الەمنىڭ ءبىر قيىرىندا جالعىز قازاق ءومىر سۇرەتىنىن بىلسەك، ءبىز سونى قازاق قىلعانشا اسىعۋىمىز كەرەك- ءابدۋاحاب قارا

استانا. قازاقپارات - ىستامبۇلداعى ميمار سينان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ءابدۋاحاب قارامەن بولعان سۇحباتتى ۇسىنامىز.

- ءسىز مۇستافا شوقاي تۇلعاسىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمسىز. بۇگىندە ءبىزدىڭ مۇستافا بابامىزدى سول قيىن-قىستاۋ كۇندەرىندە ساياسي پانا بولعان فرانسۋز جۇرتى قاستەرلەپ، ءتىپتى ءوز نيەتتەرىمەن ءسىزدىڭ شوقاي جايلى ەڭبەگىڭىزدى فرانسۋز تىلىنە اۋدارىپ باسىپ جاتىر ەكەن. ءوزىڭىز زەرتتەگەن تۇلعامەن ءبىر ورتاق ۇقساستىق - سىزدىڭ دە شەت جۇرتتا تۇراتىندىعىڭىز. ەندەشە، اڭگىمەنى وسى ەڭ ءبىر قىمبات قۇندىلىعىمىز بەن سول تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەستە كوز جۇمعان مۇستافاداي تۇلعا جايىنان باستاساق.

- ەڭ العاش 1991- جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان تۇسىندا مەن تۇراتىن ەۋروپانىڭ ءبىرقاتار عالىمدارى ول جايلى قانداي پىكىردە بولعانىن ءسىز بىلەسىز بە؟ سول تۇستا ك س ر و-دان ءوز ەنشىسىن العان ەلدەر جايلى باسپاءسوز: «قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان سىندى ەلدەر - ارتتا قالعان ەلدەر. ولاردىڭ مادەنيەتى تومەن، ولار تاۋەلسىزدىك دەگەن قۇندىلىقتىڭ باعاسىن ءتىپتى جەتە بىلمەيدى دە، قارنى توق، كويلەگى كوك بولسا، ماڭگىلىك بودان بولىپ جۇرە بەرەدى دە، تاۋەلسىزدىك دەگەن نارسە ويلارىنا دا كەلمەيدى» دەپ جارىسا جازىپ جاتتى. ءبىزدىڭ «مەن قازاقپىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» دەگەن ءسوز باتىستىڭ قۇلاعىنا كىرىپ تە شىقپايدى. «تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەسكەن ءبىر ءىس-ارەكەتىڭدى ايت، كورسەت، قۇجاتپەن دالەلدە» دەيدى ولار. ءبىزدىڭ دالەلىمىز بار، ول - مۇستافا شوقاي!

دەمەك، ءبىز الگىندەيلەرگە «سوناۋ بەرليندە مۇستافا شوقاي سۇيەگى نەگە جاتىر؟» دەپ قارسى سۇراق قويۋىمىز كەرەك. شوقاي ەۋروپاعا جۇمىس ىزدەپ نە بولماسا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋگە، نە تاعى دا باسقا جەكە باستىڭ مۇددەسى ءۇشىن بارعان جوق. ول ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قانداي دا ءبىر ءىس جاساۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك ىزدەدى. سول جولدا ءبىرشاما ءىس اتقاردى، سول جولدا قۇربان بولدى. بۇل - كىمگە دە بولسا تايسالماي ايتا الاتىن، مىقتى دالەل. ەۋروپا نە بولماسا باتىس ەلدەرىن ءسىز سەزىممەن، الگىندەي ەموسياعا قۇرىلعان پوەزيامەن سەندىرە المايسىز، ولار تەك ناقتى قۇجات، ناقتى دەرەك، فاكتىگە عانا سەنەتىن جۇرت. ولار ايتپايدى ەمەس، ايتادى، «سىزدەردىڭ قاي تۇلعالارىڭىز كەڭەس وداعىنا بودان بولماۋ ءۇشىن كۇرەستى، قايسىسى جەڭىسكە جەتتى، قانداي جانقيارلىق ەڭبەك جاسادى؟» دەيدى.

ول ورىندى دا. مىنە، سوندايدا ءبىزدىڭ ءجۇزىمىز تومەن قاراپ، اۋىز اشا الماي، مويىنداعان سىڭاي تانىتپاۋىمىز قاجەت. وسىندايدا مۇستافا سىندى تۇلعامىز بولماعاندا، ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاش ارىستارى بولماعاندا ءبىزدىڭ تاريحىمىز كادىمگىدەي ويسىراپ، كەمدىك كورەر ەدى. سوندىقتان دا بىزگە وسىنداي ۇلتىنىڭ ەركىندىگى، ازاتتىعى ءۇشىن قۇربان بولعان تۇلعالارىمىزدى بۇگىنگى تاڭدا قالاي باعالاساق تا جاراسادى. كەشەگى جەلتوقسان وقيعاسى دا - وسىنداي تاۋەلسىزدىك ءۇشىن بولعان كۇرەس. الايدا ءبىز مىنانى ۇعۋىمىز كەرەك، مۇستافا شوقايدىڭ كۇرەسى دە، جەلتوقسان وقيعاسى دا - قارۋلى كۇرەس ەمەس، يدەيالىق، ساياسي، مادەني كۇرەس، بۇلار دەموكراتيالىق تالاپتان شىققان ءور رۋحتى حالىقتىڭ ەركىندىك ءۇشىن ءۇن قاتۋى. ءبىر حالىققا دۇشپاندىق پيعىلىندا ەمەس، ءوز ەلى، ءوز جەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن، ەلدىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى شىققان كۇرەس. ءوز حالقى ادام سەكىلدى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ءور رۋحتى حالىقتىڭ وسىلاي تولقۋى زاڭدى.

مىنە، بۇگىن، شۇكىر، تاۋەلسىز ەلمىز. ءتىلىمىزدى، ءدىلىمىزدى ەمىن-ەركىن ايتىپ، تالقىلاپ، كەزىندە سولاردىڭ كورگەن قياناتىن ورنىنا كەلتىرۋدى ەشكىمنەن تايساقتاماي ايتىپ وتىرمىز. تۋىمىزدى تىك كوتەرىپ، قازاقتىڭ ءوز مۇمكىندىگىن ءوز ەلىنىڭ تۇرعىندارى، قازاق بالاسى كورىپ وتىر. بۇل بايلىق بىزدە بۇرىننان بار، ءبىراق نەگە كەڭەس كەزىندە بۇگىنگىدەي باي ءومىر سۇرە المادىق وندا؟ سەبەبى ءوز بايلىعىمىزدىڭ كىلتى ءوز قولىمىزدا بولعان جوق. ەلدىڭ يەسى ءوزىمىز بولعانىمىز جوق. بۇگىن ءبىز تاۋەلسىزدىكتىڭ راقاتىن كورىپ وتىرعانىمىزدى سەزىنۋىمىز كەرەك، قادىرىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. بۇگىن قازاق بالاسى شەتەلگە شىعىپ جاتسا، ول، بىرىنشىدەن، وسى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى. عىلىمىمىز وركەندەپ جاتسا، تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى. قازاقستان، شۇكىر، بۇگىندە الەمدىك ارەنادا ۇلكەن بەدەلگە يە.

- ەلىمىزدىڭ كوپ جاعدايدا ءالى دە بولسا ورىس تىلىندەگى اقپاراتقا، رەسەي اقپارات كوزدەرىنە تاۋەلدى بولۋى بايقالادى. ءبىراق ول ورىس حالقىنىڭ كىناسىنان ەمەس قوي؟ ءوزىمىزدىڭ وتكەندە كەتكەن ەسەمىز بەن بۇگىنگى كەزدە دە كەي جاعىنان مىقتى، بەكەم بولا الماي وتىرعانىمىزدان، سونداي-اق جا ھ اندانۋدىڭ دا سالدارى بار. وسى جا ھ اندانۋدىڭ بىزگە ىرىق بەرمەي وتىرعان تاعى قانداي تۇسى بار؟ ءبىز جا ھ اندانۋدى قاي جاعىنان ءتۇسىنىپ، قاي جاعىنان ءالى دە بولسا تاني الماي وتىرمىز؟

- نەگىزى، جاھاندانۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى وتە كوپ، ءبىراق ول ءۇشىن ونى وتە جاقسى تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك. ءبىز، شىنى كەرەك، كوپ رەتتە جاھاندانۋدى دۇرىس تۇسىنە الماي وتىرمىز. جاھاندانۋ دەگەن - الەمنىڭ ءبىر-بىرىمەن قابىسۋى. دەمەك، ءبىزدىڭ الەم ەلدەرىمەن جان-جاقتى بايلانىسقا ءتۇسۋىمىز كەرەك. الايدا ەڭ ءبىرىنشى ءوز ىشىمىزدە ىنتىماق پەن بىرلىك كەرەك. ەگەر ءوز ەلىمىزدە، ءوز حالقىمىزدا تۇتاستىق بولماسا، قاۋىپ-قاتەرگە كوزسىز ۇرىنۋ قاۋپى مول. الدىمەن تىلگە تۇتاستىق كەرەك، ياعني جاھاندانۋ ۇردىسىندە ءبىز ۇتىلماي، ۇتامىز دەسەك، جۇتىلمايىن دەسەك، قازاق تەگىس قازاق ءتىلىن ءبىلىپ، سويلەۋگە ءتيىس. تەك قازاقستان قازاقتارى ەمەس، شەتەل قازاقتارى دا تەگىس قازاق تىلىندە سويلەۋى ءتيىس.

بۇگىندە 5 ميلليونداي قازاق الەمنىڭ ءار ەلىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. سولاردىڭ كوبى - تىلدەن ايىرىلۋدىڭ ءسال الدىندا. بۇعان جول بەرمەۋىمىز كەرەك. سەبەبى ەلدەگى قازاقتارمەن قاتار، سول 5 ميلليون قازاق قازاق ءتىلىن جاقسى ءبىلىپ، سويلەپ تۇرعاندا بارىپ ءبىز جاھاندانۋ ۇردىسىندە ۇتامىز، ۇتىلمايمىز، جۇتىلمايمىز. قىتايدا 2 ميلليونداي قانداسىمىز بار. ولار قازاقشامەن قوسا، قىتاي ءتىلىن دە جاقسى بىلەدى، قىتايدىڭ تەحنولوگياسىن مەڭگەرىپ، ولاردىڭ سان سالاسىنان حاباردار بولىپ وتىر. رەسەيدە ءبىر ميلليون قازاق بار دەيمىز. ءبىراق سولاردىڭ كوبى قازاقشا بىلمەيدى، وندا ولاردىڭ ورىستان نە ايىرماشىلىعى بولعانى؟

سوندىقتان ءبىز قاي تۇكپىردەگى قازاق بولسىن، قازاقشا بىلگەندە بارىپ، مىقتى بولا الاتىنىمىزدى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك تە، سوعان كوڭىل ءبولۋىمىز شارت. ءتىپتى الەمنىڭ سوناۋ ءبىر قيىرىندا جالعىز قازاق ءومىر سۇرەتىنىن بىلسەك، ءبىز سونى قازاق قىلعانشا اسىعۋىمىز كەرەك. سەبەبى وزگە ەلدە ءومىر سۇرەتىن ادام ءوز انا ءتىلىن بىلمەسە، ءوز ەلىنە بىردە-ءبىر پايدا اكەلمەيدى. ەل ىشىندە بۇگىندە تىلگە تالاپ قويىلىپ جاتىر، ەندى سول تالاپتى سىرتتاعى قازاعىنا دا قويۋىمىز شارت. تالاپ قويىپ قانا قويماي، مۇمكىندىك تۋعىزۋىمىز كەرەك. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە سىرتتاعى قازاقتى زەرتتەيتىن عالىمدار از بولىپ تۇر. ال بۇل زەرتتەۋ قازىر قازاققا اۋاداي قاجەت. قىتاي قازاعىن ءبىر بولەك، موڭعوليا قازاعىن بولەك، تۇركيا قازاعىن بولەك، ەۋروپا قازاعىن دا ءدال سولاي ءوز الدىنا تەرەڭ زەرتتەۋ قاجەت.

- سالىستىرمالى تۇردە العاندا، قازىر قاي ەلدىڭ قازاعىنىڭ قازاقشاسى جەتىك؟ سونداي-اق قاي ەلدە قازاقشانى جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بار؟

- مەن ايتار ەدىم، بۇگىنگى تاڭدا موڭعوليا قازاعىنىڭ ءتىلى وزگەلەردەن اناعۇرلىم جاتىق. بۇل، بىرىنشىدەن، موڭعولدار ءتىل، سالت-ءداستۇر جاعىنان قازاققا جاقىن ءارى قازاقشاعا شەكتەۋ قويمايدى. سونداي-اق قىتاي قازاعى دا. ءبىراق سوڭعى جىلدارى قىتاي ءوز ەلدەرىندەگى وزگە ۇلتتارعا قاتىستى ساياساتىن وزگەرتتى. قازىر ولاردىڭ مەكتەپتەرىندەگى قازاق ءتىلى پاندەرى قىسقارتىلىپ جاتىر. وسى تۇستا بىزدە بۇعان ءبىر امال بار، ءبىز قىتايمەن دوس ەلمىز. سول دوستىققا كىر كەلتىرمەي، مادەني قاتىناستاردى نىعايتا وتىرىپ، سول ارقىلى ءوز قانداستارىمىزعا دا جول تابا ءبىلۋىمىز شارت. بۇل - ەشقانداي دا ءبىر جامان پيعىل، جىمىسقى ساياسات ەمەس، ادامي قاتىناس.

قازاقستاندا ەتنيكالىق توپتاردىڭ مەكتەبى، اقپارات قۇرالدارى بار عوي. ەندەشە، ءبىزدىڭ دە سونى كورشى ەلدەردەن تالاپ ەتۋگە قاقىمىز بار. ەۋروپادا قازاق تىلىنە قىسىم جوق، ءبىراق ونداعى قانداستارىمىزدىڭ سانى از بولعاندىقتان قيىندىقتار بولىپ تۇر. ءبىر مەكتەپ اشۋعا ونداعىلاردىڭ سانى جەتپەيدى، سىنىپ تولمايدى. سوندىقتان قازاقشا مەكتەپ اشا المايمىز، ايتپەسە تۇركيا دا، فرانسيا دا قازاقشا مەكتەپ اشۋعا قارسى تۇرىپ جاتقان جوق. بۇعان ءبىز باسقاشا جول تابۋىمىز كەرەك. مىسالى، سونداعى جاستارعا ارنايى باعدارلاما جاساپ، سول ارقىلى ەلگە تارتىپ، تاۋەلسىزدىك كۇنى، ناۋرىز سىندى مەيرامداردا وسىندا الىپ كەلىپ، قانداستارىمەن قاۋىشتىرۋ كەرەك. قۇلاقپەن ەستۋ ءبىر بولەك، كوزبەن كورۋدىڭ ءجونى تىم بولەك.

وسى ورايدا تۇركياداعى قازاقستاننىڭ ەلشىسى جانسەيىت تۇيمەبايەۆ جاقسى جوبانى قولعا الدى، تۇركياداعى 15 بالانىڭ قازاقستانعا كەلىپ، ەلىن ارالاۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزدى. ىشىندە مەنىڭ ءوز بالام دا بار. بۇرىن قازاقستان جايلى ەستيتىن، ءبىراق كوزبەن كورمەگەن سوڭ وعان ەلەس سەكىلدى كورىنەتىن. بيىل ەلدەن سونداي ءبىر مۇمكىندىك تۋىپ، ءوز كوزىمەن كورىپ، توپىراعىن باسىپ، سۋىن ءىشىپ كەتتى. قازىر قازاقستان دەسە، ىقىلاسى تىم ەرەكشە، تىلگە دەگەن ىقىلاسى كۇشتى، ءار ءسوزدىڭ ماعىناسىن بىلۋگە ىنتىق.

وكىنىشكە قاراي، تۇركيادا ءبىزدىڭ بۋىننان تۋعان بالالاردىڭ قازاقشاسى جاقسى دەپ ماقتانا المايمىز، سەبەبى مەكتەپ جوق، ورتا جوق. الايدا ءبىز سوعان قاراماستان، بالالارىمىزعا الگىندەي دە بولسا، مۇمكىندىك تۋعىزۋىمىز كەرەك. جاھاندانۋ دەگەن - وسى، ەگەر مەنىڭ بالام تۇركيادا تۇرىك ءتىلىن جاقسى بىلسە، ودان بۇرىن ءوز ءتىلىن جاقسى بىلسە، ەرتەڭ ەكى ەلدىڭ اراسىن ناعىز دانەكەرلەيتىن سول بولادى. قازاقستاننىڭ بولاشاعى ءۇشىن ونداي ازاماتتار وتە قاجەت، سەبەبى ول ەرتەڭ تۇرىكتىڭ تەحنولوگياسىن، ساۋداسى مەن ىسكەر ازاماتتارىن ەرتىپ الىپ كەلەدى. ينۆەستيسيا سالعىزادى.

قازىر بىلەسىز، الەمدە جۇمىسسىزدىق دەگەن ءورشىپ، جۇمىس تابۋ قيىنداپ بارادى. مەن وسى ورايدا كوپ جاستارعا ايتامىن، «سەن قازاق ءتىلىن تەك ۇلتشىلدىقپەن عانا ۇيرەنبە، ول ەرتەڭگى كۇنى جۇمىس ىستەۋىڭ ءۇشىن دە قاجەت، ەگەر ءتىلىڭدى بىلمەسەڭ، ەلىڭە قاجەت ازامات بولا المايسىڭ» دەپ ايتىپ وتىرامىن. بۇرىن شارتاراپقا تارىداي شاشىلعان قازاقپىز دەپ وكىنىشپەن ايتار بولساق، قازىر، كەرىسىنشە، ونى ماقتانىشپەن ايتۋىمىز قاجەت. نەگە؟ سەبەبى دۇنيەءجۇزىنىڭ قاي تۇكپىرىندە بولسىن، قازاق بار. سونىڭ ءبارىن قازاقتاندىرساق، وندا قازاقستاننىڭ اياق الىسى كۇشەيىپ، نىعايا تۇسۋىنە اسەر ەتەدى. سەبەبى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى قازاق قازاقستانداعى باۋىرى مەن سول ەلدىڭ اراسىنداعى تابيعي ەلشى بولماق. ول ەلىنە جان-تانىمەن قىزمەت ەتەتىن بولادى. سەبەبى قانشا دەگەنمەن، ءار ەل، ءار ۇلت ءوز ەلىنە قانى تارتادى. قازاق بوپ تۋعاننان كەيىن ول مىندەتتى تۇردە قازاعىنا قىزمەت ەتەدى. سوندىقتان بىزگە كوپ كەشىكتىرمەي ارنايى دياسپورا مينيسترلىگىن قۇرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى - شەتەلدەردە، ەكى بولىگى - قازاقستاندا. سول سەبەپتى دياسپورامەن جۇمىس ىستەۋ - وتە ءبىر ستراتەگيالىق ماڭىزى جوعارى ماسەلە. وسىنداي جاهاندانۋ كەزەڭىندە ءبىر ەلدە قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ دەگەن نارسە - وتە ماڭىزدى نارسە.

- ياعني ءسىزدىڭ سوزىڭىزدەن ۇققانىم، شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ بارلىعىن ەلگە كوشىرىپ اكەلمەي، ولارعا سول ەلدە تۇرعاندا جاقسى جاعداي جاسالسا، بۇل ودان دا گورى تيىمدىرەك دەيسىز عوي، سولاي ما؟

- ءيا، وتە دۇرىس ءتۇسىنىپ وتىرسىز. بۇگىندە سىرتتاعى قازاق دەسە، تەك قانداستاردى ەلگە كوشىرىپ اكەلۋشى ۇيىم دەپ تۇسىنەمىز. بۇل - ءبىرجاقتى تۇسىنىك. ارينە، قازاقتى قازاقستانعا، تاريحي وتانىنا كوشىرىپ اكەلگەن جاقسى، الايدا بارلىق قازاق بىردەي كوشىپ كەلە بەرمەيدى. كەيدە كوشپەگەن قازاقتى ساتقىندىق جاساعانداي كورەمىز، ول - قاتە تۇسىنىك. كوبى «ە، دەمەك، ول قازاقتىڭ ەۋروپادا جانى راقات، جاقسى تۇرمىس كەشىپ جاتىر، سونىسىن قيمايدى-داعى» دەپ ويلايدى. جوق، ولاي ەمەس. ونىڭ كوپتەگەن سەبەبى بار. سوندىقتان كوشپەگەن قازاقتى سول تۇرىپ جاتقان ەلىندە ساقتاپ قالساق، ول ودان دا گورى كوبىرەك پايدا اكەلمەك.

قالاي؟ مىسالى، ءسىز ەرتەڭ قانداي دا ءبىر شارۋامەن پاريجگە نە ىستامبۇلعا بارساڭىز، ءسىزدى فرانسۋز نە تۇرىك قارسى العاننان گورى، ءوز قازاعىڭىز قارسى السا، ماعان سەنىڭىز، ول وتە كەرەمەت قۋانىش سىيلايدى. مەن، ماسەلەن، جىراقتا جۇرسەم دە، كۇندە «قازاق راديوسىن» تىڭداپ، ەلدەگى باۋىرلارمەن كۇندەلىكتى حات الىسىپ وتىرا الامىن. بۇل - جاھاندانۋدىڭ پايدالى تۇسى، ياعني تىعىز بايلانىس ورناتۋعا بار جاعداي بار. ارينە، ەلگە كەلىپ، اۋاسىن جۇتىپ، سۋىن ىشكەنگە ەشتەڭە جەتپەيدى. ەلگە ءار كەلگەن سايىن ۇجماققا كەلگەندەي كەرەمەت كۇي كەشەمىن. ول سەزىمدى سوزبەن جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق شەتەل قازاعىن شەتەلدە ساقتاپ قالۋ دا وتە قاجەت، ول ساياسي قاۋىپسىزدىك ءۇشىن دە قاجەت. شەتەلدەگى ءبىر قازاقتىڭ ءوزىن جوعالتپاي ۇستاپ وتىرساق، سونىڭ ءوزى - وراسان زور پايدا.

ءبىز سانىمىز از قازاقپىز دەيمىز عوي. قىتاي ءبىر جارىم ميلليارد، باسقا ەلدەر ءجۇز ميلليون، تاعىسىن تاعىلار. قازاقتىڭ سانى، شىنىندا، ولارمەن سالىستىرعاندا از، ءبىراق ءبىز سول از دا بولسا سانىمىزدى ساپاعا اينالدىرساق، سونىڭ ءوزى بىزگە ايتارلىقتاي كۇش سىيلارى انىق. ءبىراق ولاردىڭ، ياعني شەتتەگى قازاقتىڭ ويى قازاق بولۋى كەرەك، ساناسى قازاق بولۋى كەرەك، مۇددەسى قازاقستان بولۋى كەرەك، ياعني ەلىمە قايتسەم پايدامدى تيگىزەم دەگەن ويى بولۋى ءتيىس.

ەكىنشى ءبىر ماسەلە، مەن مۇنى ءجيى ايتىپ ءجۇرمىن: شەتەل قازاقتارىنا قازاقستاننىڭ جانى اشىماسىن. «ويباي، ولار جىراقتا ءجۇر عوي، قارنى اشىپ قالماسىن» دەپ بىزگە قازاقستان كومەكتەسپەسىن. نەگە؟ سەبەبى قازاق شەتەلدە قالسا ولمەيدى، ءبىراق تۇرىكتەنىپ، قىتايلانىپ، ورىستانىپ كەتۋى مۇمكىن، ءبىراق، ايتەۋىر، ادام رەتىندە ءومىر سۇرەدى. سوندىقتان ماسەلە جاناشىرلىقتا ەمەس، ماسەلە - وسى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن قالاي باياندى ەتۋ كەرەك، ءبارىمىزدىڭ، ياعني قازاقستاننىڭ دا، دياسپورانىڭ دا ورتاق مۇددەمىز سول بولۋى شارت.

مىنە، وسى سەبەپتى دە مەنىڭ ايتارىم - ەگەر شەتەل قازاعى قازاقستان ۇكىمەتىنە پايدالى بولسا، قازاقستان وعان كومەكتەسسىن. جوق، ودان پايدا جوق دەسە، وندا كومەكتەسپەي-اق قويسىن. مەن مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ كەيدە مەن ەستىپ قالامىن، حالىق اراسىنا شەتەل قازاعى كەلىپ-كەتىپ جۇرسە، كەڭەستىك سارىندا سويلەيتىندەر تابىلىپ قالادى. كەڭەس وداعىنىڭ قازاقتى قازاققا قارسى قويۋ ساياساتى بولعانىن بىلەسىزدەر. بۇگىندە «شەتەل قازاعى - كاپيتاليست، ولار بايدىڭ تۇقىمدارى» دەگەن كوزقاراس بايقاساڭىز، ول - سول كەڭەستىك ساياساتتىڭ سارقىنشاعى. مىنە، سولار بىزگە «سەندەر نە دەپ كەلىپ تۇرسىڭدار ەندى، بۇرىن اتا-بابالارىڭ التىنمەن قاشىپ كەتكەن، ەندى قازاقستان بايىعان سوڭ كەلىپ وتىرسىڭدار» دەگەن سۇمدىق ءسوزدى ءوز باسىم دا ەستىپ قالعانىم بار. بۇدان اۋىر ءسوز جوق شىعار، ءسىرا. شەتەلگە شىعىپ كورىڭىزشى، شىرت تۇكىرىپ، تىم شالقىپ-تاسىعان قازاق جوق. سەبەبى ولار كەڭەستىك ساياسات كورسەتكەندەي، بايلىعىن بەرمەۋ ءۇشىن التىنىن الىپ قاشىپ كەتكەن ەمەس، ءوز ءتىلىن، ءوز سالتىن ساقتاۋ ءۇشىن، قازاق بوپ قالۋ ءۇشىن كەتكەن قازاقتار.

سوندىقتان الگىندەي ءسوز - قازاقتى قازاققا قارسى قويۋ ساياساتىنان تۋعان ءسوز. قازاق بۇگىن قازاقستانعا كەلسە، ءوز وتانىم، اتامەكەنىم دەپ كەلەدى. ايتپەسە تۇركيا ناشار ەمەس، ەۋروپا ناشار ەمەس. قينالعان قازاق بولسا، ول كورشى وزبەكستان، قىرعىزستاننان كەلگەن بولۋى مۇمكىن. ءبىراق سونىڭ ءوزى ەرتەڭ ەلگە پايدا الىپ كەلەدى. قازاقتىڭ سانى وسە بەرسىن.

مەن سىزگە ءبىر اڭگىمە ايتايىن: ءبىزدىڭ اتالارىمىز 1952- جىلى قىتايدان تۇركياعا جەتىپتى. قازاقتاردىڭ سول جاعدايىن ايتىپ، ولارعا تۇركيانىڭ كەڭشىلىك جاساپ، جەر بەرگەنىن باسپاءسوز قۇرالدارى حابارلاپ، گازەتتەر جازعاندا كوپتەگەن جەرگىلىكتى حالىقتا «ءوزىمىز جارىماي جۇرگەندە كىمدى جارىلقايمىز، نانىمىزعا ورتاقتاستىرىپ نە كەرەگى بار؟» دەگەن نارازىلىق وي تۋسا كەرەك. سونىڭ كۇپىرشىلىك بولعانىن بەرتىن كەلە تۇرىكتەر مويىنداپ، بىزدەن كەشىرىم سۇراعانداي بولدى. ال ەندى تۇرىك حالقى سول تۇستا، راسىندا، ايتارلىقتاي جاقسى تۇرمىستا ەمەس ەدى، سيريا سەكىلدى كورشى ەلدەردەن تاۋار تاسىپ، ايتەۋىر، اركىم قولىنان كەلگەنشە كۇنىن كورگەن. بولماسا بايعا جالدانىپ كۇن كورگەن. ەكى كۇن توق، ەكى كۇن اش جاتامىز دەيدى. ءسويتىپ جۇرگەندە قازاقتار كوشىپ كەلگەن، سوندىقتان الگىندەي نارازىلىق تۋعان.

ەندى نەگە كەشىرىم سۇرادى دەسەك، سەبەبى قازاقتاردىڭ كەلۋىمەن ول جەرگە بەرەكە كەلگەن. سەبەبى قازاق تۇركياعا تەرى كاسىبىن الىپ بارعان، ونى كورگەن تۇرىكتەر تەرى كاسىبىن مەڭگەرگەن. ءتىپتى ۋاقىت وتە سول تەرى كاسىبىنىڭ ارقاسىندا بايىپ كەتكەن دە تۇرىكتەر تابىلعان. مىنە، كوردىڭىز بە، «ءبىر كەزدەرى ءبىز قاراڭعىلىقپەن نانىمىزعا ورتاق بولادى دەپ تۇسىنگەن، قازاقتار، قايتا ءبىزدىڭ نانىمىزعا نان قوستىڭىزدار» دەدى تۇرىكتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى. مەن ءدال وسى مىسالدى بۇگىندە قازاقستانداعى الگىندەي كەڭەستىك تۇسىنىكپەن ءالى جۇرگەن قانداستارىمىزعا ايتار ەدىم، ياعني شەتەل قازاعى ءوز ەلىنە كەلگەندە وزدەرىمەن بىرگە نەسىبە الا كەلمەسە، اسىنا ورتاقتاساتىن ويى جوق.

قازاقتىڭ جەرى تۇركيادان ءۇش جارىم ەسە كەڭ، ال قازاقتىڭ سانى تۇركيانىڭ ءبىر عانا قالاسى ىستامبۇل حالقىمەن بىردەي عانا. ءتىپتى بەس ميلليون قازاق ءبىر كۇندە كەلسە دە، قازاقستان اش قالمايدى. سوندىقتان جاھاندانۋ داۋىرىندە تاۋەلسىز قازاقستانعا الگىندەي ەسكى كەڭەستىك كوزقاراس جاراسپايدى. تاۋەلسىز قازاق «قازاعىم كەلسىن، كەلمەسە، سول تۇرعان جەرىندە مىقتى بولسىن» دەپ ويلاسىن. اۋقىمدى كەڭىستىكتە ويلاساق، ەرتەڭ فرانسيادا تۇراتىن قازاق سول ەلدىڭ پارلامەنتىنە دەپۋتات بولسا، ول قازاققا قانداي پايداسىن تيگىزەر ەدى. سوعان جەتكىزسىن قۇداي. ءبىز بيىك دەڭگەيدە ويلاۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ سانىمىز از بولسا دا، ساپامىز مىقتى بولۋى كەرەك. بۇكىل تۇركى حالىقتارى ىشىندە قازاققا فرانسۋز ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايدى، سەبەبى ولار ءۇشىن قازاقتىڭ جارقىن ۇلگىسى - مۇستافا شوقاي. ەكىنشىدەن، ولاردىڭ دا ءوز مۇددەسى بار: فرانسۋز قازاقتىڭ مۇنايىن العىسى كەلەدى، قازاقستانعا يندۋسترياسىن ەنگىزگىسى كەلەدى، ياعني ءوز ەكونوميكاسىن نىعايتۋ ءۇشىن قازاقستانمەن بايلانىسىن كۇشەيتكىسى كەلەدى.

- سوندا ءبىزدىڭ ءبىر كەزدەرى تارتقان تاريحي تاقسىرەتىمىز جىلدار وتە وزىمىزگە قايتا پايدا بولىپ قايتىپ جاتىر ما؟

- پايداعا اينالدىرا الساق، پايدا، ءبىراق ءبىز ءالى سونى پايداعا اينالدىرا الماي جاتىرمىز. مىسالى، تۇركيادا ەكى جۇزدەن استام وقىعان جاس قازاق كاسىپ يەسى بار، ەۋروپانىڭ وزىندە جۇزگە جۋىق. ولاردى ءبىزدىڭ قوعام، نە قازاقستان، نە سول ەلدەر دۇرىس پايدالانا الماي وتىر. بار نارسەنى قوعامعا جۇكتەيمىز، ءبىراق قوعامداعى ازاماتتار ولارمەن بايلانىس جاساي الماي وتىر. سوندىقتان قازىرگى تاڭدا ءبىز وسى نارسەنىڭ تەتىگىن تابۋىمىز كەرەك. مىنە، بۇگىندە «الگىندەي كاسىپكەر، قالتالى ازاماتتاردى قالاي تارتامىز، عىلىمعا قالاي باۋليمىز، قازاقستاننىڭ يگىلىگىنە قالاي جۇمىس ىستەي الادى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەسەك، سودان ءبىر ناتيجە بولار ەدى. «قالاۋىن تاپسا، قار دا جانادى» دەگەن، ياعني ءتىلىن تاپساق، جولىن تاپساق، الگىندەي قازاقتار وتانىنا قىزمەت ەتۋدەن، پايداسىنا جاراۋدان قاشپاس ەدى. سەبەبى وتانىنا بەرۋ، وتانعا ءبولىسۋ دەگەن - ۇلى ماقسات. ادام بالاسى وتانىنا قىزمەت ىستەسە، ودان ۇلكەن مارتەبە جوق. مانا ايتقانداي، دياسپورا مينيسترلىگىن قۇرۋ كەرەك دەگەندە، مەن وسىنداي جاقتارىن دا مەڭزەگەن ەدىم.

دياسپورا مينيسترلىگىنىڭ بيلىگى بولۋى كەرەك. ارينە، دۇنيەجۇزىلىك قازاقتار قاۋىمداستىعى بار، ءبىراق ونىڭ قۇزىرەتى شەكتەۋلى. ال ارنايى مينيسترلىك قۇرىلسا، ول الدەقايدا بيىك دەڭگەيدە بولار ەدى. ونىڭ ەلمەن تىكەلەي بايلانىسى، ءوز قارجىسى، ءوز قادىرى بولادى. قازىر سونداي ءبىر نارسە بولماعان سوڭ، ءبىز ءتىپتى دياسپورانىڭ ءوزىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، دۇرىس زەرتتەي الماي وتىرمىز. دياسپورانى زەرتتەۋ كەنجە قالىپ وتىرعانى كوپ نارسەنى كەنجە قالدىرىپ وتىر. ءار ەلدە ساناۋلى دا بولسا، دياسپورانى زەرتتەيتىن عالىمدار بار، سولارعا مۇمكىندىك تۋعىزۋ شارت. ەۋروپا قالاي دامىدى؟ ەۋروپادا ءار مالىمەتتىڭ قۇنىن باعالايدى.

نەگىزى، بۇگىندە الەمدەگى ەڭ قىمبات نارسە - اقپارات. وسىنى باعالاپ، اقپاراتقا ينۆەستيسيا سالعاندار بۇگىندە قارىشتاپ دامىپ جاتىر. ال قازاقستان اقپاراتقا ەمەس، قۇرىلىس ماتەريالىنا كوبىرەك ءمان بەردى. سويتەدى-داعى قۇرىلىسقا ميلليونداپ قارجى قۇيۋدان تارتىنبايدى، ال بىرەۋ زەرتتەۋ جاساپ، عىلىممەن اينالىسايىن دەسە، وعان ءجۇز دوللار بەرۋگە تارىلامىز. وسى مەنتاليتەت ءبىزدى ارتقا تارتىپ، كەنجە قالدىرىپ وتىر، شىن مانىسىندە. بۇگىنگى ۋاقىت - بىلگەنگە مالىمەت كەزەڭى، سول ءۇشىن ءبىز اقپاراتقا، عىلىمدا جۇرگەن ازاماتتارعا كوبىرەك مۇمكىنشىلىك جاساۋىمىز قاجەت. قازاق بالاسىنىڭ ميى امەريكالىقتان از ەمەس، تەك دۇرىس باعىت جاسالماي وتىر. قازىر قازاقستاندا ۋنيۆەرسيتەتتەردە مىقتى رەفورمالار جۇرگىزىلىپ جاتىر، ءبىراق رەفورمانى بايلانىس جۇيەسىنە دە جاساۋىمىز كەرەك. رەفورما تەك تاپسىرما بەرۋمەن شەكتەلمەيدى، قازىر عالىمدارعا كۇشتى تاپسىرمالار بەرىلىپ وتىر، ولارعا جازعان ماتەريالدارى شەتەل باسپاءسوز قۇرالدارىندا جاريالانسىن دەيدى. بۇل دۇرىس، ءبىراق ول عالىمنىڭ ايلىعى تومەن بولسا، مۇمكىندىگى تومەن بولسا، وندا ونىڭ ماقالاسى قالاي شەتەلدىڭ بەدەلدى باسىلىمىنا شىقپاق؟ ەكىنشىدەن، كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان بيۋروكراتتىق پسيحولوگيا باسىم، قاعاز باستىلىق كوپ نارسەگە ءالى دە بولسا تۇساۋ سالىپ وتىر. بۇلاردى ازايتۋ كەرەك.

مىسالى، قازاقستان شەتەلدەگىدەي PhD جۇيەسىنە ەندى، ءبىراق ءالى سول باياعىداي دوكتورلىق ديسسەرتاسيا - 200 بەت، جينايتىن قۇجاتى - 500 بەت. مۇنداي سۇمدىق ەۋروپادا الدەقاشان جويىلعان. تۇركيا مەن ەۋروپادا ونداي جوق، عالىمداردىڭ قاعاز سانىنا ەمەس، بىلىمىنە دەن قوياتىن كەز جەتتى. ال قازاقستاندا بولسا، عالىمدارعا تالاپتى كۇشتى قويادى، ءبىراق سوعان قوسا ولاردىڭ مۇمكىندىگىن شەكتەپ قويعان. جەكە ادامنىڭ مۇمكىندىگىنە ءمان بەرمەي، ادامدى قۇندىلىق رەتىندە باعالاماي، ەشتەڭە ونبەيدى. سەنبەستىك تانىتىپ، ءبىر نارسە ءۇشىن ون جەردەن قۇجات اكەل دەۋ، بىرىنشىدەن، ۋاقىتتى ىسىراپ ەتەدى. ادامنىڭ ميى دەگەن - ەرەكشە نارسە، كەيدە ءبىر ادامنىڭ ميىنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى قوپارىپ كەتەدى. مىنە، سونداي ادامدارعا مۇمكىندىك بەرىلسە، وندا قازاقستاننىڭ جولى اشىق، بولاشاعى باياندى.

الاشقا ايتار داتىم...

قازاق ءوزى - تۋمىسىنان زەيىندى حالىق، ويتكەنى جەگەنىمىز - تابيعي ونىمدەر. سوندىقتان قازاق كەلەشەكتە ساپالى حالىق رەتىندە تۇركى ەلدەرىنە عانا ەمەس، كۇللى الەمگە ۇلگى بولا الادى. جاپون دەسە، دۇنيەءجۇزى ەڭبەكقور، تەحنولوگيانى جاقسى مەڭگەرگەن حالىق دەپ بىلەدى. ءبىزدىڭ قازاق تا جاپوننان ەش كەم ەمەس، سوندىقتان قازاق بولاشاقتا جاپوننان اسىپ ءتۇسۋى كەرەك. تۇرىكتىڭ ءبىر ۇلى ويشىلى «ادامعا مۇمكىنشىلىك بەرسەڭ، ول مەملەكەت جاساي الادى» دەگەن. ەگەر ادام ەزىلىپ، جانشىلىپ وتىرسا، ەرتەڭ مەملەكەتتى ول ەزىپ، جانشيتىن بولادى. سوندىقتان بۇگىنگى ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ادامي رەسۋرسقا كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك. ەڭ قىمبات باعالى كەن - ادام كەنى ەكەنىن ءارقاشان ەستە ۇستاعانىمىز ءجون. ەۋروپادا جاستار ازايىپ بارا جاتىر، شۇكىر، قازاقتا جاس كوپ. تەك سولارعا مىقتى كۇش، مىقتى كوزقاراس بەرە بىلسەك، سول ءتۇبى قازاقستاندى العا جەتەلەيدى.

اۆتور: ماريام ءابساتتار

دەرەككوز: «الاش ايناسى» گازەتى. 2011-جىل