مەكتەپتىڭ «تاريح» وقۋلىعىنداعى قاتەلەر

استانا. قازاقپارات - بۇدان بەس جىل بۇرىن «ەگەمەن قازاقستان» تاريح وقۋلىقتارىنىڭ ءتىلى اۋىر، دەرەكتەرى قاتە» دەگەن ماقالا جازىپ ەدىك.

سودان كەيىن دە ءبىراز قاتەنى بايقاپ، الەۋمەتتىك جەلىدە تالداپ جازىپ ءجۇرمىز. الايدا تاريح وقۋلىقتارىنداعى قاتەلەردىڭ بىتەتىن ءتۇرى كورىنبەيدى.

قاتەنىڭ ءوزى دە تۇرلىشە. ءبىرى - جاۋاپسىزدىقتان، ەكىنشىسى ساۋاتسىزدىقتان بولا ما دەيمىن. وقۋلىقتاردا سونىڭ ەكەۋى دە بار. قاي ءپاننىڭ وقۋلىعىنداعى قاتەگە دە جەڭىل قاراۋعا بولمايدى. اسىرەسە، تاريح پانىنەن كەتكەن قاتەنىڭ سالدارى جەڭىل ەمەس.

ەندى ناقتى دالەلمەن سويلەيىك. مىنە، 8(9)-سىنىپتىڭ 2019 -جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان شىققان دۇنيە ءجۇزى تاريحى وقۋلىعىنىڭ 51-بەتىندە: «ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ شەشىمىمەن و. بوكەيحانوۆ تورعاي وبلىسىنا، ج. دوسمۇحامەدوۆ - ورال، م. شوقاي - تۇركىستان وبلىستارىنىڭ كوميسسارى رەتىندە تاعايىندالدى. ۇلتتىق قازاق وبلىستارى مەن ۋەزدىك كوميتەتتەر قۇرىلدى»، دەپ جازىلىپتى.

ءبىرىنشى قاتە: ءا. بوكەيحانوۆتىڭ اتىن دۇرىس جازباعان. ەكىنشى، م. شوقاي ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارى بولعان ەمەس. ءۇشىنشى، ج. دوسمۇحامەدوۆ تە كوميسسار بولمادى. ءتورتىنشى، تۇركىستان وبلىسى دەگەن دە جوق ەدى. «ۇلتتىق قازاق وبلىستارى» دەگەنى تاعى تۇسىنىكسىز. كونتەكسكە قاراعاندا، وبلىستىق قازاق كوميتەتتەرىن ايتىپ تۇرعانى بايقالادى. ءبىراق قاتەنى جازباۋ ءۇشىن دە وقۋلىق اۆتورلارى ءبىلىمدى بولۋى كەرەك قوي. كىتاپ جازۋشىلار سول جاعىنان اقساپ، جەتىسۋ وبلىسىندا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارى بولعان م. تىنىشپايەۆتى ايتپاي، كەرىسىنشە بولماعاندى بولدىرىپ، عىلىمي فاكتىنى بۇرمالاپتى.

8 (9)-سىنىپتىڭ قازاقستان تاريحىندا («اتامۇرا»، 2019) م. شوقايدىڭ تۇركىستان ولكەسىندەگى كوميسسارى بولىپ تاعايىندالعانى تاعى جاڭساق جازىلعان (28-بەت). بۇدان باسقا مۇستافا شوقايدىڭ III، IV مەملەكەتتىك دۋمالارداعى مۇسىلمان فراكسياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەنى ايتىلعان (14-بەت). مۇستافا اتامىز مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكسياسىنا 1914 -جىلدان باستاپ حاتشى بولعان. دۋمانىڭ ءۇشىنشى شاقىرىلىمىنىڭ جۇمىسى بولسا، 1912 -جىلى اياقتالعان ەدى.

تالدانىپ وتىرعان 8(9)-سىنىپتىڭ كىتابىنىڭ 123-بەتىندە 1920 -جىلى قۇرىلعان قازاقستاندى زەرتتەۋ قوعامى مۇشەلەرىنىڭ ىشىندە ۆ. رادلوۆتىڭ اتى ءجۇر. ال 132-بەتىنەن: «ماسەلەن، تەمىر ءداۋىرىنىڭ جازۋى ساقتالعان تاس تاقتايشانى ق. ساتبايەۆ التىنشوقى جوتاسىنان 1935 -جىلى تاپقان ەدى»، دەگەندى وقيمىز.

شىندىعىنا كەلسەك، ۆ. رادلوۆ قازاقستاندى زەرتتەۋ قوعامى قۇرىلماستان 2 جىل بۇرىن، 1918 -جىلى ومىردەن وتكەن بولاتىن. ال ءامىر تەمىردىڭ 1391 -جىلى توقتامىسقا جورىققا اتتانىپ بارا جاتىپ جازدىرعان تاسىن قانىش اتامىزدىڭ ۇلىتاۋ بويىنداعى قارساقباي كەنى ماڭىنان تاپقانى راس. بۇل جازۋ عىلىمدا التىنشوقى جازۋى نەمەسە تەمىر جازۋى دەپ تە ايتىلادى. ايتەۋىر، ءبىر انىعى، تەمىر ءداۋىرىنىڭ جازۋى ەمەس.

رادلوۆ دەمەكشى، 1862 -جىلى بەرەل قورعانىنا العاش ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزگەن رادلوۆ ەكەنىن بىردە تەلەديداردان ەستىپ، ساناما ءتۇيىپ العان ەدىم. ەندى 10-سىنىپتىڭ قازاقستان تاريحىنىڭ 13-بەتىندە رادلوۆتىڭ 1826 -جىلى زەرتتەۋ جۇرگىزگەنى ايتىلىپتى. ءبىز جوعارىدا قاتەلىكتىڭ ءبىرى جاۋاپسىزدىقتان بولادى دەپ ەدىك. بۇل دا سونداي جاۋاپسىزدىقتان كەتكەن قاتە بولسا كەرەك. ءبىراق تاريحتا ءبىر ساننىڭ ءوزى جاڭساق جازىلسا، دەرەك وزگەرىپ سالا بەرەدى ەمەس پە...

رادلوۆپەن بايلانىستى تاعى ءبىر قاتەنى 2019 -جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان ر. قايىربەكوۆا، س. تيمچەنكو، ز. دجاندوسوۆانىڭ اۆتورلىق بىرلىگىمەن جارىق كورگەن 10-سىنىپتىڭ دۇنيە ءجۇزى تاريحىنىڭ وقۋلىعىنان كەزدەستىردىك. جاراتىلىس تانۋ- ماتەماتيكالىق باعىتتاعى وقۋلىقتىڭ 13-بەتىندە: «كوشپەلىلەردىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن وزىندىك ءومىر سالتى تۋرالى كەزىندە ك س ر و عالىمدارى ۆ. رادلوۆ، ل. گۋميلەۆ، ب. ۆلاديميرتسوۆ، ءا. مارعۇلان نەگىزدى پىكىر ايتىپ كەتكەن»، دەپ جازىلىپتى. 1918 -جىلى باقيلىق بولعان ۆ. رادلوۆتىڭ 1922 -جىلدىڭ 30 جەلتوقسانىندا قۇرىلعان كسرو عالىمى بولا المايتىنى بەلگىلى عوي.

«اتامۇرا» باسپاسىنان 2008 -جىلى ا. قايىپبايەۆا مەن ز. قابىلدينوۆتىڭ اۆتورلىعىمەن شىققان 8-سىنىپتىڭ قازاقستان تاريحىندا ج. دوسمۇحامەدوۆ تارتۋ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەنى جاڭساق جازىلعان بولاتىن. سول قاتە كىتاپتان كىتاپقا كوشتى. ءسوز باسىندا ايتىلعان ماقالامىزدا سونى مىسالعا كەلتىرگەن ەدىك. ءبىراق ەلدىڭ باس گازەتىندە جازىلعان سىننان قورىتىندى شىقپاپتى. 2020 -جىلى ز. قابىلدينوۆ پەن ا. ساندىبايەۆانىڭ اۆتورلىق بىرلىگىمەن «اتامۇرادان» شىققان 11-سىنىپتىڭ قازاقستان تاريحىندا اتالعان قاتە ءتورتىنشى مارتە (!) قايتالانىپتى.

ءدال وسى وقۋلىقتىڭ 2-بولىمىندە دىنمۇحامەد سۇلتانعازيننىڭ تومسك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن، سانكت- پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ جانە زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەنى جازىلىپتى. بۇل دا جارتىلاي جاڭساق دەرەك. ويتكەنى د. سۇلتانعازين ءبىرىنشى جوعارى وقۋ ورنىندا ءبىر جىل عانا وقىپ، اياقتاماعان.

ابايدىڭ شىعارمالار جيناعى العاش س. پەتەربۋرگتەگى ي. بوراگانسكي باسپاسىنان شىققانى بەلگىلى. 2008 -جىلدان بەرى ءۇشىنشى رەت باسىلعان 8 (7)-سىنىپتىڭ قازاقستان تاريحىندا سونى قازاندا باسىلدى دەپ بەرگەن. وسى وقۋلىقتىڭ مازمۇنى ون جىلدا كىشكەنە وزگەرگەنىمەن، ىشىندەگى قاتە وزگەرمەدى. بۇل وقۋلىقتىڭ 197-بەتىندە م. كوپەي ۇلىنىڭ 1880 -جىلدان «دالا ۋالاياتى»، «تۇركىستان ۋالاياتى» گازەتتەرى مەن «ايقىن» جۋرنالىندا ماقالالار جاريالاي باستاعانى ايتىلعان. «تۇركىستان ۋالاياتىندا» ءماشھۇر اتامىزدىڭ ماقالالارى باسىلماعانى انىق. «دالا ۋالاياتى» گازەتى ومبىدا 1888-1902 -جىلدارى جارىق كوردى. سول جىلدارى «ايقىن» دەگەن جۋرنال دا اتىمەن بولعان جوق. ال جۋرنالدىڭ اتىنان جاڭىلىستى دەگەننىڭ وزىندە، «ايقاپ» 1911-1915 -جىلدارى جارىق كورمەپ پە ەدى...

ءبىر قىنجىلتاتىنى، مۇنداي بۇرمالانعان دەرەكتەر ۇبت- نىڭ وزىنە دە ەنىپ كەتكەنىن بايقادىق. ابايدىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعىنىڭ قازاندا باسىلعانى، الپىسباي قالمەنوۆتىڭ بوكەي ورداسىنان مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلانعانى تۋرالى جاڭساقتىقتار قازىرگى ۇبت سۇراقتارىنىڭ ىشىندە ءجۇر. 8-سىنىپقا دۇنيە ءجۇزى تاريحىنان وتكىزگەن اشىق ساباعىندا مۇستافا شوقاي ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان وبلىسىنداعى كوميسسارى بولدى دەپ ايتقان مۇعالىمدى دە يۋتۋبتان كوردىك. وقۋلىقتاعى قاتەلەر قالىپتاسقان مۇعالىمدەردىڭ ءوزىن وسىلاي جاڭىلىستىرىپ جاتقاندا، تاجىريبەسىز جاس ماماندارعا تىپتەن تەرىس باعدار بەرمەي مە؟!

مىنا ءبىر مىسال 2017 -جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان ب. كومەكوۆ، ت. جۇماعانبەتوۆ، ك. يگىلىكوۆالاردىڭ اۆتورلىعىمەن جارىق كورگەن 5-سىنىپتىڭ قازاقستان تاريحىنان الىنىپ وتىر. كىتاپتىڭ كىرىسپەسىندە: «اۆتورلار ماتەريالدى لوگيكالىق جانە حرونولوگيالىق ءتارتىپتى ساقتاي وتىرىپ، تاريحي بىرىزدىلىكپەن بەرۋگە تىرىستى»، دەپ جازىلعان. 117-بەتتەگى: «ب. ز. ب. 202 -جىلى مودە شانيۋي ءوز جەرىندە قىتاي اسكەرىن جەڭگەن سوڭ العاش رەت بەيبىت كەلىسىم جاسالدى. يمپەراتور ۋ-دي مەن مودە شانيۋي بۇل قۇجاتتى «تىنىشتىق پەن تۋىستىق تۋرالى شارت» دەپ اتادى» ، دەگەن جولداردى وقىعاندا، حرونولوگيالىق بىرىزدىلىكتى ەمەس، ءاناحرونيزمنىڭ كوكەسىن كورەمىز. 174 -جىلى مودە ولگەندە،

ۋ دي ءالى دۇنيەگە كەلمەگەن دە ەدى عوي. 118-بەتتەگى ەرەكشەلەنىپ بەرىلگەن جولارالىق انىقتامالىقتا ب. ز. ب. 90-جىلى بولعان يانجان شايقاسى تۋرالى ايتادى. يانجانداعى اۋىر جەڭىلىستەن كەيىن قىتايلاردىڭ 18-عاسىرعا دەيىن ءبىزدىڭ جەرىمىزگە قايتا باسىپ كىرمەگەنىن شەگەلەپ جازادى. ەندەشە 751 -جىلعى ايگىلى اتلاح شايقاسى قايدا قالادى؟ جولارالىق انىقتامالىق دەگەننەن گورى مۇندايدى «جولارالىق جاڭىلتپاش» دەگەن دۇرىس بولادى. ابزالى، جاڭىلتپاش جازاتىن اۆتورلاردى وقۋلىقتىڭ ماڭىنا جاقىنداتپاعان دۇرىس قوي.

سوڭعى شىققان 11-سىنىپتىڭ دۇنيە ءجۇزى تاريحى قاتەسىز سياقتى كورىنىپ ەدى. 127-بەتتە ب ۇ ۇ- نىڭ قامقورلىعىمەن ءۇندىستان مەن پورتۋگاليا اراسىنداعى كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە رەفەرەندۋمنان كەيىن تيمور-لەشتي تاۋەلسىز مەملەكەتى قۇرىلعانى جازىلىپتى. دۇرىسى: ءۇندىستان ەمەس، يندونەزيا عوي.

ايتا بەرسەك، تاريح وقۋلىقتارىنداعى قاتەلەر جوعارىداعى مىسالدارمەن بىتپەيدى. «اتامۇرادان» شىققان 9-سىنىپتىڭ قازاقستان تاريحىندا سۋرەتشى ساحي رومانوۆتىڭ اتى- ءجونىن بۇرمالاپ، ر. ساحي دەپ جازعان. دۋلات باباتاي ۇلى مەن شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ اتى مەن تەگىن بىرىكتىرىپ، دۋلات شورتانباي ۇلى دەپ ءبىر اقىن جاساعان. سول باسپادا جارىق كورگەن 8-سىنىپتىڭ وقۋلىعىندا رك(ب) پ دەپ قازاقشا ەمەس، ر ك پ(ب) دەپ ورىسشا جازعان.

الداعى ۋاقىتتا مۇنداي قاتەلەر قايتالانباۋى ءۇشىن بەلگىلى تۇلعالاردىڭ اتى مەن تەگىن «تۇزەتۋدەن»، ستاتيستيكا مەن حرونولوگيانى «رەۆيزيالاۋدان»، قيىسپايتىن دەرەكتى قيىستىرىپ، اناحرونيزم مەن كونتاميناتسيا جاساۋدان، سويلەمدەگى سوزدەردى ورىنسىز ينۆەرسيالاپ، جاڭىلىس تۇسىنىك تۋعىزۋ سياقتى پروفاناتسيادان ارىلۋىمىز كەرەك. ەگەر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى تاراپىنان شىنداپ كوڭىل بولىنسە، مۇنى شەشۋگە تولىق مۇمكىندىك بار.

سەبەبى بەس جىل سايىن جاڭارىپ تۇراتىن مەكتەپ وقۋلىقتارى باسپادان شىقپاستان بۇرىن سانداعان ساراپشىنىڭ الدىنان وتەدى. ەندى تەك بۇرىنعىداي جەڭىل قاراماي، سول ساراپشىلاردىڭ قۇزىرەتى مەن جاۋاپكەرشىلىگىنە باسا كوڭىل ءبولۋ كەرەك.

سونىمەن، ساپالى وقۋلىق جازۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ بۇل ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى، اۆتورلارعا قويىلاتىن تالاپ پەن جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، وقۋلىق جازۋعا تاپسىرىس بەرۋشى تاراپ اۆتورلاردى اسىقتىرماۋى قاجەت. ۇشىنشىدەن، مەكتەپ وقۋلىعى مەن اكادەميالىق باسىلىمداردىڭ اراسىندا سايكەستىك ساقتالۋى كەرەك. تورتىنشىدەن، «وقۋلىق- رەسۋرس» دەگەن تۇسىنىكتەن مۇلدەم ارىلۋىمىز كەرەك. بەسىنشىدەن، بالامالى وقۋلىقتار شىعارۋ توقتاتىلىپ، بىرەگەي وقۋلىقتار دايىندالۋعا ءتيىس. مىنە، ءبىز سوندا عانا جاقسى وقۋلىققا قول جەتكىزە الامىز.

سەرىك زياتوۆ، بۇلان ءبىلىم كەشەنىنىڭ تاريح ءپانى مۇعالىمى

باتىس قازاقستان وبلىسى،

سىرىم اۋدانى