باي-ولكە قازاقتارىنىڭ ىرىم-تيىمدارى

استانا. قازاقپارات – موڭعوليا -قازاقستان ءۇشىن الىس شەتەلدىڭ ءبىرى. ويتكەنى ول ەل كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىندا بولماعان، سونىمەن قاتار ت م د-عا (تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى، نەمەسە تاياۋ شەتەل) دا ەش قاتىسى جوق.

سوندىقتان دا قيىر شالعايدا، ءتىلى دە، ءدىنى دە، مادەنەيەتى دە، ونەرى دە بىزگە جات موڭعوليا (بۋدديزم جانە تاڭىرشىلدىك سەنىم ارالاسقان) دەپ اتالاتىن مەملەكەتتە سول ەل حالقىنىڭ 0,4 پايىز عانا ۇلەسىن الاتىن قازاقتىڭ ازعانتاي عانا شوعىرى بار ەكەنىن بۇگىندە ءبارىمىز بىلەمىز.

تاريحتىڭ سان قاتپارلى سەبەپتەرى ارقىلى اتاجۇرتىنان ءبولىنىپ مۇڭعىل ەلىنىڭ ەڭ باتىسىنداعى باي-ولكە (بايان-ولگي) اتالاتىن قاسيەتتى مەكەندە ءبىر جارىم عاسىردان بەرى تۇراقتاپ، قونىستانىپ، ءونىپ-ءوسىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ (دەنى 12 اتا اباق كەرەيلەر جانە ازداعان ۋاق، نايمان، قوجا، تورەلەر) تاريحى، مادەنيەتى، ونەرى، سالت-ءداستۇرى، تىلىندە، سونداي-اق كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا دا قالىپتاسقان وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەندىگى قازاقستانننان بارعان قازاقتاردىڭ نازارىنا بىردەن ىلىگەدى. ونىڭ باستى سەبەبى 21-عاسىردىڭ وركەنيەتىنە بەت العان قازاقستانداعى ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى مەن باي-ولكەدەگى قازاقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى اراسىنداعى وراسان بولماسا دا، ءبىرشاما ۇلكەن ايىرماشىلقتارىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.

باي-ولكەنىڭ قاتال تابيعاتى، وعان ۇيلەسكەن ءداستۇرلى كوشپەلى تۇرمىس سالتىمەن قوسا بۇگىنگى ەلەكتروندى تەحنيكا ءداۋىرىنىڭ جەتىستىگىن قاتار ۇشتاستىرىپ كەلە جاتقان قازاقى ءومىر بۇگىندە الەم عالىمدارى مەن تۋريستەرىنىڭ نازارىن ەرەكشە اۋدارادى. بۇگىندە باي-ولكە جاستارىنىڭ ءبىر بولىگى الىپ التاي-بەسبوعدا جوتاسىندا «قويىن قۇرتتاپ، ايرانىن ۇرتتاپ» ءومىر ءسۇرىپ جاتسا ەندى ءبىر توبى نارىق بيزنەسىن مەڭگەرىپ قىتاي، جاپونيا، كورەيا ەلدەرى تىپتەن انگليا، گەرمانيا، فرانتسيا، امەريكانى دا كۇندەلىكتى بارىپ كەلىپ، كىرىپ-شىعاتىن كورشىسى ءتارىزدى، ول ەلدەردىڭ دە ءتىلى عانا ەمەس، عىلىمى مەن تەحنيكاسىن مەڭگەرە باستاعان. تىپتەن وسى سالادا جەتىستىككە جەتىپ، الەمنىڭ اتاقتى عىلىمي وردالارى مەن بيزنەس كورپوراتسيالارىندا، ءىت جانە نانوتەحنولگيالىق ورتالىقتاردا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ، جەتىستىككە جەتىپ جۇرگەن باي-ولكەلىك قازاق جاستارىنىڭ ءتىزىمىن جاساساق ءبىرشاما شۇبىرتۋعا بولادى.

ءسوزدى وسى جەردەن دوعارا تۇرىپ، مۇڭعىل ەلىندەگى قازاقتاردىڭ تاريحى، تۇرمىسى، سالت-ءداستۇرى، اۋىز ادەبيەتى، جازبا ادەبيەتى، ونەرى، مادەنيەتى تۋرالى ناقتى عىلىمي تۇرعىدا قورىتىندىلانىپ ءبىر جۇيەگە تۇسكەن زەرتتەۋلەر بار، ءبىراق ول زەرتتەۋلەر ءالى دە تولىققاندى ەمەس ەكەنىن ايتپاقپىز. ارينە، ول جايت بارىمىزگە ءمالىم. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا، تاقىرىبىمىزعا ساي موڭعوليا قازاقتارىنىڭ تۇرمىسىندا قالىپتاسقان كەيبىر ىرىم-جورالعىلار تۋرالى قىسقاشا عانا ماعلۇماتتاردى اتاپ وتپەكپىز:

ءيا، قازاق ەجەلدەن ىرىمشىل حالىق. ءار ەل، ءار ولكە، ءار ءوڭىردىڭ وزىندىك ەرەكەشەلىگىن ايعاقتاپ تۇراتىن مادەنيەتى، ادەبيەتى، سالت-ءداستۇرى بارلىعى بەسەنەدەن بەلگىلى.

ال موڭعول ۇلتىمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، ولاردىڭ مادەنيەتىمەن بىتە-قايناسا ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ازعانتاي قازاق، بۇگىندە ەجەلگى قازاقي ىرىم-جورالارىنان الشاقتاپ قالدى ما؟ الدە، باعزىدان قالعان وسىناۋ قۇندىلىقتارى ءالى كۇنگە ساقتالىپ كەلە مە؟!

ەندەشە، بالالىق، جاستىق شاقتارىمىز باي-ولكەدە وتكەندىكتەن، سول كەزدەگى ۇلكەندەردەن ەستىگەن، كوزبەن كورگەن، ەستە قالعان ىرىم-جورالعىلاردان بىرنەشەۋىن ەسكە الدىق.

اقتىق بايلاۋ

قازاق حالقىنىڭ كونەدەن قالعان ىرىمدارىنىڭ ءبىرى-كيەلى دەپ ساناعان اعاش بۇتالارىنا، تاۋ-تاستارعا اقتىق بايلاۋ ىرىمى. تۋىپ وسكەن جەرىمىز باي-ولكەنىڭ ارعى بەتىندەگى قوبدا ايماعىنىڭ بەرگى بەتىندە قىتايمەن شەكارالاس دەلۋىن دەگەن اۋىل (سۇمىن) بار ەدى. سول دەلۋىن ولكەسىنە قاراستى «جالعىز اعاش» جايلاۋىندا ءارتۇرلى دەرتكە شيپا سانالاتىن اراسان سۋى تاۋدان سارقىراپ اعادى. جازدىگۇنى بۇل اراسانعا شيپا ىزدەپ كەلىپ-كەتەتىن حالىقتىڭ قاراسى وتە مول بولادى. اراسان سۋى دا كوبىنىڭ دەرتتەرىنە داۋا بولعانىن ەستىپ جاتامىز. اراسان باسىنا كەلگەندەردىڭ بارلىعى قولدارىندا بىرەر قارىس اق شۇپەرەكتەرىن (ماتالارىن) الىپ اعاشتارعا، تاستارعا بايلاپ كەتەتىن. كوبىنەسە اق ماتا بايلاعاندىقتان «اقتىق بايلاۋ» دەپ اتالعان بولسا كەرەك. ول اراسانعا ءبىز دە تالاي مارتە بارعان ەدىك. قانشاما اقتىق بايلاعانىمىز ەسىمىزدە جوق. سونىمەن قاتار قاسيەتتى دەپ سانالاتىن شيپاجايعا، بۇلاق - باستاۋدىڭ باسىنا بارعاندا، بيىك تاۋلاردان امان-ەسەن اسىپ وتكەندە ادامداردىڭ، بۇتا-اعاش، تاستارعا اقتىق بايلاپ جاتقانىنا دا تالاي رەت كۋا بولدىق.

اقتىق بايلاۋ ىرىمى جوعارىدا ايتقاندارىمىزبەن عانا شەكتەلمەك ەمەس. جاڭا كوتەرگەن شاڭىراققا، جۇيرىك اتتىڭ جال-قۇيرىعىنا ت. ب. كوپتەگەن دۇنيەلەرگە ىرىمداپ اقتىق بايلاپ جاتادى. ىرىمنىڭ نەگىزى ومىردە اق پەن قارا قاتار جۇرەدى، اق جاقسىلىقتىڭ نىشانى، ال قارا جاماندىقتىڭ بەلگىسى دەگەن ۇعىمعا وراي بولسا كەرەك. ولاي بولسا اقتىق بايلاۋدىڭ استارىندا، جاقسى بولۋ، جاقسىلىققا جورۋ، جاقسىلىقتى تىلەۋ ءپالساپاسى جاتىر. ەگەر ولاي بولسا قۇران كارىمدەگى «جاقسىلىققا شاقىرۋ، جاماندىقتان تىيۋ» ءامىرىن ەسكە الار بولساق بۇل ىرىمنان ساقتانۋدىڭ قاجەتى جوق ءتارىزدى. ىرىم دا وسى امىرگە نەگىزدەلىپ قالىپتاسقان بولۋى دا مۇمكىن.

2. جاۋىرىنمەن جورۋ-جورامالداۋ

بالا كەزىمدە ۇلكەن كىسىلەردىڭ جاۋىرىن سۇيەگىن مۇجىعاننان كەيىن وعان قاراپ جورامال جاساپ وتىراتىنىن تالاي كوردىك. جاۋىرىننىڭ شۇڭقىر (شۇڭعىل) جاعى تەرەڭ بولسا، قارىنىمز توق بولادى. قىر جاعى وتكىر (پىشاقتىڭ ءجۇزى سياقتى قولدى كەسىپ كەتەتىندەي) بولسا، جۇيرىك اتىمىز بولادى. جاۋىرىن سۇيەگىنىڭ كەۋجەرى (ەتەك جاعى) كەڭ بولسا قورا تولى ۇساق مالىمىز بولادى دەپ جاتاتىن-دى.

موڭعوليا قازاقتارى تۋرالى ەتنومادەني زەرتتەۋلەر جاساپ جۇرگەن عالىم باباقۇمار حينايات ۇلى «جاۋىرىننىڭ ساكرالدى قىزمەتىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە: «جاۋىرىننىڭ پراكتيكالىق ماڭىزىمەن قوسا ونىڭ ساكرالدى قىزىمەتى ءار ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردە تۇرلەنىپ، وزگەرىپ بۇگىنگە جەتتى. كوشپەلىلەردەگى جاۋىرىنعا قاراپ بال اشۋ ونەرى جايلى العاشقى جازباشا دەرەك گيلوم دە رۋبرۋك ەڭبەگىنەن باستاپ ءبىراز مالىمەتتەر پ. س. پاللاستا كەزدەسكەنىمەن، ونىڭ ىشكى سىرىنا نازار اۋدارىلمايدى. ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىزشە كوشپەلى جۇرتتارداعى جاۋىرىننىڭ ەكى ءتۇرلى ساكرالدى قىزمەتى بىزگە بەلگىلى جانە ونىڭ اتاۋى دا وسىعىن سايكەس: قازاقتار «جاۋىرىن قاراۋ» جانە «جاۋىرىن جاعۋ» ، قىرعىزدار «دالى كورۇۇ» جانە «دالى كۇيگۇزۇۇ» نەمەسە «دالى جاگۋۋ» ، ماڭعول تەكتەس جۇرتتاردا «دالاار حاراح»، «ءتۇلسەن دالنى شينجيلگەە» («دال» -دەپ جاۋىرىندى ايتادى-اۆتور) دەپ اتايدى [1]. سوڭعىلارى ورتەگەنىن «قارا جاۋىرىن»، كۇيدىرىلمەگەنىن «اق جاۋىرىن» دەپ اتايدى. سونىمەن بىرگە بۇل جۇرتتاردا جاۋىرىنمەن بال اشۋ تاسىلدەرى، ورىندالۋى تەحنيكاسى مەن بولجاۋ تۇسپالدارى ۇقساس. ءسوز بولىپ وتىرعان سۇيەكتىڭ ءبىرىنشى قىزمەتى، ءارى ەڭ كونەسى جاۋىرىندى «جاعۋ» ارقىلى ساۋلە اشۋ، ياعني، سۇيەكتى وتتىڭ جالىنىنا قاقتاعاندا پايدا بولعان سىزات، جولاقتارعا (بەدەرلەرگە) قاراپ بال اشادى [2]-دەپ جازدى. وسىعان وراي جاۋىرىنمەن جورۋ ىرىمى كوشپەلى قازاق، مۇڭعىل، قىرعىز جۇرتتارىنا ورتاق ىرىم ەكەندىگىن بىلەمىز.

3. ءۇي سىرتىنا اق شاشۋ (ايران، ءسۇت قۇيۋ)

اباي اتامىز «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى جايلى» ەڭبەگىندە: «دۇنيەدە نە نارسەنىڭ سەبەبىنە كوزى جەتپەسە، سول نارسەنى قۇداي قىلىپ، ءدىن تۇتاتىن ادەتتەردىڭ سارقىنىن ءبىز دە كەي جەرلەردە كورگەنىمىز بار. جازعۇتىرىم كۇن اۋەلى كۇركىرەگەندە قاتىندار شومىشىمەن ءۇيدىڭ سىرتىنان ۇرىپ «ءسۇت كوپ، كومىر از» دەگەندەرى سياقتى. «قۇدايعا شۇكىر، بۇل كۇندە جوعالىپ بارا جاتقانعا ۇقسايدى» - دەيدى حاكىم.

دانىشپان اباي اتامىزدىڭ شۇكىر ەتكەن بۇل ىرىمدى باي-ولكەنىڭ قىر سۇمىندارىندا مال سوڭىندا جۇرەتىن اجەلەر مەن اپالارىمىز كۇنى-بۇگىنگە دەيىن جاساپ جاتقانىن تالاي مارتە ءوز كوزىمىزبەن ءبىز دە كوردىك. كوكتەمنىڭ العاشقى كۇن كۇركىرەگەن كەزىندە اجە-انالارىمىز شومىشىمەن ايران، ءسۇتىن الا جۇگىرىپ كيىز ءۇيدىڭ ۇستىنە شاشىپ «اق مول بولسىن، پالە جالا جەرگە ەنسىن!» دەيتىن-ءدى. قىزىق كورىپ سەبەبىن دە سۇراعانبىز. ءبىراق قاناعاتتانارلىق جاۋاپ بەرە الماي «ءبىز ۇلكەندەرىمىزدەن وسىلاي كوردىك، كورگەنىمىزدى جاسايمىز» - دەپ قۇتىلاتىن. ءبىراق بۇل ىرىمنىڭ استارىندا دا مولشىلىق، بەرەكە تىلەگەن جاقسى نيەت جاتقانى بەلگىلى. بىلايشا سالىستىرساق، جاۋىن-شاشىنسىز جازدا مال سويىپ تاساتتىق بەرىپ جاڭبىر تىلەمەي تۇرىپ-اق كوكتەمدە العاشقى كۇن كۇركىرەي بەرە جاۋىن-شاشىن كوپ بولىپ، ىرىس-بەرەكە، ايران-ءسۇتتىڭ مول بولۋىن، توقشىلىق بولۋىن تىلەگەن دۇعا-جورالعى دەپ قاراعانىمىز ءجون.

4. اي كورگەندە دۇعا جاساۋ

بالا كەزىمىزدە جاڭا تۋعان ايدى كورگەندە انامىزدىڭ بىلاي دەپ باتا (دۇعا) جاساعاندىعى ءالى كۇنگە كوز الدىمىزدا:

«ءپىسىمىلا (بيسميللاھ)،

اي كوردىك،

امان كوردىك.

ەسكى اي ەسىركە،

جاڭا اي جارىلقا.

ايدان امان،

جىلدان ەسەن بولايىق» - دەپ قولىن جايىپ، دۇعاسىن جاساپ، بەتىن سيپايتىن ادەتى بار ەدى. ءبىز دە قوسىلىپ قولىمىزدى جايىپ تۇرا قالۋشى ەدىك. ال بۇل دۇعادان دا تابيعاتقا، اي مەن كۇنگە، ونىڭ تىلسىم كۇشىنە سەنىپ، ءاربىر جاڭا تۋعان ايدان جاقسىلىق تىلەگەن اقپەيىل بابالارىمىزدىڭ بالاداي پاك اقنيەتى قىلاڭ بەرەدى.

5. بەسىك الاستاۋ

قازاق بالاسىنىڭ بەسىككە جاتاردا بەسىگى الاستانباعان جان كەمدە-كەم شىعار. اجە-انالارىمىز نارەستەنى بولەر الدىندا بەسىگىن جاساپ بولعاننان كەيىن سىرىڭكە تامىزىپ «الاس-الاس!» -دەپ بەسىكتىڭ بالانى بولەيتىن بەتىن ءۇش مارتە اينالدىرىپ وتپەن الاستاعانىنا تالاي مارتە كۋا بولعانىبىز.

«الاس-الاس، بالادان الاس،

يەسى كەلدى، پالەسى كوش.

الاس-الاس، بالەدەن الاس،

كوزى جاماننىڭ كوزىنەن الاس.

ءتىلى جاماننىڭ تىلىنەن الاس...» - دەگەن بىرنەشە شۋماعى الىدە ەسىمىزدە.

جالپى الاستاۋ ءراسىمى تۋرالى ءار-ءتۇرلى كوزقاراستار بار. الاستاۋ - وتتىڭ كيەلى قاسيەتىنە سەنۋدەن پايدا بولعان تازارتۋ ءتاسىلى, ۇشىقتاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. الاستاۋ -قازاقتار اراسىندا كونە داۋىردەن كەلە جاتقان انيميستىك جانە توتەمدىك نانىم-سەنىمگە نەگىزدەلدى. الاستاۋ - ادامداردى بالە-جالادان، كوز تيۋ، سۇقتان ساقتاۋعا باعىتتالعان ءارتۇرلى ارەكەتتەر ارقىلى اتقارىلادى. وتتىڭ كومەگىمەن جاسالادى. الاس ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى، الاس «وت» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سوندا الاستاۋ ءراسىمى ەجەلدەن ورنىققان وتقا تابىنۋ جوسىنىنان باستاۋ الادى دەۋگە بولادى. اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ ءبارى ادامعا جىن-شايتان، الباستى، ءازازىل مەن پەرىلەردىڭ سوعۋىنان جابىسادى دەپ سانالعاندىقتان، ءاربىر كوشكەن سايىن كيىز ءۇيدى دە، مالدى دا، مۇلىكتى دە الاستايدى. وت تۇتاتىپ ونىمەن بەسىكتى، بوساعانى، تاعى باسقا جەرلەردى ارالاتا «الاس، الاس، اۋرۋ-سىرقاۋدان الاس، ءتىل مەن كوزدەن الاس» دەگەن سياقتى ماگيالىق سوزدەر ايتادى[3].

ال كونەكوز قاريالاردان ەستۋىمىمىزشە، سۋمەن قالاي تازالانساڭ وتپەن دە سولاي تازالانۋعا بولادى. ياعني وتتىڭ تازالاۋشى ءرول اتقاراتىنىن العا تارتادى. بۇرىڭعى كەزدە كيىز ۇيدە، ەلەكتر جارىعى بولماعاندىقتان بەسىكتە، قوڭىز، قۇرت-قۇمىرسقا بولىپ، بالاعا زيانىن تيگىزۋ ىقتيمالى بولعانداقتان سىرىڭكە جاعىپ قارايتىن بولعان دەگەن پىكىرلەردى العا تارتاتىنداردى دا كەزدەستىردىك. الاستاۋمەن استارلى تاعى تىلگە تيەك ەتەرلىك ىرىم ول - ۇشىقتاۋ دەپ اتالادى. باسىنان قايعىلى وقيعا، جامان جايت (وقيعا) ورىن العان كىسىنى العاش ۇيگە كىرگىزەردە، اجەلەرىمىز قۇرىم كيىزدەرىن وتقا تۇتاتىپ «ۇشىق، ۇشىق، پالەدەن اۋلاق» -دەپ ايلانا سابالاعانىن (ۇرعىلاعانىن) كورىپ ءوسىپ ەدىك. سونىمەن قاتار بالا كەزىمىزدە كوزىمىزگە بايقاۋسىزدا شي، بۇتا، قوقىس ءتيىپ كەتكەندە دە «ءتفا-ءتفا! ۇشىق-ۇشىق» دەپ ۇشىقتاپ جىبەرەتىن.

6. سارلىق (حوداس) سيىرىنىڭ مويىنىن ىشىنە قايىرىپ جاتۋى

بارىمىزگە بەلگىلى بولعانداي موڭعوليا قازاقتارى نەگىزىندە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. التاي قازاقتارىندا كەڭىنەن تارالعان سيىر ءتۇرى ول - سارلىق دەپ اتالادى. سارلىقتى اتاجۇرتتاعى قازاقتار حوداس دەپ تانيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا جابايى جانۋار بەينەسىندە، ءجۇنى جالبىراعان، تەرىسى قالىڭ، كوبىرى (قىلشىعى) ۇزىن، ءتۇرى سۋىق، ىستىق-سۋىققا ءتوزىمدى جانۋار. ءسۇتى از بولعانىمەن، قۇنارلى، مايلى كەلەدى. بۇل سيىردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى تاۋ باسىنداعى جۋساننىڭ ەڭ ءنارلىسىن تاڭداپ جەيتىندىكتەن، سۇتىنەن جاسالعان قايماق، قۇرت-ىرىمشىك، ايران-مايلارىنىڭ ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن-دى.

قىستىڭ ساقىلداعان سارى اياز، اق بۇرقاسىن بورانىندا جوتانىڭ (تاۋدىڭ) ەڭ بيىك جەرىندە جايىلىپ جۇرە بەرەدى. كەي كەزدەرى سول سارلىق سيىرلارىمىز قوراعا كەلگەندە، مويىنىن قايىرىپ، ىشىنە تىعىپ جاتىپ الاتىن ادەتى بار ەدى. بۇل كەزدە كۇننىڭ سۋىق بولاتىندىعىنىڭ بەلگىسى دەپ بولجام ايتىپ وتىراتىن اكەمىز. سونداي-اق، سارلىق سيىر، بۇرقاسىن، بوراندى كۇندەردە ورىستە جۇرسە موينىن ىشىنە قايىرىپ جاتىپ الادى دا كۇن رايى اشىلعاننان كەيىن قايتا تۇرىپ جايىلىپ جۇرە بەرەدى دەيتىن اكەمىز. بۇدان ءبىز تابيعاتپەن ەتەنە جاقىن وسكەن كوشپەلى حالىقتىڭ كۇن رايى، قىستىڭ قاتال بولۋى، نەمەسە جايلى بولۋى، جازدىڭ جاۋىن-شاشىندى بولۋى، نەمەسە قۇرعاق بولۋى ت. س. س جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنىڭ قانداي بولاتىنىن ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ، قولداعى ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءاربىر قىرى مەن سىرى ارقىلى بولجاپ وتىراتىن ەرەكشە تانىمدىق تاسىلىنە قايران قالامىز.

بۇل شاعىن ماقالامىزدى قورىتىندىلاي كەلە، موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ ىرىم-جورالعىلىرى وسىمەن ءتامام دەۋدەن اۋلاقپىز. الىدە، ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ، ولقىلىقتاردىڭ ورىنىن تولتىرا جاتارمىز دەگەن نيەتتەمىز. ازىرگە ەستە قالعان ەستەلىكتەرمەن ءبولىسىپ، وقىرمان قاۋىم ءبىر كادەسىنە جاراعىنىن الار دەگەن ۇمىتتەمىز.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1.باباقۇمار حينايات ۇلى. جاۋىرىننىڭ ساكرالدى قىزمەتىنىڭ تاريحي-ەتنومادەني سەماتيكاسى.//شۇعىلا. -2011.-№1(168) -9-19 ب

2.نيعمەت ا. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ەتنوگرافيالىق زەرتتەلۋ ماسەلەلەرى، ماگيستىرلىك ديسسەرتاتسيا، 54-ب

3.«قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلارىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى» . http://el.kz/ سايتى. 11.02.2019.

ايسەرىك سەيتمۇرات ۇلى، ءدىن تانۋشى، ماگيسترانت