرتپەي باسپاعا اكەلىپ تاپسىراتىن.
ۇلتىمىزدىڭ ارداقتى ۇلى ساكەن سەيفۋليننىڭ شىعارمالارىن ۇزبەي وقىپ ءجۇردى، بىرتە-بىرتە اقىن اعاسىمەن جاقىن تانىسىپ، ارالاساتىن بولدى.
«اسىل اعا سىيلاعان ولەڭدەر كىتابى ماعان ءبىر مول قازىنا سەكىلدى كورىنەتىن. ونى مەن قاتارىنان ءۇش رەت وقىپ شىقتىم دەپ ەسكە الادى انەكەڭ وتكەن شاقتى. اقىن اعانىڭ كەربەز كەلبەتى كىسى قىزىققانداي ەدى. ول قارا بۇيرا شاشتى، سۇيكىمدى اق سۇر، ادەمى قارا مۇرتتى، وتە كەلبەتتى كىسى رەتىندە مەنىڭ ەسىمدە ساقتالعان. سول جىلدارداعى الماتىنىڭ قازاق- ورىس جاستارى ساكەن اعانىڭ سۇلۋ كەسكىنىنە، قايناعان جىگەرى مەن سونداي ەركىن ءجۇرىس-تۇرىسىنا قىزىعاتىنبىز. كەزدەسە قالعان كەزدە ءبىر اۋىز ءسوزىن تىڭداۋعا قۇمارتاتىنبىز. سونداي كەزدەسۋدىڭ ءساتى باقىتىما قاراي كەي كەزدە ماعان دا بۇيىرىپ ءجۇردى»، دەپ وتكەن كەزەڭدى ەسكە الادى ءان-اعاڭ.
بىردە باسپاحانادا تەرىلەتىن گرانكالاردى ۇيىنە اكەلگەنىمدە ساكەن اعا سونشا جايدارى قارسى الدى. «ءاي بالاقاي! مەن بەرگەن كىتاپتاعى ولەڭدەردى وقىدىڭ با، بالاڭ كوڭىلىڭە توقىدىڭ با؟» دەدى. «وقىعاندا قالاي، كەيبىرىن جاتتاپ الدىم:
«ازامات، جۇنجىمە، جۇرمە بوس،
قول ۇستاس، بىرىگىپ، تىزە قوس.
تۋ ۇستاپ دۇشپانعا بارايىق،
تەڭدىكتىڭ ۇرانىن سالايىق»، دەپ وقىپ بەردىم.
اسەرشىل ساكەن اعانىڭ ءوڭى الاۋ- جالاۋ بولىپ كەتتى. مەنى تۋعان تۋىسىنداي باۋىرىنا باسىپ: «جاڭاعى مەن ەستىگەن ءۇنىڭدى دامىتا بەر، جاتتاعىش قابىلەتىڭ جاقسى ەكەن، وسى قىزىل شوعىڭدى ۇرلەي بەر، ءسوندىرىپ الا كورمە، كەۋدە- قولامتاڭدا جىگەر قايراتىڭ مول بولسىن، اياۋلى باۋىرىم!» دەپ انەكەڭە وڭ باتاسىن بەرىپتى.
انەكەڭ حات تاسۋشى بولىپ جۇرگەن سول جىلدارى جازۋشى بەيىمبەت مايلين الماتىدا تۇردى.
«بىردە، - دەپ ەسكە الادى سول كەزدى انەكەڭ، - بەيىمبەت اعانىڭ جارىققا شىعاتىن ولەڭ كىتابىنىڭ تەرىلەتىن بەتتەرىن وقۋعا اكەلگەنىمدە بياعا مەنىمەن شۇيىركەلەسە سويلەسىپ، كوپ اڭگىمەلەستى. «بالاقاي، وسى سەنىڭ داۋىسىڭ كەلىستى دەيدى عوي باسپاحاناداعىلار. كانە، «مىرقىمبايدى» وقىپ جىبەرشى» دەپ ءوتىندى.
«مىرقىمباي، مىرقىمباي، مىرقىمباي!
اۋىلنايدى بوقتاپسىڭ،
شارشاپ زورعا توقتاپسىڭ،
نەسيەدەن قورقىپ
سارى اتتى ساتپاپسىڭ».
وسىلاي زۋلاتىپ وقىدىم دا، اقىن اعاما قارادىم. ىشىمنەن وقۋىمدى قالاي باعالار ەكەن دەپ قىپىلداپ تۇرمىن. بياعا بولسا ءماز-مەيرام بولىپ، ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلىپ، قوس كوزىن ۋقالاپ كەمسەڭدەپ وتىر ەكەن.
«جامان نەمە، جان جۇيكەمدى بوساتىپ جىبەردىڭ عوي. مەنىڭ مىرقىمبايىم ءدال سەن سويلەگەندەي ءتىل بەزەسە كەرەك! كەلىستىرىپ وقىدىڭ» دەدى كەستەلى اق ورامالىمەن كوزىن ءسۇرتىپ.
ەڭبەك جولىن حات تاسۋشىدان باستاعان انۋاربەك بالا وسىلايشا ەكى جىل ىشىندە باسپانىڭ «ءوز ادامى» بولىپ شىقتى. مەكتەپتەگى وقۋىن زەرەك وقىپ، جازعى كانيكۋل كەزدەرىندە قايتادان باسپادا ىستەپ، ۇلكەندى اعا، كىشىنى ءىنى تۇتتى. ول قانداي شارۋا تاپسىرسىن، سوعان ۇقىپتىلىقپەن قارادى، ۇلكەندەر جۇمساعان جەرگە ءتىل قاتپاي، لىپ ەتىپ شاپشاڭ بارىپ كەلۋىمەن كوپكە ۇنادى ما، قايدام، تالاپتى جاس كوررەكتورلىققا جوعارىلاتىلدى. سودان كەيىن رەداكتوردىڭ كومەكشى قىزمەتى بەرىلدى، ءسويتىپ انۋاربەكتى قالامگەر اعالارى ءوز قاتارلارىنا الدى.
انەكەڭ وتباسىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى ەڭبەكتى وقۋمەن جالعاستىردى. ءسويتىپ تولىق ورتا ءبىلىمدى سىرتتاي وقىپ الدى. 1940-جىلى الماتىداعى مەكتەپتى وتە جاقسى ءبىتىرىپ، قازاق كوممۋنيستىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇستى.
قاھارلى 1941-جىلدىڭ تامىز ايى ەدى. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا جاس جۋرناليست تە توماعاسىن سىپىرعان قىرانداي ەلەگىزۋمەن بولدى. ءوز ەركىمەن وتان سوعىسىنا اتتاندى. وتان-انا الدىنداعى ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكتى جەتە سەزىنىپ، تەز ەسەيدى. اسكەري دايىندىقتان سوڭ جاس جاۋىنگەر انۋاربەك بايجانبايەۆ سەرجانت اتاعىنا يە بولىپ، مينومەتشىلەر بولىمشەسىن باسقارىپ ۇرىسقا كىرىستى.
1942-جىلدىڭ قاراشا ايى بولاتىن. ۆورونەج قالاسىنىڭ تۇبىندە كەسكىلەسكەن شايقاس ءجۇرىپ جاتتى. جەر دە، اسپان دا كوك ءتۇتىن. وزدەرىنەن كۇشى باسىم جاۋعا قاسقايىپ قارسى تۇرعان ەرجۇرەك سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ ساپىندا انۋاربەك بايجانبايەۆ باسقارعان مينومەتشىلەر بولىمشەسىندەگى بەس جىگىت تە بار ەدى. وجەت قيمىل، جاۋدى ءدال كوزدەپ اتىپ ءبىر ادىم دا العا باستىرماي انۋاربەك بولىمشەسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ، تاپسىرمانى مۇلتىكسىز ورىندادى. ءبىراق سەل بولىپ اقتارىلىپ، نوسەر بولىپ قۇيىلىپ كەلە جاتقان جاۋدىڭ كۇشى جويقىن ەدى. ءبىر مەزەتتە انۋاربەك داۋىل شايقاعان تەرەكتەي تەڭسەلىپ بارا جاتتى. قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن ءبىر كۇشتى شىڭىل بىلىنگەن ەدى. سودان بولدى ما قايدام، جىگىتتىڭ كوز الدىنىڭ ءبارى بۋالدىر تارتىپ، اسپان اينالىپ جەرگە ءتۇسىپ كەلە جاتقانداي بولدى. ال جەردىڭ بار-جوعى بەلگىسىز، ءوزى الدەقايداعى ءبىر قاراڭعى شىڭىراۋعا باتىپ بارا جاتقانداي. جانارى جابىلىپ، بۇكىل توڭىرەك نۇرلى كوزدەن عايىپ بولىپ بارادى. سودان كوپ كۇندەر ءولىم مەن ءومىر ايقاسىنىڭ الاڭىندا جاتتى. وڭ كوزىنىڭ كىرپىگىن العاش رەت ءالسىز اشىپ العاندا ول ءوزىنىڭ ۇلكەن اۋرۋحانادا، اياۋلى ادامداردىڭ ايالى الاقانىندا جاتقانىن سەزىندى.
ول كەيىنگى شايقاستاردا دا ءبىر رەت قولدان، ەكى رەت اياقتان جاراقاتتاندى. دەنساۋلىعىنىڭ اۋىر جاعدايىمەن مەدنوگورسكىدەگى گوسپيتالدا ەمدەلدى. دارىگەرلەر كونسيليۋم جاساپ، ەكىنشى توپتاعى مۇگەدەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. «مايدانعا قاتىسۋعا ەندى جارامايسىڭ، ەلىڭە قايتاسىڭ» دەدى.
1943-جىلدىڭ قاراشا ايىندا جانىنداي جاقسى كورەتىن الماتىعا قايتىپ ورالدى. بىردە كوشەدە سىلتي باسىپ كەلە جاتقاندا كەزىندە باسپادا بىرگە ىستەگەن اياۋلى اعاسى ومارعازى وسپانوۆ كەزدەسە كەتتى.
«ءانۋارجان، سەن ءبىزدىڭ كوميتەتكە جۇمىسقا كەل. ەر داۋىستى ديكتور بولماي تۇرعانى» دەيدى ومەكەڭ. بۇل 1944-جىلدىڭ ماۋسىم ايى بولاتىن.
سول جىلدارداعى قازاق راديوسىنداعى اعا ديكتور بولىپ جۇرگەن مينا سەيىتوۆا اپاسى انەكەڭدى ديكتورلىققا باۋلىعان، ونى سىناقتان وتكىزگەن العاشقى ۇستازى. «مينا اپاي كەيىنگى بۋىننىڭ عانا ەمەس، مەنىڭ دە ۇستازىم بولدى. سوعىستىڭ مۇگەدەگى بولعان ماعان بىردەن ىستىق ىقىلاس ءبىلدىرىپ، داۋىسىمدى ۇناتقان دا، ديكتورلىق ماماندىقتىڭ العاشقى الىپپەسىن ۇيرەتكەن دە سول اپاي. ول كىسى جومارت جاندى عازيز ادام عوي» دەپ ەسكە الادى.
جالپى العاندا، ديكتورلىق - قيىن ماماندىق. ونىڭ قيىندىعى سول، سەنىڭ تىنىس- تىرشىلىگىڭدى ساعات سايىن، مينۋت سايىن راديوتىڭداۋشىلار سەزىپ وتىرادى. ديكتوردىڭ اشىق داۋىسى جانە ءار تەكستى جاقسى ءارى تەرەڭ تۇسىنەتىن اسىل جۇرەگى بولۋى كەرەك. ويتكەنى ول ءىشتى جارىپ شىققان اۆتور ءسوزىن تىڭداۋشى جۇرەگىنە جەتكىزۋشى ادام.
ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ انۋاربەك تۋرالى: «ءپالى، اباي رومانىن اۆتوردان دا اسىرىپ، ىشكى دۇنيەڭمەن بەرىلە وقىدىڭ. وسىڭنان تايما، ديكتورلىق سەنىڭ ونەرىڭ، باقىت قۇسىڭ. باسقا جاققا اۋىسامىن دەپ باسىڭدى قاتىرما، اعاش ءبىر جەردە كوگەرەر بولار!».
اكادەميك جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ: «ءاي، وسى انۋاربەك وڭدى، وقىعانى دۇرىس، ول وقىسا سولعىن شىعارمانىڭ ءوزى تورعىن جىبەكتەي قۇلپىرادى. اق جارقىن اقىن تايىر جاروكوۆ: «وسى ءانۋار بالاعا وتە ريزامىن! ولەڭ وقىعاندا ايىزىڭدى قاندىرىپ، ءار ءسوزدى جانداندىرىپ، ارقاسى قوزىپ، ەلدى سىلتىدەي تىندىرادى. ءوز شىعارمالارىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءبارى بىردەي قۇيقىلجىتىپ، ءناشى مەن مانىنە كەلتىرىپ وقي بەرمەيدى»، دەيدى.
ماقالاسى راديودان وقىلىسىمەن-اق باۋىرجان مومىش ۇلى دەرەۋ انۋاربەككە تەلەفون سوعىپ: «جارايسىڭ، انۋاربەك! ءوز ماقالاما ءوزىمنىڭ ساي-سۇيەگىم سىرقىراپ كەتتى عوي. كوپ جاسا، باۋىرىم! پونياتنو تەبە»، دەگەنى بار.
قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىندا 10 مىڭ ساعاتقا جەتەرلىك اسىل دۇنيەلەر ساقتاۋلى. سول وشپەس مۇرانىڭ اراسىندا قازاق ك س ر- نىڭ حالىق ءارتيسى، ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالعان انۋاربەك بايجانبايەۆتىڭ ۇمىتىلمايتىن داۋىسى دا تۇر.
انەكەڭ داۋىسىن ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىرۋشى ەدى. وتكەن عاسىردىڭ 1980-جىلى انەكەڭ الپىسقا تولدى. ول بۇل بەلەسكە تۋعان حالقى ارقالاتقان جۇكتى قايىسپاي كوتەرىپ جەتتى. الىپ دالا سارىارقانىڭ اسەم كورىنىسىنە تارتىپ تۋعان انەكەڭنىڭ جانى تاۋ بۇلاعىنداي تازا، كوڭىلى كوك تورعىن ورمانداي ويعا تولى ەدى. زەينەتكە شىقسا دا ءوزى ءسۇيىپ تاڭداعان، ءومىر بويى باسىن ءيىپ وتكەن، ءومىر بويى ادال بولعان ديكتورلىقتى تاستاماي، بار ونەرى مەن تاجىريبەسىن جاس ديكتورلارعا ۇلگى-ونەگە ەتىپ ءجۇردى. زەينەتكە شىقسا دا، ۇيدە بوس وتىرا الماي، ءارى دەنساۋلىعى سىر بەرىپ جۇرسە دە ەفيرگە شىعىپ، ءتۇرلى حابارلاردى وقۋدان شارشامادى. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە جۇرەگى قىسىپ، جەدەل جاردەم شاقىرۋعا تۋرا كەلدى. اۋرۋحانادا ۇزاق جاتتى. الايدا دەندەگەن دەرت اقىرى انەكەڭدى 66 جاسقا قاراعان شاعىندا الىپ تىندى.
وكىنگەنمەن وتكەننىڭ قايتىپ كەلمەسى تاعى بار.
كوڭىلگە مەدەت بولارى - داۋىلپاز داۋىس يەسى، حالىق ءارتىسى انۋاربەك بايجانبايەۆتىڭ ەسىمىن ۇمىتپايتىن حالقى مەن ءوزى تاربيەلەپ، وسىرگەن ۇل-قىزدارى، نەمەرەلەرىنىڭ بارىنا شۇكىرشىلىك ەتەمىز.
مەيرام بايعازين،
قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى جۋرناليسى
Egemen Qazaqstan
