قازاقتىڭ اقىنى مۇقاعالي «باقىتتى ءومىر سۇرگەن جوق» دەۋى قاتە
نەگە؟ ءبىرىنشى جاۋاپ: «سەنىڭ اكەڭ مۇقاعالي باقىتتى ءومىر سۇرگەن جوق» دەگەن ءسوزدى ەستۋ ونىڭ ۇل-قىزدارىنا، نەمەسە «سەنىڭ اتاڭ باقىتتى ءومىر سۇرگەن جوق» دەگەن ءسوزدى ەستۋ ونىڭ نەمەرە-شوبەرەلەرىنە كەرەك پە؟ مەنىڭشە، ولارعا بۇگىن دە، ەرتەڭ دە، ەشقاشان كەرەك ەمەس. سەبەبى: مۇقاعالي ماقاتايەۆ كەشەگى كەڭەستىك جۇيەمەن شايقاسقان، سول ءۇشىن سورلاعان، ول شايقاسىن ۇرپاعى ماقتان ەتە جۇرەر قايراتكەر بولمادى. سونداي بولمادى دەپ ونى جازعىرۋعا ەشكىمنىڭ قۇقىعى جانە جوق. قۇداي ونى قۇندى ويلى، قۇنارلى ءتىلدى اقىن ەتىپ جاراتتى دا، مۇقاعالي ول جاراتىلىسىن اقتاپ ءوتتى، - حالقىنىڭ ءارقاشان قۇرمەتتەۋىنە سول قاسيەت-قىرى جەتىپ جاتىر.
ەكىنشى جاۋاپ: مەن بىلگەن مۇقاعاليدىڭ «سەن مىنانى جاز، انانى جازبا؛ سەن ولەڭدى ولاي جازبا، بىلاي جاز؛ سەن جيناقتارىڭدى نەگە تىقپالاي بەرەسىڭ؟» دەگەن ءسوزدى ەستۋمەن جىگەرى قۇم بولىپ جۇرمەدى. قولىن ەشكىم قاققان جوق. بۇلاي دەگەندە ەسكەرەر ءبىر جايت: ول كەزدە رەسپۋبليكالىق باسپاءسوز كوميتەتىمىز بولدى. ول جازۋشىلار وداعى، كىتاپ باسپالارى شىعارۋعا ۇسىنعان قولجازبا جيناقتاردى ساپاسى جاعىنان قوسىمشا سۇرىپتاۋدان وتكىزەتىن جانە قاي اقىن-جازۋشىنىڭ كىتابى قاي جىلى، قانداي كولەممەن شىقتى، قايسىسىنىڭ كىتابى شىقپاي جاتىر دەگەن ماسەلەلەرگە سەرگەك قارايتىن. كەيبىر اقساقالدارىمىزعا كەڭشىلىك جاساۋ بولدى دەمەسەك، باسقا ەشبىرەۋدىڭ كىتابى كەزەكسىز، جىل قۇرعاتپاي شىعارىلا بەرمەدى جانە، ساياسي شاتاقتاۋ استارلى شىعارمالار دەلىنگەن بىرەن-سارانى بولماسا، وزگەلەرى باسپالاردا كوپ بوگەلىپ تە جاتپادى. ول ءتارتىپ قالام يەلەرىنە ماتەريالدىق قامقورلىق، مورالدىك قولداۋ جاساپ وتىرۋ ەدى. سول تۇرعىدان قاراعاندا، مۇقاعاليدىڭ كوزى تىرىسىندە شىققان كىتاپتارى مىنالار:
1. «يليچ»، پوەمالار. 1964 - جىل.
2. «ارمىسىڭدار، دوستارىم؟!»، 1966 - جىل.
3. «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟»، 1967- جىل.
4. «ماۆر»، 1969 - ج.
5. «داريعا جۇرەك»، 1972 - جىل.
6. «اققۋلار ۇيىقتاعاندا»، 1974- جىل.
7. «شۋاعىم مەنىڭ»، 1975 - ج.
8. «ءومىر - داستان»، تاڭدامالى، 1976 -جىل.
9. «ءومىر - وزەن»، 1976- جىل.
ياعني 12 جىلدا 9 جيناق! ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرماعان كەڭشىلىك. «بۇل سانى عوي، ءاربىر كىتابىنىڭ كولەمى، وعان بەرىلگەن قالاماقى قانشا بولدى ەكەن؟» دەگىسى كەلگەندەرگە جاۋاپ: ول ماسەلەنى باسپا-اۆتور-رەداكتور ۇشەۋى شەشكەن بولار، شاڭداتپاي-اق قويالىق. ال ءبىزدىڭ ەستە ۇستاۋىمىزعا ءتيىستىسى: اتالعان وسى كىتاپتارىنىڭ ءارقايسىسى جاڭا ولەڭدەر مەن داستاندار جيناعى بولعانى.
مۇقاعاليمەن 1967 - جىلدىڭ باسىندا تانىستىم. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى رەداكسياسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى عابباس جۇمابايەۆتىڭ ورىنباسارى كەزىم. ءبىر كۇنى باستىعىم ماعان: «مىنا تەنتەكتىڭ ولەڭدەرىن كەلەسى جولعا جوبالايىقشى» دەپ، ەكى بەت ولەڭ ۇسىندى. «تەنتەگى كىم ەكەن؟» دەپ ولەڭىنە كوز جۇگىرتسەم، اۆتورى - مۇقاعالي ماقاتايەۆ. ەرتەڭىندە ءوزى دە كەلىپ-شىقتى. مىعىم دەنەلى جىگىت ەكەن. «ءسىز» دەپ سويلەسكەنىمدە-اق مەنىڭ تۇرقىمدى قاباق شىتا كوزىمەن «ولشەپ» الىپ، جاسىمدى سۇرادى دا: «ماعان «ءسىز» دەپ سىزىلدى عوي قىزتالاق. اعاڭ بار ما؟ جاسى نەشەدە؟»، - دەپ، ءوزىنىڭ جاسىن ايتتى. «قادەس دەگەن اعام بار، وسكەمەندە. سەنىمەن تۇيدەي قۇرداس» دەدىم، «ءسىزىمدى» جاقتىرماعان سوڭ، جابىسا بەرمەيىن دەپ ويلاپ. ول كەنەت كۇلىمسىرەپ: «مەنىڭ توقتارباي دەگەن ءىنىم بار. قاراسازدا، اۋىلدا. سەنىمەن تۇيدەي قۇرداس»، - دەدى دە، يىعىمنان ءبىر قاعىپ، شىعىپ كەتتى. مۇقاڭنىڭ، سودان باستاپ، كوزى جۇمىلعانعا دەيىنگى تىرلىگىنىڭ كوبىن بىلەمىن. اقىن-جازۋشىلاردىڭ وبلىستارعا ءداستۇرلى ساپارلارىندا ەكى وبلىسقا بارعان توپتا بىرگە جۇردىك. اڭقىلداپ سويلەيدى. اڭگىمەشىل. راس، كىمنىڭ بولسىن نە مىنەزىن، نە ءسوزىن ۇناتپاي قالسا، سول ساتتە ايتىپ تاستايدى (جۇرتقا سونىسىمەن دە ۇناي بەرمەدى عوي). ال ەكى ساپاردىڭ بىرىندە توپ جەتەكشىمىز قاسىم قايسەنوۆ: «اي، جىگىتتەر، بايقاڭدار، ارتىق «ۇرتتاپ» قويعاندارىڭدى تۇمسىقتارىڭنان ءبىر-اق سۇيكەيمىن!»، - دەپ ءازىل ەسكەرتپە جاساعاندا، مۇقاعاليدىڭ: «پاي-پاي-پاي، قاسكەم-اي! فاشيستەردى تۇمسىعىنان سۇيكەپ ۇيرەنگەن ادەتىڭىز ءالى ساقتاۋلى ەكەن عوي؟»، - دەپ ءبىزدى دۋ كۇلدىرگەنى بار. ەكىنشى ساپاردا جەتەكشىمىز بولعان قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆتى دا رەنجىتپەدى.
الدەكىمدەر ونىڭ اناۋ-مىناۋ سەبەپپەن «تىم كوڭىلدى» جۇرەتىن كەزدەرىن جاقتىرماعاندىقتان «ىشكىش» دەپ ايدار تاققان بولار، ايتپەسە، مەن مۇقاڭنىڭ ماستىقپەن اندا-مىندا قالىپ قويعانىن، نە توبەلەس جاساپ، بىرەۋدىڭ باسىن جارىپ، كوزىن شىعارعانىن كورگەن ەمەسپىن. دەسەم دە، وزىنە تىك قاراعان، ارتىق اقىل، سىن ايتا قالعان «كىم كورىنگەندەردى» سول جەردە مۇقاپ-شەنەپ تاستايتىن شالكەم-شالىس مىنەزى بولدى.
«...ايتەۋىر كىنا تاۋىپ ءبىر جەرىڭنەن،
سىناۋعا تىپتەن قۇمار كىم كورىنگەن.
ءبىراق تا،
بىلەسىڭ بە، ەي، كىم كورىنگەن،
ايتسىن دەپ اقيقاتتى ءتىل بەرىلگەن!» - دەگەنى سوندىقتان با، كىم ءبىلسىن.
ساياساتتا شارۋاسى بولماعان مۇقاعاليدا پارتيانىڭ دا، ۇكىمەتتىڭ دە شارۋاسى بولمادى. ياعني اقىن قوعامنان ارىدا قۋعىن، بەرىدە كوزالارتۋ كورگەن جوق. جار سۇيگەن، ۇل-قىز پەرزەنت سۇيگەن وتاعاسى بولدى. كىتاپتارى شىعىپ جاتتى، قالاماقىسىن الىپ ءجۇردى. سونداي ادامدى «ول باقىتتى ءومىر سۇرگەن جوق» دەۋ ءجون بە؟ استە ءجون ەمەس. ومىرگە، تىرلىككە، اينالاسىنا كوڭىلى تولماعانداي رەنىشتى، ىزالى، كۇيىنىشتى ولەڭدەرىن تاپ سول كۇيىندە، تۋرا ماعىناسىندا قابىلداۋعا بولمايدى. اقىن تىكەلەي وزىنە ەشبىر قاتىسى جوق وڭ-تەرىستى قوعامي وقيعالارعا، ادامي ورىندى-ورىنسىز ارەكەت-قىلىقتارعا تەز اسەرلەنەدى دە، سونىڭ ءبارىن باسىنان كەشىرىپ جۇرگەن جان سياقتانىپ، جاقسىلىقتى تاسىپ جىرلايدى، جاماندىققا قاتتى نالىپ، ءبىراق جاسىماي جىرلايدى.
اقىنداردىڭ وسىنداي جىر بوياۋلارىن كوڭىلىمنىڭ كوزىمەن كورگىم كەلىپ جۇرەتىن ادەتىم بار. سونى جاقسى بىلەتىن تۇماش - تۇمانباي مولداعاليەۆ (قايران قۇرداسىم-اي، جانىڭ جانناتتا بولسىن!) - بىلتىر جازدا شۇيىركەلەسىپ وتىرىپ: «مەن ساعان كەشە جازعان جاڭا ولەڭدەرىمدى وقيىن، سۇراعىڭدى سودان كەيىن قويارسىڭ»، - دەپ جىميدى دا، قويىن قالتاسىنان اق قاعازدىڭ شاعىن ەكى-ءۇش پاراعىن الىپ، وزىنە ءتان قۇمىعىڭقى قوڭىر داۋىسىمەن وقىپ شىقتى. تۇماشتىڭ ءيسى قازاققا ءمالىم سۇيىسپەنشىلىك، ماحاببات جىرلارى تىزبەگىنىڭ جاڭا، جاپ-جاڭا مونشاقتارى!
- ءيا، جىگىتىم، ۇنادى ما؟ - دەدى.
- بۇل جىرلارىڭدى دا سەنىڭ وزىڭنەن قىزعانىپ وتىرمىن! - دەدىم. ول باسىن قيسايتا، كوزىن جۇما راحاتتانىپ كۇلدى.
- تۇماش، ەي، سەن ماحابباتتى جىرلاعالى الپىس جىل بولدى، ءا؟ ءبىر كەرەمەت قىزعا عاشىق بولىپ باستاپ ەدىڭ، «تاعدىر بىزبەن و باستا سىرلاسپادى»، دەپ سونى ءالى دە ىزدەپ، اڭساپ ءجۇرسىڭ، قارا كەمپىرىڭ كۇلتايدان باسقا ءبىر سۇلۋىڭ بولىپ پا ەدى، ءبىر رەت شىنىڭدى ايتشى! - دەپ ەدىم، ول قولىن سەرمەلەپ كۇلىپ الدى دا:
- قارا كەمپىرىم كۇلتايدان باسقا دا، ارتىق-كەم دە ەشكىمىم بولعان ەمەس. باياعىمشا: «ءالى دە كىرلەمەگەن سياقتى ما، ۇستىمە سول توي كۇنى كيگەن جەيدە» دەپ كەلەمىن. شىعار كۇنگە، تۋار ايعا قۇمار اقىن، مىسالى، مىنا مەن تىرشىلىكتىڭ تەك جاقسىلىعىن كورگىم كەلەدى، سول ىنتىقتىعىمدى ماحاببات ليريكاسىمەن پاش ەتەمىن. ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەن جامانشىلىقتى جىرلامايمىن. مەن ومىرگە عاشىق جانمىن. ال عاشىقتىعىم سۇيىسپەنشىلىك جىرىممەن ايتىلادى. اڭساپ جۇرەتىن سۇلۋىم - سيمۆول، - دەدى...
«سيمۆول» - گرەك ءسوزى. وي-وقيعا ورايىنا قاراي ايتىلاتىن ون شاقتى ءمان-ماعىناسى بار. ادەبيەت ەنشىسىندەگىسى - «كوركەم بەينە». دەمەك، تۇماش اڭساپ جۇرگەن سۇلۋ، سۇلۋلىق - كوركەم بەينە. ال مۇقاعالي ءوزى ءومىر سۇرگەن زاماننىڭ، قوعامنىڭ كەم-كەتىگىن، ولپى-سولپىسىن كوز الدىنان دا، كوڭىل تارازىسىنان دا وتكىزبەي وتىرا المادى. نالىسىن، اشۋ-ىزاسىن ولەڭىنە جۇكتەدى، وزىنە ءتان شابىت شەبەرلىگىمەن سيمۆول ەتتى، وقىرمانىن يلاندىردى. يلانعان وقىرماننىڭ مۇقاعاليدى كورمەگەنى ونىڭ جازعاندارىن تۋرا ماعىناسىندا ءتۇسىندى، سىرتتاي مۇسىركەدى. مۇقاعاليدى كورگەن، بىلگەن، ارالاس-قۇرالاس بولعان وقىرمانى جۇمىرباستى پەندە اقىننىڭ مىنەزىندەگى ارتىق-اۋىستى، كەدىر-بۇدىردى اسىرەلەمەدى جانە اسىرەلەمەيدى دە. مەن، سوڭعى توپتاعى وقىرماندارىنىڭ ءبىرى رەتىندە، كىمنىڭ بولسىن: «مۇقاعالي باقىتتى ءومىر سۇرگەن جوق» دەگەن پىكىرسىماعىن قۇپتامايمىن.
بىزدە مۇقاعالي ماقاتايەۆتى عانا ەمەس، ومىردەن ءوتىپ كەتكەن تولەگەن ايبەرگەنوۆتى، توقاش بەردياروۆتى، تولەۋجان ىسمايىلوۆتى، كەڭشىلىك مىرزابەكوۆتى... زامانا كوزىندەگى سۇيەلدەي ەتىپ جوقتاۋ باسىم. مەن تولەۋجاندى جاقسى بىلمەسەم دە، قانداي اقىن، كىم بولعانىنان حاباردارمىن، ال وزگەلەرىن ءبىر كىسىدەي-اق بىلەمىن: ەشقايسىسى ەشكىممەن تاق ءۇشىن، پورتفەل ءۇشىن ايتىسىپ-تارتىسىپ كورگەن جوق، حال-قاداري قىزمەت ىستەپ، نە ىستەمەي، ولەڭدەرىن جازىپ ءجۇردى. ولاردى بيلىك، قوعام قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقان ەمەس. ەگەر ولار، وزدەرىنىڭ مىنەز-قۇلىقتارىنا قاراي، ماسەلەن، بايىرعى دوس-جولداستارىمەن، باسپاگەرلەرمەن، گازەت-جۋرنال رەداكتورلارىمەن الدەنە ءۇشىن اراكىدىك ءتىل تابىسا الماي، ءجۇز ءشايىسىپ، نە ارازداسىپ جۇرگەن بولسا (كوبىنەسە سولاي بولدى دا)، ونى «باقىتتى ءومىر سۇرگەن جوققا» تەلىمەگەن ءجون بولار.
عابباس قابىش ۇلى
دەرەككوزى:«حالىق ءسوزى» گازەتى. 2011-جىلى
