ەجەلگى تەكتى تۇقىم «كەرەي قويىن» نەگە قازاقستانعا اكەلمەسكە؟
ولارعا شارۋا ءشوپ جيناپ اۋرەگە تۇسپەگەن. قۇيرىعى شۇباتىلعان قاراكول مەن مالىش قۇيرىق مەرينوس قويدىڭ ەلىمىزگە كەيىننەن سىڭگەنى انىق. ال الگى ايتىلعان كوتەرىڭكى قۇيرىقتى بايىرعى قازاقى قويدىڭ تۇقىمى قازاقستاندا جويىلىپ كەتسە كەرەك. دەگەنمەن «ەدىلباي» قويىنا ۇقساس قازاقى قۇيرىقتى قويدىڭ تۇقىمى موڭعوليا قازاقتارىندا جاقسى ساقتالعان. ول ەجەلدەن ەل ىشىندە «كەرەي قويى» دەپ اتالىنادى. قازاققا ورتاق قۇيرىقتى قويدىڭ ءبىر تايپانىڭ اتاۋىنا تەلىنىپ كەتۋىندە دە سىر بار.
نەگىزىنەن اباق-كەرەي رۋى بولىپ كەلەتىن موڭعوليا قازاقتارىنىڭ بەرگى تاريحى ابىلاي حان زامانىنا بارىپ تىرەلەدى. سول كەزدە ءبىر تايپا ەل اسىل تۇقىمدى مالىمەن سىر بويىنان باي ولكەگە اۋا كوشىپ بارعان. ايگىلى بۇحار جىراۋدىڭ «كەرەي، قايدا باراسىڭ؟!» دەگەن اتاقتى جىرى سول كەزدە تۋعان. ونان بەرى تالاي دۇربەلەڭ عاسىرلاردى باستان وتكەرگەن موڭعول قازاقتارىن، كەشەگى وسپان باتىردىڭ ۇرپاعىن تاۋ اسىپ، ءشول باسىپ جۇرگەندە، قىستىڭ ۇسكىرىك بورانى مەن ايازدى سۋىعىنان ساقتاپ قالعان وسى قۇيرىقتى قويدىڭ ەتى مەن سورپاسى ەكەنى ءسوزسىز.
موڭعوليانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترىنىڭ كەڭەس القاسى جەرگىلىكتى قۇيرىقتى قويدى 1999 - جىلى جەكە تۇقىم ەتىپ بەكىتىپ، «كەرەي قويى» دەپ اتاۋعا شەشىم قابىلداپتى. وسىلايشا بۇرىن عىلىمي تىلدە «باتىس موڭعوليانىڭ قۇيرىقتى قويى» دەپ اتالىپ كەلگەن جەرگىلىكتى مالدىڭ اتاۋى وزگەرىپ، رەسمي تۇردە قازاقشا اتالۋعا ءبىرجولا كوشەدى.
«كەرەي قويىنىڭ» ءتۇر-ءتۇسى، دەنە قۇرىلىمى وزگەشە. اتاپ ايتقاندا، باسى ۇلكەن، قۇلاعى ۇزىن، ءتۇسى قىزىل، قىزىل كۇرەڭ، قىلشىق ءجۇندى، تەگەنە قۇيرىقتى بولىپ كەلەدى. موڭعولدىڭ قىسقا ماي قۇيرىق قويلارىنان بولەكتەنىپ تۇرادى. ولارعا قاراعاندا تىرىدەي سالماعى دا، ءجۇنىنىڭ ءتۇسىمى دە ايتا قالارلىقتاي ارتىق.
«كەرەي قويى» سوڭعى 30 جىل بويى جۇرگىزىلگەن سەلەكسيالىق اسىلداندىرۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە ساپاسى نىعايىپ، جاقسارا تۇسكەن. بۇل قويدى جوعارى تۇقىم دارەجەسىنە جەتكىزۋ جولىندا سەلەكسيونەر-زووتەحنيك قاتىران ورىنباي ۇلى دەگەن اعامىز ونداعان جىلدار بويى قاجىرلى ەڭبەك ءسىڭىرىپتى. ول سەلەكسيالىق اسىلداندىرۋ جۇمىستارىن ارناۋلى ادىستەمە بويىنشا عىلىمي نەگىزدە جۇرگىزىپ، قويدىڭ دەنە قۇرىلىمى مەن ءپىشىنى، فيزيولوگيالىق قاسيەتى، ءوسىمتالدىعى مەن ومىرشەڭدىگى، ءوسىپ-جەتىلگىشتىگى، ەت، ءسۇت، ءجۇن ونىمدەرىنىڭ مولشەرى مەن ساپاسى قاتارلى بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەپ، عىلىمي ەڭبەك جازۋ ارقىلى اتالمىش قويدى عىلىمي اينالىمعا شىعارعان. زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە، قويدىڭ تۇقىمدىق ساپاسى مەن ءونىم مولشەرى اناعۇرلىم جوعارىلاعان. وسى عالىم باۋىرىمىزدىڭ عىلىمي ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا موڭعولدىڭ قۇزىرلى ورىندارى كەرەي قويىن مويىنداپ، قازاقشا اتاۋعا قاۋلى شىعارعان. «كەرەي قويىنىڭ» ساقا قوشقارلارىنىڭ تىرىدەي سالماعى 74،5 كەلى، ءجۇن شىعىمى 1،84 كەلى، شوقتىعىنىڭ بيىكتىگى 73،3، تۇرقىنىڭ قيعاش ۇزىندىعى 75،2، كەۋدەسىنىڭ ورامى 95،2 س م بولىپ كەلەدى. بيىك تاۋ جايىلىمدارىندا قار تەبىندەۋگە جاقسى بەيىمدەلگەن. ۇزاققا ايداۋعا ءتوزىمدى. جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە دە جايىلىممەن باعىلادى. جاز بەن كۇزدە تەز وڭالىپ، تەز سەمىرەدى. سوندىقتان ول جاقتا قىسقا جەم-ءشوپ دايىنداپ، سوعىمعا مال بايلاۋ دەگەندى بىلمەيدى.
مال باسىن ءوسىرۋ، شەتەلدەرگە ساپالى ەت ەكسپورتتاۋ - بۇگىنگى كۇننىڭ مىندەتى. ەت وندىرۋگە ەرەكشە كوڭىل بولىنۋدە. قازىر «مال تۇقىمىن اسىلداندىرامىز» دەپ قازاقستانعا الىس شەتەلدەردەن مال تاسۋ ادەتكە اينالدى. 2004 - جىلى الماتىعا سوناۋ اۆستراليادان ۇشاقتارمەن اسىل تۇقىمدى بيازى ءجۇندى قوشقارلار اكەلىنگەنى ەسىمدە. گازەت تاپسىرماسىمەن ءتۇننىڭ ورتاسىندا ءبىر توپ جۋرناليست اۋەجايعا بارىپ، اسپاندا كەلە جاتقان اي ءمۇيىز قوشقارلاردى تابانىمىزدان تاۋسىلىپ كۇتىپ تۇردىق. ۇشاقتان تاپ ءبىر ەلدىڭ پاتشاسى تۇسكەندەي قالى كىلەم توسەلىنىپ، قارسى الىندى الگى قوشقارلار. كەردەڭدەگەن ءبىر كەسىر قوشقار تالتايىپ تۇرا قاپ، سۋ جاڭا كىلەمدى بۇلدىرگەنى دە كوز الدىمدا. سول جارناماسى جارقىلداپ كوز ارباعان قوشقارلاردان بۇگىندە تۇقىم دا قالماعانعا ۇقسايدى. جەرسىنبەگەن، تابيعاتىمىزعا بەيىمدەلە الماعان. قىسقى سۋىققا، جازعى ىستىققا شىداماي، قۇرىپ كەتكەن.
ال قازاقستاننىڭ تابيعاتىنا مەيلىنشە لايىق، سۋىققا ءتوزىمدى، تەرىسى قالىڭ، جۇندەس، ەتتى، قىستى تەبىندە وتكىزەتىن كەرەي قويلارى ىرگەمىزدە تۇرعاندا، الىستان اربالاۋدىڭ قانشالىقتى ءجونى بار ەدى. ەندى، وسى قويدى قازاقستانعا اكەلىپ، تۇقىمىن نەگە كوبەيتپەيمىز؟! بۇعان نە كەدەرگى بولىپ تۇر؟! كەدەرگى - سول باياعى شەكارا ماسەلەسى. قازاقستان مەن موڭعوليانىڭ شەكاراسى تۇيىسپەيدى. ەكى ەل اراسىنداعى جول رەسەي ارقىلى وتەدى. رەسەي جۇقپالى مال اۋرۋىن سىلتاۋراتىپ، موڭعول قازاقتارىن اتامەكەنىنە مالىمەن وتۋىنە رۇقسات بەرمەي وتىر. تۋىستاس ەكى ەلدىڭ اراسى 100 شاقىرىمداي عانا «شەتەل جەرىمەن» ءبولىنىپ تۇر. وسى ءجۇز شاقىرىم جەر ماسەلەسىن شەشۋ قيىنعا سوعىپ وتىر. امال جوق، وتار-وتار قويىن بولىمسىز اقشاعا ساتىپ، شەكارا سىرتىنان ءجۇز مىڭداي قازاق وزدەرى عانا ەلگە كوشىپ كەلدى. كوشپەگەن ءجۇز مىڭنان اسا قازاق ءالى تۇتاسىپ وتىر. شەكارا ماسەلەسى شەشىلسە، تاۋلى ايماققا ءتوزىمدى كەرەي قويلارى ەلگە تەپ-تەگىن ورالار ەدى-اۋ دەگەن ءتاتتى وي قىلاڭدايدى. تەگىن بولماي-اق قويسىن، وسى قوي تۇقىمىن ميلليونداپ ساتىپ الساق تا، ۇتپاساق ۇتىلماس ەدىك. ەڭ باستىسى، قازاقتىڭ ەجەلگى تەكتى مال تۇقىمىن قايتىپ ورالتار ەدىك...
تورەعالي تاشەنوۆ
دەرەككوزى: «ايقىن» گازەتى. 2012-جىل
