قاعازعا قاتىستى قىزىقتار

استانا. قازاقپارات - ءبىز قاعاز تۋرالى كوپ بىلەمىز بە؟ ونى پايدالاناتىن بۇيىم رەتىندە عانا قارايمىز. قاجەتتىلىك بولىپ قانا كورىنەر. اقيقاتىندا اقىل وي، يدەيا دا، قازىنانىڭ بيۋدجەتتىك سيفرلارى دا ءبارى قاعاز بەتىنە تۇسەدى.

قىسقاسى قاعازسىز ءومىر جوق. كەيدە كەڭسەدەگى جۇمىستان قالجىراعان كەزدە «وسى قاعازباستىلىقتان قاشان قۇتىلامىز؟» دەپ قوياتىنىمىز بار. ءبىراق قۇتىلمايمىز. ادامزات پايدا بولعالى بەرى قاعاز اداممەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. بۇگىندە ونسىز تىرلىك جوق، حات، جەدەلحات جىبەرۋ ەسكى بايلانىس تۇرىنە ەندى. بۇل، اسىرەسە، كەڭەستىك داۋىردە ايرىقشا دامىدى. قازىر جاهان ەلەكتروندى جۇيەگە كوشتى. ءبىراق ءبارىبىر قاعازقا شۇقشيامىز. كىتاپ وقيمىز. سۋرەت سالامىز. كەز كەلگەن زات پەن بۇيىمدى قاعازعا ورايمىز.

جەر بەتىندە ادام كوبەيگەن سايىن سۇرانىس تا ارتادى. قاعاز ءوندىرىسى دە سولاي، ەلەكتروندىق ىنتىماقتاستىق قارقىندى دامىعانىمەن قاعازدىڭ ورنى ايرىقشا. قازىر الەمدە ا ق ش، كانادا، جاپونيا، شۆەسيا ەلدەرى الەمدەگى قاعاز ءوندىرىسىنىڭ باسىم بولىگىن شىعارادى. يندۋستريالىق مەملەكەتتەردە تۇراتىن حالىقتىڭ 20 پايىزى الەمدەگى قاعاز ءوندىرىسى كولەمىنىڭ 85 پايىزىن پايدالانىپ وتىر. الايدا ەڭ وكىنىشتىسى سول، ءبىزدىڭ قاجەتتىلىگىمىزدى وتەيتىن اق قاعاز اقىرىندا قالدىققا اينالىپ، اينالامىزعا وراسان زور ەكولوگيالىق زيانىن تيگىزۋدە. مىسال رەتىندە ايتا كەتەيىك، بۇگىندە جەر بەتىندەگى قوقىستىڭ تورتتەن ءبىرى قاعاز ونىمدەرىنەن قالعان قالدىق بولىپ وتىر. ءبىر عانا دەرەك، امەريكالىقتار جىل سايىن پوشتا ارقىلى 4 ميلليون تونناعا جۋىق حات-حابار، باندەرول الادى ەكەن. بۇل ءاربىر امەريكالىققا شاققاندا، ونداعان كەلىگە تۇراتىن زات بولىپ تابىلادى. ەڭ قىزىعى، وسىنىڭ بارلىعى ەلەكتروندىق بايلانىس ارقىلى كەلسە، جىل سايىن 150 مىڭ اعاشتى ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بار ەكەن. الايدا پلانەتا حالقى وسى كۇنگە دەيىن ىسىراپشىلدىققا جول بەرىپ، ۇنەمدەۋدى ۇيرەنە الماي كەلەدى. ەگەر دە ءبىز ءبىر توننادان استام قاعاز قالدىقتارىن قايتا وڭدەۋدەن وتكىزەتىن بولساق، 17 اعاشتى امان الىپ قالادى ەكەنبىز.

جالپى قاعازدى ءتيىمدى پايدالانۋ جاعىنا كەلسەك، ءار ەلدىڭ تۇتىنۋى ءارتۇرلى. مىسالى، قىتاي مەن ءۇندىستاندا ونى كوپ پايدالانادى. ويتكەنى تۇسىنىكتى دە شىعار. اتالعان ەلدەردىڭ حالقى وتە كوپ. ال ورتاشا ەسەپپەن العاندا، ءاربىر ەۋروپالىق جىل سايىن 4 توننا قاعاز تۇتىنادى، ال اۆستراليالىققا قاجەتتىلىگى-130 كەلى عانا ەكەن. ال بريتاندىق وتباسى جىل سايىن كەسىلەتىن 6 اعاشتان جاسالاتىن قاعاز قالدىقتارىن دالاعا تاستايتىن كورىنەدى. ارينە، قاعاز ءوندىرىسى ءارتۇرلى 7-8 تەحنولوگيالىق وپەراسيادان تۇراتىن پروسەسس. از ۋاقىتتى المايدى. ماسەلە شىققان ءونىمدى ۇنەمدى پايدانا بىلۋدە. ءبىر عانا دەرەك، ەگەر ءبىر تونناداي قاعازدى قايتا وڭدەۋدەن وتكىزەتىن بولساق، 17 اعاشتى، 26 مىڭ ليتر سۋدى، 3 تەكشەمەتر توپىراقتى، 240 ليتر جانار-جاعار ماي مەن 4000 كيلوۆاتت - ساعات ەلەكتر ەنەرگياسىن ۇنەمدەيدى ەكەنبىز. ال قايتا وڭدەۋدەن وتكىزىلگەن ءوندىرىس بارىسىندا ەلەكتر قۋاتىن ەكى ەسە از ۇنەمدەۋگە بولادى. وسىنىڭ ارقاسىندا اۋانى بىلعايتىن زياندى قالدىقتار 70 پايىز تومەندەيدى.

دەسەك تە، سوڭعى 20 جىل ىشىندە الەمدە قاعاز بۇيىمدارىن تۇتىنۋ 92 ميلليوننان 208 ميلليونعا ارتىپ، ونىڭ كورسەتكىشى 128 پايىزعا ارتتى. قازىرگى زامانعى تەحنولوگيانىڭ جاندانىپ، ەلەكتروندىق قۇجاتتىڭ ومىرگە كەلۋى مەن كومپپيۋتەرلىك بايلانىستىڭ ارتۋى ءبارىبىر قاعاز وندىرىسىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىرعان جوق. سۇرانىس تا، قاجەتتىلىك تە بار. مىسالى، ميلليون توننا قاعازدىڭ 14 مىڭ تەمىرجول ۆاگونىنا سياتىنىن ەسكەرسەك، بۇل سالاداعى ءونىمنىڭ ازايماي، قايتا جىل سايىن ارتىپ كەلە جاتقانىن تۇسىنۋگە بولادى.

جالپى قاعازعا قاتىستى قىزىق دەرەكتەر جەتەرلىك. نەگىزى ءبىر پاراق قاعازدى ءوز زاڭدىلىعى بويىنشا جەتى رەت قانا بۇكتەۋگە بولادى دەيدى ساراپشىلار، ودان ارى بۇكتەۋ وتە كۇردەلى. الايدا جۋىردا بۇل قيسىندى امەريكالىق ءبىر وقۋشى بۇزدى. اق قاعازدى 12 رەت بۇكتەپ، ول رەكورد جاساعان كورىنەدى. بۇل ناتيجەنى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشكىم تۇزەي العان جوق.

«الەمدە تالاي قىزىق بار» دەگەن راس. جاقىندا ءبىر جازۋشى جاڭاشىل باستاما كوتەرىپ، ونى ءوزى جۇزەگە اسىردى. ول اجەتحانالىق قاعاز ارقىلى ءوزىنىڭ كوركەم تۋىندىسىن جازىپ، كىتاپ ەتىپ شىعارعان. فرانكفۋرتتەگى مۇراجايدا كىتاپ كورمەسىن وتكىزگەن. جازۋشىنىڭ ويىنشا، «اجەتحانا -ناعىز كىتاپقۇمارلاردىڭ ورنى».

الايدا كولەمى كىشكەنتاي بالانىڭ الاقانىنداي بولسا دا، الەمدە ەڭ قىمبات قۇندى زات رەتىندە باعالاناتىن قاعازدار دا بار. اتاقتى «تيتانيك» كەمەسىنىڭ 3 كلاستى قوناقتارى تاماقتاناتىن مەيمانحاناسىنان ءبىر جولاۋشىنىڭ «مەنيۋى» تابىلعان. بەلگىسىز قوناق ىشكەن بۇل داستارقان ءمازىرى كەمە اپاتقا ۇشىراعان ماڭدا سۋ بەتىندە قالقىپ جۇرگەن. بۇل داستارقان ءمازىرى اۋكسيوندا 45 مىڭ دوللارعا ساتىلدى.

دەسەك تە، قاعازعا قاتىستى اڭگىمەلەر ا ق ش-تا كوپ. ماسەلەن، كاليفورنيا شتاتىندا ءىس-قاعازدارى قولدانىستاعى زاڭدىلىققا سايكەس، جينالعان ماكۋلاتۋرادان قايتا وڭدەلىپ، ياعني قالدىققان شىققان قاعازدان جۇرگىزىلەدى ەكەن. امەريكانىڭ تاۋەلسىزدىك دەكلاراسياسىنىڭ ەڭ العاشقى جوباسى كونوپليادان جاسالعان قاعازعا جازىلعان كورىنەدى. دۇرىس-اق شىعار. دەگەنمەن مىنانداي دا قايعىلى جاعداي ورىن العان. وسىدان ەكى جىل بۇرىن حايۋاندى قورلاعانى ءۇشىن ا ق ش-تىڭ ءبىر ازاماتى ەكى جىلعا سوتتالدى. ول حامولەوندى ءتۇرلى-ءتۇستى سۋرەتتى قاعازدىڭ ۇستىنە وتىرعىزىپ قويىپ، تىنىشتىق بەرمەي ابىگەرگە تۇسىرگەن. اقىرىندا حامولەون 19 رەت ءتۇسىن وزگەرتىپ، قورلىققا شىداماي ءولىپ كەتكەن.

جالپى الەمدە اجەتحانا قاعازىنا سۇرانىسى وتە جوعارى ەل بارىن بىلەسىز بە؟ ول-يسپانيا. نەگە؟ اسىرەسە، فۋتبول ويىندارى باستالعان شاقتا يسپاندىق جانكۇيەرلەر دومالاق ادەمى ەتىپ ورالعان ءتۇرلى-ءتۇستى ءاجەتحانا قاعازدارىن ساتىپ الىپ، لەنتا رەتىندە الاڭ ورتاسىنا قاراي اتادى. فۋتبول الاڭىندا وتشاشۋلار بولىپ، لەنتاعا ورالىپ جاتقان جانكۇيەرلەر بۇل ءساتتى جەڭىس ءۇشىن، ءوز كلۋبىن قولداۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرادى. بۇل عانا ەمەس، ا ق ش ۇكىمەتى Kimberly-Clark كومپانياسىن پاتريوتتىق قىزمەتى ءۇشىن مەملەكەتتىك ماراپاتقا ۇسىنعان. ويتكەنى كومپانيانىڭ اجەتحانا قىزمەتىنە ارناپ شىعارعان ءتۇرلى-ءتۇستى جۇمساق قاعازدارى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ساربازداردىڭ قاجەتىنە جاراعان. سونداي-اق 1991- جىلى ا ق ش ارمياسى «ءشول دالاداعى داۋىل» وپەراسياسى كەزىندە تانك پەن اسكەري ماشينالاردىڭ ءۇستىن جاسىرىن جابۋ ءۇشىن ءتۇرلى-ءتۇستى قاعازداردى پايدالانعان. مىنە، قاعاز بەن قالدىق ونىمدەردىڭ وسىنداي پايداسى بار.

ال العاش رەت قاعاز اقشا قاشان پايدا بولدى؟ ءبىزدىڭ ەرامىزدىڭ 806 - جىلدارى قىتايدا ومىرگە كەلدى. وعان دەيىن كۇنشىعىس ەلىندە سالماعى 3،8 گرام بولاتىن مىس مونەتالار پايدالانىلعان. ۇلكەن كولەمدە ساۋدا جاسايتىندار ءۇشىن مايدا مونەتالار قولايسىزدىق تۋدىراتىندىقتان يمپەراتور اقىرىندا 10 مىڭدىق يۋان، ياعني قاعاز اقشالاردى باسىپ شىعارۋعا نۇسقاۋ بەرگەن. ءتىپتى قاعاز اقشالارمەن ساۋدا جاساۋدان باس تارتقانداردى ءولىم جازاسىنا كەسكەن جاعدايلار دا كەزدەسكەن.

XIII-XIV عاسىرلاردا قاعاز اقشامەن ساۋدا جاساۋ جاپوندىقتار مەن پارسىلارعا كوشكەن. ال ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ىشىندە قاعاز بانكنوتتارعا العاش قولى جەتكەن -ۇلى بريتانيالىقتار. 1864 - جىلى ەلدە مەملەكەتتىك بانك قۇرىلدى. ال ا ق ش-تىڭ ەڭ ۇلكەن نومينالدىق كولەمدەگى اقشاسى 100000 دوللارلىق سومادا باسىلىپ شىققان. بۇل 1945- جىلعا دەيىن قولدانىستا بولدى. ال قازىرگى 100 دوللارلىق قاعاز كۋپيۋرلەر العاش رەت 1690 - جىلى دۇنيەگە كەلگەن. الايدا باعالاۋشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، دوللار قاعازدان جاسالمايدى. ونىڭ 75 پايىزىندا ماقتا تالشىقتارىنىڭ قوسىندىسى بار دەگەن دەرەك بار. ال تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش قاعاز اقشاسى تاۋەلسىزدىك العاننان ەكى جىلدان كەيىن 1993 - جىلدىڭ 13 - قاراشاسىندا انگليادا باسىلىپ شىققانىنان جۇرتشىلىق حاباردار.

قاعازعا قاتىستى تاعى ءبىر اڭگىمە. كەيىنگى كەزدە باسپاءسوز بەتتەرى مەن دوڭگەلەك ۇستولدەردە بولاشاقتا قاعاز باسىلىمدار جويىلادى دەگەن پىكىرلەر ءجيى تالقىعا سالىنىپ ءجۇر. انىعىندا سولاي ما؟ ب ۇ ۇ-نىڭ بۇكىل الەمدىك زياتكەرلىك مەنشىك ۇيىمىنىڭ وكىلدەرى 2040 - جىلعا قاراي ءداستۇرلى تۇردە شىعىپ تۇرعان گازەتتەر بولمايدى دەگەن دەرەك كەلتىردى. ولاردىڭ ۇيعارىمىنشا، ا ق ش-تا قاعاز-باسىلىمدار 2020 - جىلعا قاراي، ال الەمدە گازەتتەر 2040 - جىلعا قاراي ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتادى.

- جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، بۇل - ەۆوليۋسيالىق دامۋ. قازىردىڭ وزىندە ا ق ش-تا ەشكىم كىتاپ وقىمايدى. قاعازدان بەتتەلگەن كىتاپتاردى ءبىرقاتار قالا كىتاپحانالارىنان تابۋ قيىنعا اينالىپ بارادى. بارلىعى سيفرلىك، ەلەكتروندىق جۇيەگە كوشىرىلگەن رەسمي وكىل. بۇل ماسەلەنىڭ قازاقستاندا دا تالقىلانىپ جۇرگەنى راس. الايدا الداعى 20-30 جىلدا بۇكىل الەم ەلەكتروندىق جۇيەگە كوشىپ، اقپارات-حاباردى سايتتان وقيدى دەۋ سەنىمسىز. دەمەك، قاعازعا قاتىستى اڭگىمە دە، سۇرانىس تا، قاجەتتىلىك تە تاۋسىلماق ەمەس.

بەرىك بەيسەن ۇلى

دەرەككوزى:«ايقىن» گازەتى. 2012 -جىل