ازيا «جولبارىسى» قالا پىشىندەگى مەملەكەتتىڭ سىرى
ونى شري تري بۋانانىڭ باسشىلىعىمەن تۋماسيك قالاسى قۇرىلا باستادى. XIV -عاسىردا تۋماسيك سۋ ارقىلى تاۋار ونىمدەردى تاسىمالدايتىن ورتالىققا اينالدى. XV -عاسىردىڭ باسىندا سينگاپۋر مالاكك ەلىنىڭ قۇرامىنا ەندى. 16-عاسىردىڭ باسىندا پورتۋگالدىقتار باسىپ الدى. 17-عاسىردا گوللانديالىقتار پورتۋگالدىقتارمەن شايقاسىپ سينگاپۋردى تارتىپ الدى. 1819- جىلى ستامفورد راففلەس (شىعىس ءۇندىستاندى باسقارۋشى بريتاندىق) ارالدى ۇلى بريتانيا وتارىنا اينالدىرۋ ءۇشىن، سۇلتان دجوحورمەن كەلىسىم شارتقا قول قويدى. 1826- جىلى سينگاپۋر سترەيتس سەتلمەنتس وتارىنا قاراپ، 1832- جىلعا قاراي سونىڭ ورتالىعىنا قارادى. بريتاندىقتار سينگاپۋردىڭ دامۋى ءۇشىن تۇرعىنداردى ەركىنسىڭدەر دەپ الداپ، بارلىق بايلىقتارىن كەمەمەن بريتانياعا تاسىدى.
1942- جىلدىڭ قاڭتار ايىندا جاپوندىقتار مالايزيانى باسىپ العان سوڭ، سينگاپۋردىڭ ۇستىنەن جۇگىرىپ ءوتتى. 1945- جىلى سينگاپۋر قايتادان ۇلى بريتانيانىڭ قول استىندا بولدى. 1946- جىلى سترەيتس-سەتلمەنتس وتارى تاراعانىمەن، ءوز الدىنا ەل بولا المادى. 1959- جىلعا قاراي، «ءوز ەلىڭدى ءوزىڭ باسقار» دەگەن ەركىندىككە جەتەدى. 1963- جىلى سينگاپۋر مالايزيا قۇرامىنا كىرگەنىمەن، 1965- جىلى 9- تامىزىندا تاۋەلسىز ەل اتانادى.
ەلدىڭ اتاۋى - سينگاپۋر رەسپۋبليكاسى. ەلدىڭ باسشىسى - پرەزيدەنت. زاڭ شىعاراتىن بيلىك - ءبىر پالاتالى پارلامەنت. گەوگرافيالىق ورنالاسۋى - وڭتۇستىك شىعىس ازيا. استاناسى - سينگاپۋر قالاسى. جەر كولەمى - 692،7 شارشى شاقىرىم. حالقىنىڭ سانى - 4425720 ادام. اقشا بىرلىگى - سينگاپۋر دوللارى. وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعى اۋزىن ايعا بىلەگەن مەملەكەت - سينگاپۋردى الەمنىڭ جۇرتى قالا-مەملەكەت دەپ بىلەدى. مەملەكەتتىك قۇرىلىسى جاعىنان رەسپۋبليكا ستاتۋسىن يەلەنەتىن ەل ۇلى بريتانيانىڭ باسقارۋىنداعى دوستاستىق قۇرامىنا ەنەدى.
سونىمەن قاتار، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى مەن وڭتۇستىك-شىعىس ازيا مەملەكەتتەرى اسسوسياسياسىنا مۇشە. ەلدىڭ گەوگرافيالىق قونىستانۋى جايلى بار بولعانى، ۇزىندىعى 42 شاقىرىم، ەنى 23 شاقىرىم بولاتىن سينگاپۋر ارالى مەن مالاككا جارتى ارالىنىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان كىشىگىرىم ارالداردىڭ جيىنتىعىنان تۇرادى. سۋ مەن نۋىن قوسا ەسەپتەگەندەگى ەلدىڭ جالپى اۋماعى 638 شارشى شاقىرىمدى الىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ەلمەن ءتىپتى، سالىستىرۋعا كەلمەيدى.
وسى ءبىر كىشكەنتاي جەردى 4 ميلليونداي ادام مەكەندەيدى. الەم بويىنشا حالىقتىڭ تىعىز ورنالاسۋىمەن ەرەكشەلەنەدى، جەردىڭ تارلىعىنا قاراماستان، تىعىز قونىستانعان تۇرعىندار تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرەدى. ەسەپ بويىنشا سينگاپۋردەگى حالىقتىڭ تىعىز قونىستانعاندىعى سونشالىقتى، 6389 ادامعا 1 شارشى شاقىرىمنان كەلەدى. ەلدەگى دەموگرافيالىق ءوسىم ازيا قۇرلىعى بويىنشا قىتايدان كەيىنگى ورىندا. 1960- جىلدىڭ باسىندا مەملەكەت بالا سانىن شەكتەۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان، وعان قاراماستان حالىق سانىنىڭ ارتۋى ازايماي كەلەدى. 2011- جىلعى ساناق بويىنشا، 4 ميلليون 810 مىڭ ادامعا جەتكەن. ياعني، جىل سايىنعى ءوسىم 3،423 قۇراعان. ەلدەگى ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى دا كوپتەگەن ەلدەردەن كوش ىلگەرى، ورتاشا كورسەتكىش - ەرلەرگە 78 جاسقا ءتان دە، ايەلدەر شامامەن 85 جاس ءومىر سۇرەدى.
تۇرعىنداردىڭ نەگىزگى بولىگى جەرگىلىكتى جۇرت، وسى توپىراقتىڭ يەسى سانالاتىن مالايلار قۇرايدى. كەزىندە وسى ايماققا اعىلشىن وتارلاۋشىلارى ءامىرىن جۇرگىزە باستاعان كەزەڭنەن بەرى باسقا قۇرلىقتان اۋىپ كەلگەندەردىڭ سانى كوبەيە باستاعان. ەل اۋماعىنداعى ساۋدا-ساتتىق پەن ءوندىرىستىڭ وركەندەۋى ەۋروپاعا ەسىك اشىپ، ازيا مەملەكەتتەرىمەن دە تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋعا مۇمكىندىكتەر تۋدى. بۇل ءوز كەزەگىندە سينگاپۋردەگى ۋربانيزاسيا مەن ميگراسيالىق احۋالعا ۇلكەن ىقپال ەتتى. بۇگىندە باسى ءبۇتىن سينگاپۋرلىقتار سانالاتىن ەۋروپالىقتار مەن قىتايلىقتار ەلگە وسى تۇستا كەلىپ، ءسىڭىپ كەتكەندەر ساناتىندا. ولاردىڭ قاتارىندا ءۇندىستاننان ۇدەرە كوشىپ كەلىپ، مالاي جەرىن ماڭگىلىك مەكەن ەتىپ قالعاندار دا جەتەرلىك.
كىشكەنتاي جەردىڭ تۇرعىندارىن ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ۇلەس سالماعىن ساۋساقپەن ساناپ، سارالاساق سينگاپۋرلىقتاردىڭ % 76،9 قىتايلىقتار، %15 مالايلار، % 7،9 ۇندىلەر، % 1.5 باسقا دا ەتنيكالىق توپتار - پاكىستاندىقتار مەن شريلانكالىقتار ءھام باسقالار قۇرايدى. ازيا «جولبارىسىن» قالا پىشىندەگى مەملەكەت دەپ اتايدى. وسى اتاۋىنا ساي تۇرعىنداردىڭ نەگىزگى بولىگى ەل استاناسى - سينگاپۋر قالاسىندا تۇرادى. كوپ ۇلتتى مەملەكەتتەردىڭ ساياساتىندا تىلدىك جانە دىندىك ەرەكشەلىكتەرگە ورىن بەرىلەتىنى تۇسىنىكتى. سينگاپۋردا دا سولاي، رەسمي قارىم-قاتىناس پەن ءىس-قاعازدار جۇرگىزۋ ءتىلى رەتىندە 4 ءتىل - مالاي، قىتاي، تاميل جانە اعىلشىن تىلدەرىنە باسىمدىق بەرىلگەن. سول سەكىلدى، ءدىني نانىم-سەنىم بويىنشا دا قارىم-قاتىناس كۇردەلى. قۇداي جولىنداعى حالىقتىڭ % 32 بۋدديستەردەن، % 22 داوسيزم نانىمىنداعىلاردان، %15 مۇسىلماندار، % 14 حريستيانداردان جانە % 4 يندۋيستاردان تۇرادى.
گەوگرافيالىق كارتاعا كوز جۇگىرتسەك، سينگاپۋردىڭ قۇرلىقتار اراسىنداعى ماڭىزدى سۋ جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقانىن بايقاۋعا بولادى. الەمنىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرىنىڭ باعىنا بۇيىرماعان ستراتەگيالىق جاعداي سينگاپۋرعا دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ورتالىعىنا اينالۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ەۋروپا، ازيا جانە اۆستراليا ەندىكتەرىنەن اعىلعان تەڭىز جولىنىڭ تۇيىسكەن تۇسىنداعى ەلدى الەمدىك نارىقتىق تىلىندە «بازار الاڭى» دەپ اتايتىنى سوندىقتان بولار. ول وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىندە وندىرىلگەن ءونىمدى الەمنىڭ باسقا ەلدەرىنە شىعارۋعا جول اشسا، الەمنىڭ باسقا دامىعان مەملەكەتتەرىنەن ءونىمدى ازيا نارىعىنا جەتكىزۋشى رەتىندە ماڭىزدى ورىن الادى.
ماسەلەن، مالايزيا كاۋچۋگى مەن تايلاند كۇرىشى تەك سينگاپۋردىڭ سۋ جولى ارقىلى ەكسپورتقا شىعۋعا مۇمكىندىك الادى، ا ق ش، جاپونيا جانە تۇتاس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ءارتۇرلى شىعارعان ونىمدەرى دە قالا مەملەكەتتىڭ تەڭىز پورتتارىنا ءبىر تۇنەپ بارىپ، وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىنىڭ نارىعىنا جول تارتادى. قازىرگى تاڭدا، سينگاپۋر دامۋ قارقىنى جاعىنان الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىن ارتقا تاستاعان «ازيا جولبارىسى» اتانعان ەل.
ەلدىڭ جىل سايىن ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ كولەمى 115،2 ميلليارد ا ق ش دوللارىنا تەڭ. ياعني، جان باسىنا شاققاندا بۇل الەمدىك ولشەمدەگى جوعارعى كورسەتكىشتىڭ ءبىرى. الەمدەگى ەڭ ۇلكەن سۋ جولى مەن پورتتار دا سينگاپۋردىڭ ەنشىسىندە. تەڭىز جولىنىڭ 270 جەلىلىك باعىتىن قابىلداي الاتىن پورتتار تاۋلىگىنە 175 ۇلكەندى كىشىلى كەمەلەردى قابىلداي الادى. سول سەكىلدى سينگاپۋردىڭ اۋە جولى دا الەمنىڭ اۋزىن اشتىراتىن ەرەكشەلىكتەرگە يە. دۇنيەءجۇزىنىڭ كەز كەلگەن ۇلكەن نۇكتەلەرىنە ۇشاق ۇشىرۋعا قابىلەتتى اۋە جەلىسى تابيعاتتىڭ قانداي مىنەزىندە بولسىن جۇمىس ىستەي الاتىندىعىمەن دە اڭىزعا اينالعان. تاڭدانباسقا شاراڭ جوق.
بۇل ەلدىڭ ەڭ جوعارعى جالاقىسى - سينگاپۋر پرەزيدەنتى مەن پرەمەر-مينيسترىنىكى. بۇل ەلدە «ونسىز دا بارلىق بيلىكتى قولىنا العان جاندارعا قوسىمشا تولەپ كەرەگى نە؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن بىلەدى. سينگاپۋر شەنەۋنىكتەرىنىڭ جالاقىسى - جەمقورلىققا قارسى كۇرەستىڭ ەڭ ءتيىمدى ءتۇرى. پرەمەر لي كۋان يۋ-دىڭ جاساپ كەتكەن جۇيەسى وسى. قازىرگى پرەمەر لي سيان لۋن مەملەكەتكە 2 ميلليون دوللارعا تۇسەتىن ءتۇرلى بونۋستاردى ەسەپتەگەندە، جىلىنا 1 ميلليون دوللاردان استام جالاقى الادى. وكىلەتتىگى پرەمەرگە قاراعاندا ازداۋ پرەزيدەنت سەللاپان راما ناتاننىڭ الاتىنى-بۇدان جارتى ميلليونعا كەم. سينگاپۋر رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارى بويىنشا، ەلدىڭ جوعارى لاۋازىمدى ادامدارى زەينەت جاسىنا (55 جاس) جەتكەندە، ءوزىنىڭ نەگىزگى ەڭبەكاقىسىنىڭ باسىم بولىگىنە تەڭ زەينەتاقى الادى. جالپى مەملەكەتتىڭ جوعارى لاۋازىمدى ادامدارىنىڭ ەڭبەكاقىسى سول مەملەكەتتىڭ كولەمىنە نەمەسە جوعارى دارەجەلى شەنەۋنىكتىڭ وكىلەتتىگىنىڭ دەڭگەيىنە ەش بايلانىستى ەمەس.
جۇمامۇرات ءشامشى
