ەت جىلىكتەيتىن ەركەك بار ما؟

استانا. قازاقپارات - مال سويۋدى ۇمىتقانى ازداي، قوناققا ارناپ تاباق تارتۋدى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەتىندەر سيرەك. ەتتىڭ ءبارىن ءۇيىپ-توگىپ دايىن تۋراپ اكەلۋ ادەتكە اينالدى.

سىيلى قوناققا، ۇلكەن-كىشىگە تارتىلاتىن تاباققا قانداي كادەلى سۇيەكتەر سالىنۋ كەرەكتىگىن ورتا جاسقا تاياعان ايەلدەردىڭ اراسىندا «كۇيەۋ بالاعا ءتوس بەرەدى، قالعانىن اپام بىلەدى...» دەيتىندەر كوپ. كۇيەۋ جىگىتتىڭ سىباعاسىن عانا بىلەتىندەر، قازاقتىڭ سالتىن ساقتاعان اجەلەرىمىزدەن كەيىن قوناققا تاباق تارتۋدىڭ ءجونىن بىلەتىن جان تاپپاي قالماي ما؟..

سوڭعى جىلدارى مال سوياتىن ارنايى قاساپحانالار كەرەكتىگى ءجيى ايتىلادى. ءبىراق تالاپقا ساي قاساپحانالار ۇلكەن قالالار مەن وبلىس ورتالىقتارىنىڭ وزىندە تاپشى. كەرىسىنشە، جابايى بازار سەكىلدى قاپتاعان قاساپحانالاردىڭ جۇمىسى قىزىپ-اق تۇر. ءبىراق قىسى-جازى مال سويۋدان ءبىر كۇن بوسامايتىن قاساپحانالاردان تازالىقتى تالاپ ەتۋدىڭ ءوزى مۇڭ. مالدىڭ باسىن قۇبىلاعا قاراتىپ، «سەندە جازىق جوق، مەندە ازىق جوق» دەپ ءبىسمىللاسىن ايتىپ، باۋىزداعاندا قانىن سارقىپ اعىزىپ، تۇياعىن سەرپىپ، جانى شىققان سوڭ بارىپ سويۋ كەرەكتىگىن ەكى قاساپشىنىڭ ءبىرى قاپەرىنە المايدى.

ايتا كەتەرلىك جايت، ايتقانىڭىزدى ءاپ-ساپتە ورىندايتىن قاساپشىلاردىڭ كوپشىلىگى كۇردىلەر، شەشەندەر، تۇرىكتەر... كەرىسىنشە، ءدىني مەيرامدار كەزىندە باتاسىن اقشاعا ساتاتىن، ىشەك-قارىن ارشيتىن قازاقتار. سوعىم سويۋدى بەس ساۋساقتاي بىلەتىن قازاقتىڭ بالاسى بۇگىندە مال باۋىزداپ، ەت جىلىكتەتۋ ءۇشىن نەگە وزگەگە كۇنى قاراپ قالدى؟ قاساپشىلار قان-جىنى ارالاسقان قالدىق، تاۋ بوپ ۇيىلگەن تەرى، ءار بۇرىشتا تەڭكيىپ باۋىزدالىپ جاتقان مالعا ءمان بەرىپ جاتپايدى. ءبىر عانا ماقسات - از ۋاقىتتا كوپ مال سويىپ، اقشا تاپسا بولدى. ءتىپتى ەتتى دۇرىس جىلىكتەي المايتىن ستۋدەنتتەردىڭ شالا-شارپى تىرلىگى اقشا تابۋدىڭ امالى. ءبىراق ەتىن قيدالاپ، دۇرىس جىلىكتەپ، مۇشەلەپ بەرمەسە دە، كەيىستىك بىلدىرەتىندەر جوقتىڭ قاسى. قولقانى قاباتىن مۇڭكىگەن يىستەن قاشىپ، قاشىقتاعى كولىگىندە وتىرىپ، بۇيرىق بەرۋگە عانا ەپتى. قالتاسىنا قاراي مال تاڭداپ، سويدىرىپ العانىنا ريزا.

ەت مۇشەلەۋ دەگەنىمىز - سويىلعان مالدىڭ ەتىن جىلىك-جىلىگىمەن بولشەكتەۋ. مالدىڭ ءتورت اياعىنداعى 12 جىلىكتەگى جامباس، ورتان جىلىك، توقپان جىلىك، كارى جىلىك، جاۋىرىن سۇيەكتەرىنە وراي ەت مۇشەلەگەندە وسى جىلىكتەردى بۋىن-بۋىنى بويىنشا اجىراتىپ جىلىكتەيدى. ماسەلەن، قوي ەتىن جىلىكتەگەندە 13 مۇشەگە: جامباس - 2، ورتان جىلىك - 2، اسىقتى جىلىك - 2، بەل ومىرتقا - 1، سۇبە قابىرعا - 2، (سۇبەمەن بىرگە بۇيرەكتەن جوعارى 5 قابىرعا كەتەدى)، قابىرعا - 2، ءتوس - 1، ومىرتقا - 1، جاۋىرىن - 2، توقپان جىلىك - 2، كارى جىلىك - 2، بۇعانا - 1، مويىن - 1 ەتىپ بولەدى («شاڭىراق» ەنسيكلوپەدياسى، 194-بەت).

مال سويۋدى ۇمىتقانى ازداي، قوناققا ارناپ تاباق تارتۋدى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەتىندەر سيرەك باس تاباق، ورتا تاباق، كىشى تاباق تارتىپ قوناعىن قۇدايىنداي سىيلايتىن قازاق اس ۇسىنعاندا كورەگەندىك تانىتقان. قازاقستاننىڭ ءار ايماعىنا تان ەرەكشەلىكتەرى بولعانىمەن، قوناقتىڭ جاسىنا، تۋىستىق جاقىندىعىنا قاراي تاباقتاردىڭ كوپتەگەن ءتۇرى بار: سىي تاباققا - باس، جامباس، قازى-قارتا، جال-جايا، قۇيرىق، سۇبە. قۇدا تاباققا - باس، جامباس، قازى-قارتا، جال-جايا، قۇيرىق، باۋىر. قۇداعي تاباققا - جاق، قازى-قارتا، قارىن، توق ىشەك، اسىقتى جىلىك، سۇبە. جەڭگە تاباققا - اسىقتى جىلىك، سۇبە، قابىرعا، مويىن ومىرتقا، قۇيرىق، وكپە، ۇلتابار. بەتاشار تاباققا - سۇبە، ءتوس ەتى، قارىن، اششى ىشەك، قۇيىمشاق، مويىن ومىرتقا. كۇيەۋ تاباققا - ءتوس، اسىقتى جىلىك، قابىرعا، ومىرتقا ەتى، قازى-قارتا. قىز تاباققا - توقپان جىلىك، بەل ومىرتقا، قۇيرىق، قابىرعا. قۇرداس تاباققا - توقپان جىلىك، ومىرتقا، سۇبە، قابىرعا، قازى، قۇيرىق. بالا تاباق - بەل ومىرتقا، قابىرعا، بۇيرەك، باقاي، اسىقتى جىلىك. («قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى»، 2007 ج)

قويدىڭ باسىن داستارقانعا ماڭدايىنان تۇمسىعىنا قاراي كەڭسىرىكتىڭ ۇستىنەن ءتىلىپ اكەلەدى. باستى ۇستاعان قوناق وتىرعاندارعا شەتىنەن باستى كەسىپ، بارلىعىنا ءبولىپ بەرەدى. قۇلاقتىڭ ءبىرىن سول شاڭىراقتىڭ كىشى بالاسىنا، ءبىرىن نەمەرەلى كىسىگە ۇسىنعان. قۇيقادان اۋىز تيگەن سوڭ، وڭ كوزىن «حالقىڭا، تۋىس-تۋعانىڭا وڭ كوزىڭمەن قارا» دەپ ەل باسقارعان ادامعا، توبە قۇيقانى «ەلدىڭ توبە ءبيى بول» دەگەن تىلەكپەن ەلدىڭ قوشەمەتىنە بولەنگەن ازاماتقا ۇستاتقان. جاقتىڭ ەتىن «جاعىڭ تۇسكەنشە جاماندىق كورمە» دەپ ىرىمداپ ۇسىنعان. قىسقاسى، بارلىعى باس ۇستاعان ادامنىڭ شەشەندىگىنە، ءجون-جورالعىنى دۇرىس بىلەتىندىگى بايلانىستى بولعان.

بۇگىندە اۋىلدا «قوي اسىعى دەمەڭدەر، قولعا جاقسا ساقا عوي» دەپ قالتا-قالتا اسىق جينايتىن بالا ىلۋدە بىرەۋ. «اسىق ويناعان ازار» دەپ ويىنعا بەرىلگەن نەمەرەسىنە تايت دەيتىن اجەلەر كيىز باسقاندا اسىقتى ءتۇرلى-ءتۇستى ەتىپ بوياپ بەرەتىن. قازىر كيىز باسۋ دا «ساننەن» قالعان. كيىز سەكىلدى قولونەر بۇيىمدارىن دايىنداۋ دا جويىلىپ بارا جاتىر. قازىر تەرىنى تيىنعا وتكىزىپ، ءجۇندى قوبىراتىپ قوقىسقا تاستايدى.

ساياتشىلىق قۇرىپ، اعاشتان ءتۇيىن تۇيەتىن، ەر-ازاماتقا تيەسىلى ونەردى ناسيحاتتاۋ كەمشىن. ۇساقتالىپ بارا جاتقانىنا ۇلتتىق رۋح پەن نامىس قانا جەتىسپەيدى. قازاق سوعىم سويۋدا جاتتىڭ قولىنا جاۋتاڭدايتىنداي نە كۇن تۋدى؟ قازىر قازاقتىڭ مال باۋىزداپ، ەت جىلىكتەي الماۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ وسى ماسەلەگە وراي قازاقتىڭ تاماقتانۋ ءداستۇرىن، ىرىم-تىيىمدارىن زەرتتەپ جۇرگەن باسپاگەر، جازۋشى كادىربەك سەگىزباي ۇلىنىڭ پىكىرىن بىلگەن ەدىك.

راس، قازاقتىڭ ءوز مالىن ءوزى سويا المايتىن دەڭگەيگە جەتكەنىنە جۇرەگىم اۋىرادى. مال باۋىزداۋدى ۇمىتىپ قالعان. اۋىلدا سوعىمنىڭ ءجونىن بىلەتىندەردىڭ كوزى كەتتى. ات ارىتىپ، كورشى اۋىلدان قاساپشى اكەلەتىندەردى كورىپ ءجۇرمىن. «قاراش-قاراش وقيعاسىندا» رىسقۇل ەن دالادا ءجۇرىپ، ءبىر ءوزى ءبىر جىلقىنى جىعىپ، سويىپ الاتىن ىسپا بولعان. مال باۋىزداي الماۋ قازاق دەگەن اتىمىزعا ۇيات. قازىرگىلەر دۇكەندەگى دايىن ەتكە جۇگىرەدى. مۇزداتقىشتا ساقتالعان ەتتە ءدام بولمايدى. سەبەبى مالدى قاساپحانالاردا شوشىتىپ سويادى. سەمەيدىڭ، الماتىنىڭ ەت كومبيناتتارىندا بولعانىمدا سيىردى تابىنىمەن، جىلقىنى ۇيىرىمەن اكەلىپ قاماپ، ءدارى بەرىپ مالدىڭ جانىن قيناپ، ىشىندەگى قان-جىنىن ءتۇسىرىپ تاستاپ، سوياتىنىن كورگەنمىن. شوشىنعان مالدىڭ ەتىنىڭ بەزدەرى كوبەيىپ، ءدامى كەتەدى. سوعىمعا جىلقى سويسا قازىسىن «بارماق»، «ەكى ەلى»، «ءتورت ەلى»، «بەس ەلى»، «شىناشاق»، تىم ارىعىن «پىشاق سىرتى قىرتىسى بار» دەگەنگە بىرەۋ ۇقسا، ءبىرى ءمان بەرىپ جاتپايدى. سوعىمدى ساقتاۋ، قازى اينالدىرۋدى كونەكوز اجەلەرىمىزدەن ۇيرەنىپ قالۋىمىز قاجەت-اق. اسىرەسە، قالانىڭ قازاقتارى قۇربان ايتتىڭ كەزىندە مالىن ماشيناسىنا تيەپ الىپ، كەزەككە تۇرىپ قاساپشىلارعا سويدىرىپ الىپ كەلەدى.

ماسەلەن، اتىپ العان اڭدى دا ادال باۋىزداۋ كەرەك. اڭشىلىق، ساياتشىلىق ءوزى الدىنا بولەك اڭگىمە. ءبىراق قازىر سايات قۇرۋدا داراقىلىق باسىم. ماشيناسى مەن مىلتىعىنا ماقتانۋ ءۇشىن شىققاندار مەرگەندىكتى مەڭگەرمەگەن. قازاقتا «ىسقىرىپ اتقان كيىكتىڭ جازىعى جوق» دەيدى. ونداعى ايتپاعى قوراداعى مال بولسىن، دالاداعى اڭ بولسىن قاشۋعا مۇمكىندىك بەرگەن. قازىرگى اڭشىلاردىڭ ىشىندە «وق تيسە بولدى، قان شىقتى» دەپ ەسەپتەيتىندەر بار. باۋىزدالماعان مال ارام بولىپ سانالادى. مالدىڭ قانى اۋرۋ تاراتۋعا بىردەن-ءبىر سەبەپشى ەكەنىن عىلىم دالەلدەپ وتىر. بۇگىندە ەلدىڭ «حالال» دەپ جاڭالىق اشقانداي جارىسا ايتىپ جۇرگەنى قازاقتىڭ «مالدى ادالداپ سويۋ»، «ادال اس» دەگەن ءسوزى.

بۇل كۇندە جۇرەك، باۋىر، بۇيرەگىن الىپ، ىشەك-قارىندى اقتارىپ، قوقىسقا تاستايدى. دارۋمەننىڭ دەنى ىشەك-قارىندا. ونى تازالاۋدى، ودان ءتۇرلى تاعام تۇرلەرىن دايىنداۋدى ۇمىتقانىمىز وكىنىشتى. داستارقانعا مالدىڭ باسىن قۇبىلاعا قاراتىپ، ماڭدايىن ايقىشتاپ كەسكىلەپ اپارادى. قازىر مەنى قىنجىلتاتىنى ەتتى تۋراپ، جىلىكتەردى كولدەنەڭ ءۇيىپ-توگىپ ۇستىنە قويىپ اكەلە سالاتىن بولىپ ءجۇر. بۇل ءداستۇردى سىيلاماۋ. «پىشاعى بار سۇيگەنىن جەيدى، پىشاعى جوق تيگەنىن» جەيدى دەگەندەي ەتتى ەبى بار ادام تۋرايدى. قامىرعا تۇزدىق قۇيىپ، ەتتى بۇتىندەي بولەك سالىپ اكەلۋ دە قوناققا دەگەن قۇرمەتسىزدىك. قوناقتار ەت تۋراپ وتىرماسىن دەپ، تۋراپ اكەلۋ تاباق تارتۋعا جاتپايدى. حالقىمىزدا «اش بولساڭ دا اسىقتىڭ ەتىن اساما، توق بولساڭ دا توبىقتىڭ ەتىن تاستاما» دەيدى. جاستار ەت مۇجۋدى بىلمەيدى. ءتۇرتىپ، شۇقىپ جەيدى. بىرەۋ قولمەن ۇستاعان سوڭ «ادامنىڭ قولى دەيدى» دەگەن بىلگىشسىماق تازالىقشىلار ەتتى اپارىپ قوقىس جاشىككە تاستايدى. وبال-ءساۋاپتى بىلەتىن قازاق ەشقاشان سۇيەكتى ەتىمەن تاستاماعان. راسۋا ەتپەي اسىقتى جىلىكتى مۇجىگەندە تازالاپ، جىلتىراتىپ ارشىپ، اسىعىن بالاسى بار ۇيگە بەرگەن. بالا كۇتىپ جۇرگەن كەلىنشەككە «ۇلدى بولسىن، دۇنيەگە كەلەر ازاماتتى وسى اسىق كۇتىپ جاتسىن» دەپ نيەت ەتكەن. سۇيەكتى جاس جىگىتتەرگە كەلىنشەگىڭ سۇلۋ بولادى دەپ تازالاپ مۇجىتكەن.

باتا جاسالماي تۇرىپ باس تاباقتى الا شاباتىندار بار. ەت جەلىنىپ، سورپا ءىشىلىپ بولعان سوڭ اس قايىرادى. تاباقتى سودان سوڭ الىپ كەتۋ كەرەك. استا-توك قۇدايى تاماق بەرىپ، سوم-سوم ەتتى قوقىسقا تاستاي سالىپ، مالدىڭ كيەسىن قاپەرگە المايتىنداردان قورقامىن. قازاقتىڭ مال سويۋ، تاباق تارتۋى ۇلكەن عىلىم. وسىنى جوعارى وقۋ ورىندارى، اسپازدار دايىندايتىن كوللەدجدەردە ءبىر ءپاندى سالت-داستۇرگە ارناسا، ارتىق بولماس ەدى دەپ ويلايمىن. سوندا عانا جاستارىمىزدىڭ ءداستۇردى ۇيرەنىپ، ءوز مالىن ءوزى سويىپ الاتىن بولادى.

P.S وركەنيەتتىڭ ءبارى باتىستا دەپ ءوز ءداستۇرىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى مەنسىنبەي جۇرگەندە ۇلتتىق تاعام، ۇلتتىق ويىندارىمىزدى شەتەلدىكتەر «بىزدىكى» دەپ يەلەنىپ كەتتى. نەمىستەر قىمىزدى، قىرعىزدار كوكپاردى، تاعى ءبىرى قولونەرىمىزدى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق برەندىنە اينالدىرىپ ۇلگەردى. ەندى كەلىپ اپتالاپ قازاقتىڭ ءتول ونەرى تۋرالى «پايداسى مىناداي، قۇرامى وسىنداي، وسىلاي دايىندالادى...» دەپ سەمينار وتكىزىپ، قازاققا لەكسيا وقيتىندى شىعاردى. «قولدا باردا التىننىڭ قادىرىن بىلمەسەك»، ەرتەڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قولدى قىلىپ، وزگەگە جاۋتاڭداپ وكىنىپ جۇرمەيىك.

مايرا جانىسباي

دەرەككوزى: «ايقىن» گازەتى. 2012