قازىرگى ۇيعىرلادى گۋميلەۆ «اتاۋسىز حالىق» دەپ اتاعان
بۇدان سوڭعى كەزەڭدە توعىز-وعۇز وداعىنىڭ قۇرامىندا تۇرىك قاعاناتىنا ەنەدى. 630 - جىلى، قىتاي تاڭ يمپەرياسىنىڭ تەگەۋرىنىمەن العاشقى قاعانات ىدىراعاننان كەيىنگى داۋىردە توعىز-وعۇز بىرلەستىگى ورحۇن جانە تولى ايماعىندا دەربەس ۇلىس تۋىن كوتەرەدى، بۇل، وزدەرىن ەجەلگى تۇرىك ەلىنىڭ جالعاس مۇراگەرى ساناعان جاڭا قاعانات قىرىق جىلداي ۋاقىت بويى، ورتالىق يمپەريامەن جاعالاستا ءوز ەركىندىگىن ساقتاپ تۇرىپتى. سودان سوڭ، قايتا كوتەرىلگەن ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىمەن سوعىستا جەڭىلىس تاۋىپ، بۇرىنعى ۇيىرىنە قوسىلادى.
ايتسە دە، ىشكى الالىق باسىلماپتى. اقىرى، 744 - جىلى، بۇل كەزدە ون-ۇيعىر تايپاسى باستاعان توعىز-وعۇز وداعى بايىرعى كوك تۇرىك اشەن (اشينا) اۋلەتىن قۇلاتىپ، جاڭا، ۇيعىر-تۇرىك قاعاناتىنىڭ نەگىزىن سالادى. ون-ۇيعىر تايپاسى (قىتاي دەرەكتەمەلەرى بويىنشا: حويحۋ، يولوگە، حۋدۋگە، كيۋيلوۋ، موكەسيگە، اۋچجاي، گەسا، حۋۆىنسو، يوۆۋگە، حاسەۆۋ رۋلارى) ۇلى دالاداعى جەتەكشى ورىنعا شىعىپتى. اۋەلگى الاۋىزدىقتىڭ اياۋسىز قانتوگىسكە ۇلاسۋى - بيلىككە تالاستا عانا جاتپاعان. ءناسىل-تەگى ءبىر بولا تۇرا، ون-ۇيعىر ءوزىن قالعان قارىنداس قاۋىمنان بولەك ساناعانى اڭدالادى. زادى، ون-ۇيعىر تايپاسىنىڭ قالىپتانۋىندا اسسيميلياسياعا تۇسكەن دينلين تەكتى قاۋىمنىڭ ۇلەسى ءبىرشاما بولعان. قىتاي دەرەكتەرى ەجەلگى ۇيعىردى بىتىك سارى شاش، ادىراق كوك كوزدى، قولاعاش مۇرىن، قالىڭ قاس، قابا ساقالدى جۇرت رەتىندە سىپاتتايدى.
بيلىكتەگى ۇيعىر اۋلەتى ەل ومىرىنە ءبىرقانشا، تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزەدى. ىلكىدە، ІІІ عاسىردا پارسى جۇرتىندا، ەجەلگى زاردوش ءدىنىنىڭ حريستيان جانە بۋددا عۇرىپتارىمەن توعىسۋى ناتيجەسىندە قالىپتاسقان، بۇل كەزدە جاپسارلاس قىتاي ىشىندە كەڭىنەن تاراي باستاعان مانيحەي ءدىنىن قابىلداعان ۇيعىر قاعانى ەندى 763 -جىلى وسى جاڭا نانىمدى مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالايدى. سوعان وراي، اتا-بابادان كەلە جاتقان، انا ءتىلىنىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارىنا سايكەس، ۇزدىك ۇلگىلى ەجەلگى تۇرىك (ورحۇن) جازۋى جارامسىز دەپ تانىلىپ، ونىڭ ورنىنا يران-سوعدى ءالىپبيى نەگىزىندەگى توتەنشە، ءارى تۇركي اۋەزگە ۇيلەسىمى شالاعاي، بوگدە بىتىك جاسالىپ، ول «ۇيعىر جازۋى» اتانادى دا، ارنايى جارلىق بويىنشا، جان-جاقتى قولدانىسقا ەنگىزىلەدى.
قىتاي، سوعديانا، يران تارابىنان مانيحەي ءدىنىنىڭ تاقۋالارى مەن عۇلامالارى ارنايى شاقىرتىلادى، كوپتەگەن پۇتحانالار، ءتىپتى، ءدىني ورتالىق رەتىندە جەكە قالا سالىنادى. مىندەتتى جاڭا جازۋ ارقىلى جارلىقتى جاڭا ءدىننىڭ جات جەرلىك، جات ۇعىمداعى رۋحاني ادەبيەتى جۇرت اراسىنا كەڭىنەن تاراتىلىپ، مەيلىنشە ۋاعىزدالادى. مانيحەي ءدىنىنىڭ قالىپتى قاعيدالارى بويىنشا، ادام اتاۋلىنىڭ نەگىزگى قورەگى مال سۇمەسى ەمەس، جەر جەمىسى بولۋعا ءتيىس ەكەن. ەندى ەلدىڭ بايىرعى تۇرمىس-سالتىن، اۋەلگى تىرشىلىك كەبىن ءبىرجولا وزگەرتۋ جولىنداعى جوسپارلى جۇمىستار ىسكە قوسىلادى.
ارينە، بار تىرشىلىگى مالعا قاراعان كوشپەندى جۇرت سارى قىمىز ىشۋگە، قىزىل ەت، اق ماي جەۋگە تىيىم سالىنعان توتەنشە راسىمگە كونىپ وتىرا المايتىن ەدى. كوپ ۇزاماي-اق، 780 - جىلى ۇلىس قۇرامىنداعى بايىرعى جۇرت جاپپاي كوتەرىلىسكە شىعادى، تاقتاعى قاعاندى ولتىرەدى، ونىڭ شەت جۇرتتاردان كەلتىرگەن، ءدىني عۇرىپ ءوز الدىنا، ەلدىڭ ساياسي جانە الەۋمەتتىك ومىرىنە ايرىقشا ىقپال جاساپ وتىرعان ءدىني ۋاعىزشىلارى مەن سوپىلارىن قىرىپ تاستايدى. جۇرت جاڭا بيلىك اياسىندا ەجەلگى ءداستۇر-سالتىنا قايتىپ ورالادى.
الايدا، كوپ ۇزاماي، 795 - جىلى، قاعاناتىڭ ىشكى جانە سىرتقى قيىن احۋالىن پايدالانعان تۋىستاس ءادىز (ەديز) رۋى ۇستەمدىككە جەتەدى جانە ءوزىن بۇرىنعى بيلىكتىڭ جالعاسى دەپ جاريالاپ، مانيحەي رۋحتى ءتارتىپ-جۇيەنى قالپىنا كەلتىرەدى. قايتكەندە دە ۇلىس ءومىرى بيلەۋشى تاپتىڭ ىڭعايىنا كوشىپتى. الايدا، تاريحي تۇرعىدان العاندا، ۇيعىر-ادىز قاعاناتىنا تىم ۇزاق عۇمىر بۇيىرمادى. ارادا جارتى عاسىر وتپەي، 840 - جىلى، ىشتەن كوتەرىلگەن توعىز-وعۇز بەكتەرىمەن جالعاسقان ەنيسەي قىرعىزدارى ۇيعىر ۇلىسىن قيراتا تالقانداپ، بۇكىل ايماقتى باسىپ الادى.
ەڭ سوڭعى قاعانى شەشۋشى شايقاستا ولگەن، ونىڭ مۇراگەرى قاشقىننىڭ كۇنىن كەشىپ، كوپ ۇزاماي باسىن جويعان توعىز-وعۇز وداعىنىڭ جالپى جۇرتى ءار تاراپتا باس ساۋعالايدى. كەيبىر رۋلار ۇلى دالانىڭ ءار تۇسىنداعى اعايىندار اراسىن ساعالايدى، كوپشىلىك قاۋىم باتىستاعى قارلۇق حاندىعىنان پانا تابادى، ەندى ءبىراز جۇرت ءبىر جاعى قىتاي، ءبىر جاعى تاڭعۇت، تيبەت شەگىنە دەيىن ىعىسادى. (وسى، جاڭا مەكەن - ەدزين-گول وزەنىنىڭ اڭعارىنا ورناعان جانە قالىپتانعان گانچجوۋ-ۇيعىر بەكتىگىن جاۋلاس تاڭعۇتتار 1028 - جىلى ءبىرجولا جويىپ جىبەرەدى.) ال ون-ۇيعىر قاۋىمىنىڭ نەگىزگى توبى بوسقىن تاۋىپ، شىعىس تۇركستان، بۇرىنعى ۇلكەن ۇلىس شەگىنە جەتىپ توقتايدى. وسى وڭىردەگى، ىلكىدە قاعانات قۇرامىنا ەنگەن قارا حوچجو (تۇرپان)، بەشبالىق (گۋچەن) ايماعىندا الدى-ارتىن تۇگەندەپ، ىرگە تەۋىپ ورنىعادى جانە كوپ ۇزاماي بەرىك بەكىنىپ، ءورىسىن كەڭەيتە باستايدى.
ءسويتىپ، ءبىرجولا قۇرىپ كەتۋ قاۋپىنەن قۇتىلىپتى، ءبىراق ەجەلگى تايپا ءوزىنىڭ بۇرىنعى قۋاتىنا جەتە المايدى. جاڭا قونىستا سانى باسىم يران تەكتى، تيبەت تەكتى جەرگىلىكتى جۇرتپەن بۋدانداسقان جانە بۇرىنعى مانيحەي رۋحىنان باس تارتىپ، كوپشىلىگى بۋددا، ءبىرازى نەستوريان ءدىنىن قابىلداعان، قونىس ىڭعايىنا وراي ەگىنشىلىك كاسىبىنە ءبىرجولا كوشكەن ۇيعىرلاردىڭ ادەت-عۇرىپ، تۇرمىس-سالتى، تىرشىلىك كەبى عانا ەمەس، ءتۇر-تۇلعاسىنا دەيىن تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىراپتى. تەك ۇيرەنشىكتى ەسىمى عانا قالعان. جاڭا جۇرتتا قالىپتاسقان جاڭا حالىق ەجەلگى تۇرىك هام جەرگىلىكتى (ءسىرا، سوعدى) - ەكى تىلدە سويلەيدى ەكەن. جانە وتباسىندا، ءارى كۇندەلىكتى تۇرمىستا وسى ەكىنشى ءتىل باسىمىراق بولىپتى. كەيىنگى سوۆەت عىلىمى جاپسىرعانداي، ءوزىن استە ۇيعىر ساناماعان، تۇرىك دەپ قانا بىلگەن ماحمۇد قاشعاريدىڭ ناقتى كۋالىگىن كەلتىرە كەتەيىك. ۇيعىرلار - وتىرىقشى جۇرت، دەيدى.
«تۇرىك تىلىندە تازا سويلەيدى (نەمەسە، «تىلدەرى تازا تۇرىكشە»، - م.م.)، سونىمەن قاتار، ءوزارا سويلەسەتىن تاعى ءبىر تىلدەرى بار، - دەگەن. ياعني، وتباسىندىق، تۋما، انا تىلىمەن قاتار، قورشاعان ورتا، بيلەۋشى اۋلەت اسەرىمەن تۇرىك تىلىنە جەتىككەن جانە ءبىرجولا دەرلىك تۇرىكتەنگەن بايىرعى قاۋىم. ەسەبى، باعزىداعى ۇيعىر سانى ارتىق، جەرگىلىكتى حالىق ىشىندە جۇتىلىپ كەتكەن، اتى بار، زاتى جوق. قايتكەندە دە، وزىندىك سىپاتى قالىپتانعان، وزىنشە تىرشىلىك كەشكەن دەربەس جۇرت. پاتشالارىن قاعان ەمەس، حان ەمەس، يديقۇت (قۇتتى ءامىرشى) دەپ اتاعان.
وسى وڭىرگە قاتىستى ءبىرشاما ماعلۇمات قالدىرعان ماركو پولو مۇنداعى حالىقتىڭ وتباسىلىق ءومىرى تۋرالى وزگەشە دەرەكتەر ايتقان. ەرلەرى بىرەر اپتادان ارتىق ساپارعا كەتسە، ايەلدەرى باسقا ءبىر باي تاۋىپ الادى، كۇيەۋلەرى بارعان جەرىندە قاتىن تابادى جانە وسىنىڭ ءبارى ەشقانداي سولەكەت سانالمايدى، دەيدى.
ال قۇمىلدا جات جەرلىك جۇرگىنشى، ۇيگە كەلگەن قوناققا ايەلدەرىن بەرىپ، وڭاشا قالدىرادى، الگى ادام قانشا تۇرام، نە قىلام دەسە دە ەرىكتى؛ مۇنداي ادەت-سالتتى ەستىگەن موڭكە قاعان ماسقاراعا تىيىم سالعان ەكەن، جومارت كۇيەۋلەر قانشاما سىي-سياپات الىپ، دارگەيىنە بارىپ ارىزدانىپتى، اتا-بابا ءداستۇرى بويىنشا، ايەلدەرىنە ەركىندىك بەرىلۋىن سۇراپتى، اقىرى، ءبىرجولا تۇڭىلگەن قاعان وزدەرىڭە ۇناسا، ودان ارمەن بىلىققا باتا بەرىڭدەر دەپ، تىلەكتەرىن قابىلداپتى؛ بۇل جاعداي كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ وتىر، دەيدى ماركو پولو.
بۇرىنعى-سوڭعى تۇرىك قاۋىمىندا مۇنداي «اتا-بابا داستۇرى» بولماعانى ءمالىم. ياعني، ەجەلگى، تاريحي ۇيعىردان تىس، جەرگىلىكتى جەردىڭ بىلعانىش عۇرپى. بۇل، شىن مانىسىندە پايدالى، تۇسىمدى، جاريا جەزوكشەلىك كۇنى كەشە، ХІХ عاسىردىڭ وزىندە كەڭىنەن ساقتالىپ تۇرعانى بەلگىلى. مۇسىلمان بيلەۋشىلەرى دە توقتاتا الماعان. جاپپاي نارازىلىق قانا ەمەس، قارۋلى كوتەرىلىس قاۋپىنەن سەسكەنىپ، ءبارىن دە بۇرىنعىشا قالدىرعان.
شىڭعىس حان ۇلى دالاداعى ۇلكەن بيلىككە جەتكەن كەزدە ۇيعىر اتىنداعى بەشبالىق-كۋچا حاندىعى باتىس پەن شىعىس ارالىعىنداعى جىبەك جولىنىڭ ءتۇيىندى تارامىن ۇستاپ وتىرعان. بۇدان بۇرىن جەتىسۋداعى قاراقىتاي ۇلىسىنا باعىنىش جاعدايىنداعى يديقۇت بارزۇق ەندى كۇشتىڭ قالاي قاراي اۋعانىن ناقتى پايىمدايدى دا، 1211 - جىلى ارنايى ەلشىلىك جىبەرىپ، ۇلۇع ۇلىستىڭ بوداندىعىنا سۇرانادى جانە ۇلكەن ابىروي تابادى. شىڭعىس حاننىڭ سارتاۋىل جورىعىندا ءوزى باستاپ، جەتى مىڭدىق جاۋىنگەر جاساق شىعارىپتى.
ءتورت ۇلىستان سوڭعى الاعاي-بۇلاعاي زامانداردا شىعىس تۇركستان ءوڭىرى بىردە موعۇلستان قۇرامىندا، بىردە قىتاي، بىردە ءدۇربىن-ويرات، ودان سوڭ قايتادان قىتاي قاراعىندا بولادى، مۇسىلمان دىنىنە كىرىپ، اراب جازۋىنا كوشكەن جالپى جۇرت ساناسىندا كەيىنگى شارتتى ەتنونيمنىڭ ءوزى مۇلدە ۇمىتىلىپ، ءبىرتۇتاس ۇلتتىق سەزىمنەن ادا جەرگىلىكتى قاۋىم تيسىلى مەكەن-تۇراق، قونىس-ايماعى بويىنشا اتالا باستايدى.
1858-1859 - جىلداردا بۇعان دەيىن باتىس الەمىنە مۇلدە بەلگىسىز، تۇيىق جاتقان قاشعارعا تانىم، زەرتتەۋ ماقساتىنداعى ارنايى ساپارمەن بارىپ، جارتى جىل تۇرىپ قايتقان، ىلكىدە، 1856 - جىلى، جاريا جاعدايدا قۇلجادا جانە بولعان شوقان ءۋاليحانوۆ «ۇيعىر» دەگەن ءسوزدى مۇلدە ەستىمەپتى. «شىعىس تۇركستان، نەمەسە كىشى بۇحاريانىڭ تۇزەمدىك جۇرتىنىڭ حالىقتىق، جالپى اتاۋى جوق، «ءوزدەرىنىڭ قالا-كەنتتەرىنىڭ جونىمەن قاشعارلىق، حوتانلىق، قۇمۇللىق دەگەندەي قيسىنمەن اتالا بەرەدى، نەمەسە جاي عانا يەرلىك (جەرگىلىكتى) دەي سالادى. قىتايلار بۇلاردى چانتۋ (شالمالى) دەسە، قالماقتار - حوتان، ال قىرعىز-قازاقتار مەن بۇرۇتتار - ءبارىن دە قاشعارلىق اتاندىرعان»، - دەپ جازادى شوقان ءوزىنىڭ عىلىمي ەسەبىندە.
كەيىندە، ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ ەجەلگى تاريحىمەن قوسا، ەتنوگەنەز ماسەلەلەرىن ارنايى زەرتتەگەن ل. گۋميلەۆ ءوز تارابىنان بۇل جۇرتتى جانە دە «اتاۋسىز حالىق» دەپ ايعاقتاعان.
«بۇلار تۇرىك ءتىلىنىڭ وزگەشە ءبىر ديالەكتىسىندە سويلەيدى»، - دەپتى تاعى دا ءبىزدىڭ شوقان. تۇركولوگ وقىمىستىلار اتاۋسىز حالىقتىڭ اتاۋسىز لۇعاتىنا «ۇيعىر ءتىلى» دەگەن انىقتاما بەرەدى، باعزىدا ۇيعىردىڭ ءىز تاستاعان جەرىندە تۇرىپ جاتىر عوي دەگەن دولبارمەن. ەجەلگى تۇرىك ءتىلىن تەكسەرۋشى ءارى جيناقتاۋشى س. مالوۆ بۇل تۇسپالدى ءبىرجولا تياناقتايدى. اقىرى، ءتىلى «ۇيعىرشا» بولعاننان سوڭ، حالىقتىڭ ءوزى دە ۇيعىر اتاۋىنا ويىسادى. ХХ عاسىردىڭ باسىندا، ازياداعى جاپپاي ۇلتتىق ويانۋ داۋىرىندە وسى، شىعىس تۇركىستان اۋماعىنداعى تۋىستاس، ديالەكتىلىك ايىرىمى ءبىرشاما، ايتكەنمەن نەگىزى ورايلاس، تۇرىك ءتىلدى وتىرىقشى، ەگىنشى قاۋىم امبەسىنە ورتاق اتاۋ رەتىندە «ۇيعىر» ەتنونيمىن يەلەنەدى.
شىعىس حالىقتارىنىڭ ارعى تاريحىن تۇبەگەيلى تانىعان اكادەميك بارتولد بۇل وزگەرىستى ورىنسىز جانە ءساتسىز تاڭداۋ دەپ باعالاعان. تاريحي ەتنولوگيا تارابىندا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن باسقا ءبىر عالىمدار دا ەسكىلىكتى حۋيحۋ مەن كەيىنگى ۇيعىردىڭ اراسىندا ەتنيكالىق جانە داستۇرلىك جالعاستىق جوق، بۇل ەكەۋى ەكى باسقا حالىق دەپ اتاپ كورسەتەدى. قايتكەندە دە، قازىرگى شىعىس تۇركستاننىڭ نەگىزگى حالقى ەجەلگى ۇيعىر ەتنونيمىن وزدەرىنە ءبىرجولا بەكىتىپ، وسى اتاۋمەن جالپىعا ماعلۇم بولىپ وتىر.
مۇحتار ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ءۇزىندى
