شىن دوسىڭ كىم، بىلەسىڭ بە؟

استانا. قازاقپارات. «ادام ادامعا - قاسقىر» دەگەن ناقىلدى وزگەلەرگە قاراعاندا وركەنيەتتى ەلدەردىڭ تۇرعىندارى جاقسى بىلەدى ەكەن. «تىرشىلىك پەن ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتىن جەتىك مەڭگەرگەن سول مەملەكەتتەردىڭ تۇرعىندارى تىپ-تىنىش ءومىر ءسۇرىپ جاتىر» دەسەك، ءبىز قاتەلەسكەن بولار ەدىك.

تىرناق استىنان كىر ىزدەيتىن، جۇرگەن جەرى لاڭ، بالە ىزدەۋمەن باسى قاتىپ جۇرەتىندەر ول جاقتا تا جەتكىلىكتى. اسىرەسە، مۇنداي وقيعالاردىڭ ارىپتەستەر مەن دوستار اراسىندا كەزدەسىپ تۇراتىنى وكىنىشتى. ايتالىق، كەلىسپەۋشىلىك پەن دۇردارازدىق اتاقتى apple كومپانيانىڭ باسشىلارى اراسىندا دا بولعان. ءبىراق دوستىققا بەرىك، كەلەشەككە سەنىمدى جىگىتتەر جەڭىسكە جەتتى. مۇنداي وقيعالار كوپ. سونىڭ بارلىعىندا اقىلدى دا سابىرلى ادامداردىڭ عانا دىتتىگەن ماقساتىنا جەتەتىندىگىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. «سابىر ءتۇبى سارى التىن، سارعايعان جەتەر مۇراتقا» دەگەن حالىق ناقىلىنىڭ ورنىمەن ايتىلعانىن وسىدان بايقايسىز.

قاي قوعامنىڭ دا قاسىرەتى بولىپ سانالاتىن كورەالماۋشىلىق، جەككورۋشىلىك سەكىلدى جامان قاسيەتتەر زامان جاقسارعان سايىن ءورشىپ بارادى ەكەن. سوندىقتان بولار، كەيدە «اعايىنمەن الىستان سىيلاسقان دۇرىس» دەگەن ءسوزدى دە قازەكەم وتە دۇرىس ايتقان دەيسىڭ. الايدا قانشاما اتالى دا باتالى، ءومىر بويى ونەگە بولار دانالىقتاردى ۇرپاعىنا قالدىرعان قازاقتىڭ بۇگىنگى كەيبىر جاس ۇرپاعى جانىڭدى جىلىتىپ، جۇرەگىڭدى ەلجىرەتەتىن ناقىلدارعا نەمقۇرايلى قاراي باستاعان سەكىلدى. مۇنى جاپ-جاس جىگىتتەردىڭ ءبىر- بىرىنە قاستاندىق جاساپ، جامان ويلاپ، اياقتان شالۋعا تىرىساتىن ارەكەتىنەن بايقايسىز. ءتىپتى توپ-توپقا ءبولىنىپ، كومانداسىمەن قىزمەت قۋىپ، بارعان جەرىنىڭ بەرەكەسىن كەتىرەتىندەر دە بار. «بۇل قازاققا نە جەتپەيدى؟» دەپ ويلايسىڭ سوندا. ويلايتىنىڭ كوپ، ويداعىڭنىڭ ورىندالماي جاتقانى قانداي وكىنىشتى. شىن دوس ىزدەپ شىرىلداعاندارمەن ىنتىماقتاسىپ، تىزە قوسىپ، تىنىش تىرلىك جاساۋعا ۇمتىلاتىندار نەگە از؟

ءيا، سارى ۋايىمعا سالىنا بەرۋگە دە بولماس. دوستارى ءۇشىن، دوستىق ءۇشىن بارىنە دايىن ادامداردىڭ قاتارى ازايماسىن دەپ تىلەيىك. اسىرەسە، قازاق سەكىلدى قايماعى بۇزىلماعان، دوستىقتى ءپىر تۇتاتىن، جات ادامدى دا جاقىنىنداي كورەتىن ۇلتىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى ءۇشىن سىيلاستىقتىڭ سىرى بولەك. مىسال كوپ: ءبىر كىسى لاۋازىمدى قىزمەتتەن كەتتى. ول ءبىر جيىندا ۇلتى قازاق قىزمەتكەرلەردەن تۋعان تىلدەرىن قۇرمەتتەۋدى، ءبىر-ءبىرىمەن اعايىنداي سىيلاسۋدى، قازاق - قازاقتىڭ دوسى، باۋىرى، وزدەرىڭدى وزدەرىڭ سىيلاماساڭدار، سەندەردى ەشكىم سىيلامايدى دەگەنى ءۇشىن ورنىنان الىنىپتى. ال ەندى ءبىر كاسىپكەر جىگىت كىل قازاقتىڭ مىقتى قىز-جىگىتتەرىن توڭىرەگىنە جيناپ، ءتارتىپ پەن تالاپقا، سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەگەن. ۇجىمدا اراق-شاراپ ءىشۋ تۇگىلى، تەمەكى تارتاتىندار جوق. مىنە، قازاقتىڭ بارشا كاسىپكەرلەرى وسىنداي تاجىريبەلەردى ۇيرەنىپ، ءوز ۇجىمىنا ەنگىزىپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر ەمەس پە؟ وسىنىڭ ءوزى - دوستىق كوزقاراستان تۋىنداعان جاعىمدى جاعداي.

الەم عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋلەرىنە ۇڭىلسەك: كەز كەلگەن ەلدە ادام وزىنەن گورى دوسىنا جاقسىلىق جاساۋعا دايىن تۇرادى ەكەن. وسىعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن PLoS ONE جۋرنالى ءبىرقاتار سىناقتار ۇيىمداستىرىپتى. ەرىكتىلەردەن 17 ادام ىرىكتەلىپ، سىنعا تۇسكەن. دوكتور فرەيا حارريسوننىڭ ايتۋىنشا، «دوستىققا ەشتەڭە جەتپەيدى». سان-ديەگوداعى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورى دجەيمس فوۋلەر بەس مىڭ ادامعا گەنەتيكالىق زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. ناتيجەسىندە ولار «بالىقشى بالىقشىنى الىستان تانيدى» دەگەن قورىتىندى جاسالعان. ادامنىڭ اراق-شاراپتان اۋلاق، سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋى، جات ادەتتەن سىرت ءجۇرۋى كوپ جاعدايدا دوستارىنا بايلانىستى كورىنەدى. دوسى ۇرى، قىزعانشاق، وزگەنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا دەيىن كورە المايتىنداردىڭ وزدەرى دە سونداي مىنەزدى قالاي قالىپتاستىرعانىن بىلمەي قالاتىن كورىنەدى. «الما اعاشتان الىس تۇسپەيدى» دەگەن ءسوزدىڭ راستىعىنا وسىندايدا كوز جەتكىزەسىڭ.

عۇلاما سەنەكا: «جاقسىلىققا ۇلگى كورسەتىپ جەتپەسە، ۋاعىز ايتۋمەن جەتۋ قيىن» دەگەن ەكەن. راسىندا دا، ءبىر-بىرىمىزگە قانشالىقتى ۇلگى كورسەتىپ ءجۇرمىز؟ دوستار اراسىندا ۇلگى كورسەتۋدىڭ ونەگەلى جولى قالىپتاسقان با؟ مۇنىڭ ءوزى دە قاننىڭ قانشالىقتى تازالىعىمەن، وتباسىنداعى تاربيەنىڭ كۇشتىلىگىمەن، ورتانىڭ مادەنيەتتىلىگىمەن ولشەنەدى. ال ادامدى كۇندەلىكتى تەجەپ وتىراتىن نارىق زامانى كىسى بويىنداعى مىنەز-قۇلىقتىڭ وزگەرۋىنە سەبەپشى بولىپ جاتادى ەكەن. بۇل شىن دوستاردىڭ ازايۋىنا دا اسەر ەتەدى.

الەۋمەت تانۋشى مەتيۋ برەشەرز ءوز زەرتتەۋلەرىنەن جاساعان قورىتىندىسىندا سوڭعى 25 جىلدا وتە جان دوستاردىڭ قاتارى ازايعانىن ايتادى. مۇنىڭ ءوزى كەز كەلگەن قوعام ءۇشىن قاۋىپتى. «ادامدار بارعان سايىن قولداۋدى از سەزىنىپ، ءتىپتى سەنىمدى دەگەن دوستارىنىڭ وزىنە سەنبەۋگە بەيىمدەلىپ كەلەدى» دەيدى عالىم. سىرىن ايتۋعا سەسكەنەتىندەردىڭ، وي بولىسۋگە ۇمتىلمايتىنداردىڭ، جاقسىلىق كۇتۋدەن كۇدەرىن ۇزگەندەردىڭ كوبەيۋى - ادامدى ادامنان الىستاتادى. بىردە پاتەر الماقشى بولىپ جۇرگەن ءبىر قىز جان دوسىمەن وي بولىسەدى. وكىنىشكە قاراي، باسپانا الۋعا تاياپ قالعاندا، قىزدىڭ بۇكىل اقشاسى ۇرلانادى. كەيىن انىقتالعانىنداي، ۇرى - دوسى بولىپ شىققان.

مۇڭىن شاعۋ - مۇگەدەكتەرگە عانا ءتان ەمەس. قول-اياعى ءبۇتىن، اقىل-ەسى دۇرىس ەمەس ادامداردىڭ وزىنە دە دوس كەرەك. جالعىزدىقتان دا، جان اۋىرتار قيىندىقتان دا، قارا باسىڭا تونگەن قاسىرەتتەن دە قۇتقاراتىن - دوس. ءاربىر ادام ەمىن-ەركىن سويلەسۋ بارىسىندا ءبىر-بىرىنەن مورالدىق قولداۋ كۇتەدى، جەكە ماسەلەلەرىن شەشۋدىڭ جولدارىن اقىلداسادى. ميدا مىلجا-مىلجا بولعان ويدى تارقاتىپ، سەرگۋدىڭ دە سەنىمدى ءبىر جولى وسى.

امەريكالىق الەۋمەت تانۋشىلار 18 جاستان جوعارى ەكى مىڭنان استام ادامعا كەڭ اۋقىمدى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ بارىسىندا جەكە مىنەزگە بايلانىستى ماڭىزدى ماسەلەلەردى زەرتتەگەن. ناتيجەسىندە ولار كوبىنە وي بولىسەتىن ادامدارىنىڭ ەسىمىن اتاۋ كەرەك بولعان. ساۋالعا قاتىسۋشىلاردىڭ 48 پايىزى سەنىمدى دەگەن ءبىر ادامنىڭ عانا اتىن اتاسا، 18 پايىزى ەكى ادامنىڭ، 29 پايىزدان استامى ۇشتەن كوپ كىسىنىڭ ەسىمىن اتاعان. ال 4 پايىزى ەشكىمنىڭ ەسىمىن ەسكە تۇسىرگىسى كەلمەگەن. ازاماتتاردىڭ 64 پايىزى جەكە ويلارىن ەشكىممەن بولىسپەسە، 36 پايىزى سىر بولىسەتىن ادام تابا الماعانىن مويىنداعان.

وسىدان شىعار قورىتىندى ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سەنىمى ازايعان، دوستىققا بەرىك ەمەس. ارينە، ونداي جەردە كەزدەيسوق كەدەرگىلەردىڭ دە كوبەيەتىنى انىق. ادامنىڭ وقشاۋلانۋى، دوستاردىڭ ازايۋى بارلىق ادامدى ويعا قالدىرادى ەكەن. كەدەيلىكتەن، تۇرمىس اۋىرتپالىعىنان قۇتقاراتىن ناعىز دوستار عانا ەكەنىن ەسكەرسەك، قوعام بۇل جاعىنان ءتۇرلى قيىندىقتارعا دۋشار ەتە باستاعان.

جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلين: «ماحاببات قىمبات، ءبىراق بىرەۋدى سەن جاقسى كورەسىڭ بە، ول سەنى جاقسى كورە مە، ونى ايىرۋعا بولادى. ويتكەنى ماحاببات ءارقاشان دا ءوزىن تەز اشادى. دوستىق تا سونداي، كىمنىڭ دوس ەكەنىن، قاس ەكەنىن ايىرۋ وڭاي، ال بىرەۋدىڭ ساعان سەنگەنىن، سەنىڭ بىرەۋگە سەنگەنىڭدى انىقتاۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك. ونىڭ قىمباتتىلىعى ادامنىڭ وزىنە-ءوزى سەنۋىندە. وزىنە-ءوزى سەنگەن ادام قيىندىقتى دا، ۋاقىتتى دا جەڭە الادى.

قالقام، سەن بىرەۋدى جاقسى كورۋىڭ دە مۇمكىن، بىرەۋدى دوس ساناۋىڭ دا عاجاپ ەمەس، ال باز-باياعى بىرەۋگە سەنۋىڭ دە ورىندى. ءبىراق وسىنىڭ بارىنە ادامعا ەڭ الدىمەن سابىرلىلىق پەن تۇراقتىلىق كەرەك... دوستى دا تاڭداي ءبىل. شىن دوس بولادى ەكەنسىڭ - ۇستامدى بول، ونىڭ قاتەسىن، كەمشىلىگىن كەشىرە ءبىل. بىرەۋدىڭ بىلمەستىگىن بىلمەگەن ادام شىن دوس بولا المايدى. ال بىرەۋگە سەنەدى ەكەنسىڭ، ارتىن كۇت. سەنىمدى اقتاۋ - وتە قيىن سىن، بۇل ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. اسىرەسە، سەنىڭ وزىڭە سەنگەن ادامنىڭ سەنىمىن اقتاۋ - بۇل ادامنىڭ ەڭ ۇلكەن قاسيەتى» دەيدى.

ءيا، وزگەنى قايدام، قۇداي قازاقتى اللاننىڭ ادامعا بەرگەن بار جاقسىلىعىنان ايىرا كورمەسىن. دوستىق تا ماحاببات سەكىلدى - تازالىقتى سۇيەدى، كۇمانعا كۇيەدى. دوستىق تۋرالى جىر دا، ءان دە جەتكىلىكتى، كوركەم شىعارمالاردا دا، ەرتەگىلەردە دە دوستىق قانا جەڭەدى. دوس دەگەن ءدۇبىرلى دۇنيەدە ەڭ قۇندى قاسيەتتەردىڭ كوش باسىندا تۇر. دوس بولۋ دا - ونەر. «ناعىز دوس قيىن ساتتە تابىلادى» دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا شىمىرلاعان شىندىق جاتىر. جانىڭا جاقىن ادام ساعان تەك جاقسىلىق سىيلايدى. ول جىلى سوزدەن باستالىپ، جامان ادەتتەردەن ارىلۋىڭا سەپتىگىن تيگىزەدى.

مەملەكەت پەن مەملەكەتتىڭ دوستىعىن ساياسات بۇزىپ جاتقان ۋاقىتتا قاراپايىم ادامداردىڭ اراسىنداعى دوستىقتى جامان ءسوز بۇزادى. ادال دوس ارام ويدىڭ قۇربانى بولماۋى ءتيىس جانە ول سەنىمدى سەرىگىن ماڭگىلىك مۇرات ءۇشىن كۇرەستە دەمەپ وتىرۋى كەرەك.

مەن ءبىر كىسىنى بىلەتىنمىن. ماسكۇنەم بولىپ كەتكەن دوسىن قيىندىقتان قۇتقاردى. جارىتىمسىز جالاقىسىن وتباسىن اسىراۋدان بۇرىن ىشىمدىككە جۇمساپ، ەلگە كۇلكى بولعان دوسىن ول ادام قاتارىنا قوستى. ءتىپتى ەسكى دە بولسا باسى ارتىق كولىگىن سىيلاپ، كەيبىر كورشىلەرىنەن كوش بويىنا وزدىردى. امال قانشا، ماسكۇنەم جىگىت ۇزاق جىلدار بويىنا اراقتان تاپقان اۋرۋدان كوز جۇمدى. جۇرت «جاس كەتتى» دەپ وكىندى. امال قانشا، اراقتىڭ ازابى جاسقا قاراي ما؟

دوستىق - الەۋمەتتىك قانا ەمەس، پسيحولوگيالىق تا قۇبىلىس. دوسى جوققا جوقشىلىقتىڭ ءبارى جاقىن كەلەدى. ال حالقىمىز «دوسى كوپتى جاۋ المايدى» دەيدى. «ءجۇز تەڭگەڭ بولعانشا، ءجۇز دوسىڭ بولعانى دا جاقسى» دەپ قويادى بۇگىنگىلەر. وكىنىشتىسى سول، كەيدە دوستىقتى اسىرا پايدالاناتىندار دا بار. ماسەلەن، ءبىلىمى تومەن، تاجىريبەسى جوق دوسىڭدى قىزمەتكە قويعاننان قوعامعا قانداي پايدا؟ ودان دا قارجىلاي كومەكتەسىپ، شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ اكەتۋگە دانەكەر بولساڭ - وسى جەتكىلىكتى سەكىلدى.

...بارىنەن دە دوس قىمبات. اللا ءبارىمىزدى دوستارىمىزدان ايىرماسىن، بىرىمىزگە- ءبىرىمىز سۇيەۋ بولىپ، كوزىمىزدىڭ تىرىسىندە قولداپ، قورعاپ، نارىق قىسپاققا العان الاساپىران ۋاقىتتا بىرىمىزدەن-ءبىرىمىز جاردەمەمىزدى اياماساق ەكەن. بۇگىنگى اڭگىمەمىزدى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ دوستىق تۋرالى تومەندەگى پىكىرىمىن اياقتاعىمىز كەلەدى.

«ەڭ الدىمەن دوستىق دەگەن نە، ونى قايسىمىز قالاي تۇسىنەمىز، سونى ايىرىپ الايىق. سەن ايتقانداي، ءسوز جوق، دوستىق - ەگەر سونى دوسىڭ شىن جۇرەگىمەن، شىن جانى اشىپ ىستەسە. ال وتىرىك جانى اشىسا، ءتىپتى ءوزى سەنبەي تۇرعان قاتەنى قاتە دەپ جالا جاپسا، قالاي بولادى؟

دوستىق - الدىمەن ەكى ادامنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن ادالدىعى. ادالدىقسىز دوس بولمايدى. ال ادالدىق دەگەن - رۋحاني تازالىق. ونسىز سەن دوسىڭ ءۇشىن مايداندا دا جان بەرە المايسىڭ. ونىڭ قاتەسىن جانىڭ اشىپ كورە المايسىڭ، وعان شىن جۇرەكتەن جاردەم ەتە المايسىڭ. سەنىڭ قاتەڭ - وسى رۋحاني تازالىعىڭنىڭ جوقتىعى، ەكىجۇزدىلىگىڭ، ىشىڭدە جاتقان باقكۇندەستىگىڭ، كورەالماستىعىڭ. ال مەنىڭ قاتەم - سەنىڭ سونداي ادام ەكەندىگىڭدى بىلمەي كەلگەندىگىم...»

جولداسبەك دۋاناباي

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2011