قازاقتار قالاي تونالدى؟

استانا. قازاقپارات - پاتشالىق وتارلاۋ ساياساتىنىڭ كوزدەگەن ماقساتىنىڭ ەڭ باستىلارىنىڭ ءبىرى جەرگە يە بولۋ ەدى. بۇل كوبىنەسە ورىستاردى رەسەيدەن كوشىرىپ اكەلىپ، قازاق جەرىنە قونىستاندىرۋ ارقىلى جۇرگىزىلدى.

قونىستاندىرۋ، جەر يەلەنۋ بەي-بەرەكەت، جوسپارسىز، زاڭسىز، ونىڭ ۇستىنە، جەرگىلىكتى قازاقتارعا زورلىق-زومبىلىق جاساۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلعاندىقتان، قارسىلىقتار مەن قاراما-قايشىلىقتارعا تولى بولدى.

ەڭ اۋەلى قازاقتاردىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تۇرمىس قۇرۋ، تىرشىلىك ەتۋ، شارۋا جۇرگىزۋ جۇيەلەرى مەن ادەت، سالت-ءداستۇر ۇردىستەرىنىڭ كۇرە تامىرلارى بالتالاندى. وسىدان كەلىپ قونىستانۋشىلار مەن تۇرعىلىقتىلار اراسىندا ۇلت ارالىق قاقتىعىستار بوي كوتەردى. مۇنىڭ سوڭى 1916- جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە ۇلاسقانى بەلگىلى.

ورىستار قالاي ەدىلگە قول سالدى؟

1730- جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ 8- كۇنى كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلقايىر رەسەيدىڭ يمپەراتورى اننا يوانوۆنانىڭ اتىنا حات جازىپ، بوداندىققا وتۋگە دايار ەكەندىگىن ءبىلدىردى. كەلەسى 1731- جىلعى قازاندا ادالدىققا انت-سۋ ءىشىلدى. جانە بۇل انتتى ءابىلقايىردىڭ ءوزى دە، مۇراگەرلەرى دە، كىشى ءجۇزدىڭ باسقا حاندارى دا ون شاقتى جىل بويى قايتالاپ وتىردى. وسى كەلىسىمگە سايكەس قازاقتار ورىس شەكاراسىن قورعاۋعا، قاجەت بولعان جاعدايدا پاتشا اعزامعا قىزمەت ەتۋگە، سالىق تولەۋگە، ات باسىن ورتا ازيانىڭ گۇلجازيراسىنا قاراي بۇرعان ورىستىڭ ساۋدا كەرۋەندەرىن كۇزەتۋگە ۋاعدالاستى.

سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ اۋىر جاعدايىنا بايلانىستى ش.ءۋاليحانوۆ: «XVIII عاسىردىڭ العاشقى ون جىلدىعى قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى جانتۇرشىگەرلىك قاسىرەتتى كەزەڭ بولدى. جوڭعارلار، ەدىل قالماقتارى، جايىق كازاكتارى مەن باشقۇرتتار جان-جاقتان قازاق ۇلىستارىن ويراندادى، كىرىپتارلىققا سالدى»، - دەپ جازدى (ش.ءۋاليحانوۆ. ش ى ع.جيناعى، الماتى، 1985، 4-ت. 111-بەت). ولاي بولسا، ءابىلقايىردى رەسەيگە بودان بولۋعا يتەرمەلەگەن الدىمەن اينالا قاپتاعان جاۋدىڭ ايبارى ەدى. ءابىلقايىر حاندى وسىنداي شەشىم قابىلداۋعا بەلگىلى دارەجەدە ورىس مەملەكەتىنىڭ سىرتقى ساياساتى دا ءماجبۇر ەتتى.

XVIII عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىندا پاتشالىق رەسەي ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا ورتا ازيا، ءۇندىستان ەلدەرىمەن تۇراقتى قاتىناس ورناتۋ ءۇشىن كۇرەسكە بىلەك تۇرىپ كىرىسكەن ەدى. ال قازاقستان بولسا ونىڭ جولىندا جاتتى. دەمەك، ءابىلقايىر ءوز ەركىمەن بوداندىققا ءوتۋ ارقىلى رەسەيدىڭ جاۋلاپ الۋشىلىق ساياساتىن بولدىرمادى. ەرتە مە، كەش پە، ءبارىبىر بۇل ساياسات جۇزەگە اساتىن ەدى.

پاتشالىق رەسەي كىشى ءجۇز دالاسىندا ءوزىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزە وتىرىپ، سول دالانى، ونىڭ بايلىعىن، جەرىن تۇپكىلىكتى يەمدەنۋ ءۇشىن بىرنەشە اكىمشىلىك رەفورماسىن جۇرگىزدى. اۋەلى ەلدىك ۇيىتقىمىزدى جويىپ، ءتۇرلى گۋبەرنيالارعا بولشەكتەپ، اۋماقتىق تۇتاستىعىمىزدان ايىردى. راس، وتارشىلار بۇل ساياساتىن ەپپەن، اسىقپاي جۇزەگە اسىردى.

ونىڭ العاشقىسى - XVIII عاسىردىڭ 80-90-جىلدارىنان 1822- جىلعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيتىن پروتەكتوراتتىق كەزەڭى. پاتشا وكىمەتى العاشىندا كىشى جۇزدە ەل بيلەۋدىڭ حاندىق جۇيەسىن ساقتاپ، ونىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپاي، تۇزاقتى الىستان قۇرىپ، سىرتتاي كەلىسىم جاسادى. قازاق دالاسىن وزىنە جاعىنىپ، باس شۇلعىپ، باعىنىشتى بولعان حاندار مەن سۇلتاندار ارقىلى باسقاردى. كەيىننەن كىشى جۇزدە حاندىق بيلىك جويىلىپ، ونىڭ ورنىنا اعا سۇلتاندىق جۇيە ەنگىزىلدى. ءسويتىپ، قازاق جەرىندە ورىس اكىمشىلىگىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىن ورناتا باستادى.

پاتشالىق رەسەي ءۇشىن قازاق دالاسىن يگەرۋ، باسقارۋ تەگىن ولجاعا قوجالىق ەتۋمەن بىردەي ەدى. كوشپەندى ەل رەسەيدىڭ ارزان، ماردىمسىز، مايدا قولونەرىن، ازىق-تۇلىگىن قىمباتقا الىپ، وزدەرى وندىرگەن مال ونىمدەرىن ارزانعا ساتاتىن تابىس كوزىنە اينالدى. «قىرعىزدار (قازاقتار - ت.ك.) رەسەيگە كوشپەندى ەل تۇرىندە استىق، قولونەر بۇيىمدارىن تۇتىنۋشى، جەرى جانە باسقا شيكىزاتتاردى ءوندىرۋشى رەتىندە قاجەت. سوندىقتان دا ولاردى جارتىلاي جابايى كۇيىندە ۇستاۋ كەرەك»، - دەگەن گراف سۋحوتەلەن («دەلو»، 1810، №3. 125-بەت).

1737- جىلى 16- قاراشادا يمپەراتريسا اننا ءيوانوۆانىڭ جارلىعى جاريالاندى. وندا: «...قالماقتار جانە باسقا دا ۇلتتار قولعا تۇسسە، ولاردى ساتۋعا، شوقىندىرىپ، اقىسىز-پۇلسىز تەگىن ۇستاۋعا رۇقسات ەتىلەدى»، - دەپ جازىلعان بولاتىن. «قۇلدىق ەزگى اسىرەسە جوڭعاريانىڭ قۇلاۋى مەن ورىستاردىڭ قىرعىز دالاسىنا اعىلىپ كەلۋىمەن بايلانىستى كۇشەيگەن ۇستىنە كۇشەيە ءتۇستى»، - دەلىنگەن. (دەلو»، 1869، №3، 219-بەت).

1808- جىلعى 23- ماۋسىمدا شىققان جارلىقتا:

«بارلىق ەرىكتى ورىس ازاماتتارى قىرعىز (قازاق - ت.ك.) بالالارىن ايىرباستاۋعا، ساتۋعا، مىناداي جاعدايدا رۇقسات بەرىلەدى:

1. ەكى جىنىستاعىلار دا 25 كە جەتسە؛

2. ايىرباسشىلار مەن ساتىپ الۋشىلار بۇل جونىندە (ساتۋ، ايىرباستاۋ، ساتىپ الۋ، الماستىرۋ جونىندە - ت.ك.) ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنا مالىمدەسە؛

3. ءاربىر ساتىپ الۋشى تۇتقىندى باسقا بىرەۋگە بەرۋگە ەرىكتى» دەلىنگەن («دەلو»، 1869، №5، 89-بەت).

1819- جىلعى 13- اقپانداعى سەنات بەكىتكەن جارلىقتا:

«قىرعىزدار جانە قىرعىز ايەلدەرى 1808- جىلعى جارلىققا دەيىن ساتىپ الىنعاندار جانە جارلىقتان كەيىن ساتىپ الىنعاندار دەپ بولىنگەندىكتەن، العاشقىلارى ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن قوجايىنىنىڭ قولىندا قالادى، ال سوڭعىلارى 25 كە تولعاننان كەيىن ازات دەپ ەسەپتەلىنسىن» دەلىنگەن («دەلو»، 1870، №2، 119-بەت).

قازاق جەرىن تولىق وتارلاۋ

ХІХ عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا رەسەي يمپەرياسى قازاقستاندى تولىعىمەن جاۋلاپ الىپ، ونى ءوزىنىڭ وتارىنا اينالدىردى. كاپيتاليستىك دامۋ جولىنا تۇسكەن رەسەي ەندى وتارىنا اينالعان قازاق جەرىندە باسقارۋدىڭ يمپەرياعا ىڭعايلى جۇيەسىن ەنگىزۋگە كىرىستى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ الدىندا اسا كۇردەلى مىندەت - جاڭا قوسىلعان ولكە جەرىن باسقارۋدى رەتتەۋ جانە سونىڭ نەگىزىندە حالىقتان الىم-سالىق جيناۋ ماسەلەسى تۇردى.

الەكساندر پاتشا 1867- جىلى 11- شىلدەدە «جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىستارىن باسقارۋ تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجەگە»، ال 1868- جىلى 21- قازاندا «ورىنبور جانە باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىن باسقارۋدىڭ ۋاقىتشا ەرەجەسىنە» قول قويدى.

ХІХ عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان قازاقستاندى وتارلاۋدىڭ جاڭا كەزەڭى، ياعني رەسەي ىشكى گۋبەرنيالارىنان شارۋالاردى قونىستاندىرۋ باستالدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ رەسەيدىڭ ورتالىعىنداعى اگرارلىق داعدارىستى شەشۋگە باعىتتالعان بۇل ساياساتى قازاقتار شارۋاشىلىعىنا، اسىرەسە سولتۇستىك، شىعىس قازاقستان جانە جەتىسۋ حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە اۋىر ءتيدى، قازاقستان حالقىنىڭ سانى مەن ۇلتتىق قۇرامىن كۇرت وزگەرتتى.

قازاق دالاسىنا ورىس شارۋالارىن رەسمي تۇردە قونىستاندىرۋدىڭ العاشقى كەزەڭى 1879- جىل دەپ سانالادى. ءبىراق بۇل تەك باستاماسى عانا ەدى.

ەڭ العاش رەت كوكشەتاۋ ۋەزىندەگى 11 ەلدى مەكەنگە ورىس شارۋالارى ورنالاستىرىلعان. ولارعا ەگىس القابىنا جارامدى دەگەن 18090 دەسياتينا جەر ءبولىنىپ بەرىلگەن. بۇل 11 ەلدى مەكەنگە 240 وتباسى يەلىك جاساعان. وسى سەلولاردا تۇرعىنداردىڭ كوپشىلىگى، ياعني 40 وتباسى توبىل گۋبەرنياسىنان، قالعان 207 وتباسى ەۋروپالىق رەسەيدىڭ 8 گۋبەرنياسىنان، اتاپ ايتقاندا، قورعان، تامبوۆ، پەرم، سارىتاۋ، ۆورونەج، حاركوۆ، سامار جانە ورىنبور گۋبەرنيالارىنان ەدى.

اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، ورال جانە تورعاي سياقتى كەڭ-بايتاق بەس وبلىستىڭ تەرريتورياسىن الىپ جاتقان قازاق جەرى كىمدى بولسىن قىزىقتىرماي قويماعان، سەلقوس قالدىرماعان. ناقتى دەرەكتەرگە قاراعاندا، بۇل بەس وبلىستىڭ جالپى جەر كولەمىنىڭ اۋماعى 1914013 شارشى شاقىرىمعا تەڭەلىپ، حالقىنىڭ سانى ەرلەر مەن ايەلدەرىن قوسا ەسەپتەگەندە 2667290 ادام بولعان (رەسەي فەدەراسياسى مەملەكەتتىك مۇراعاتى، 5451-قور، 1-تىزبە، 25-ءىس، 182-بەت).

ەندى «جوعارىدا كورسەتىلگەن ۇشان-تەڭىز قازاق دالاسىنىڭ قونىستانۋ سيپاتى قانداي بولعان؟» دەگەن ساۋالعا كەلسەك، وندا، مىسالى، تورعاي وبلىسىنىڭ ءاربىر تۇرعىنىنا ءبىر شارشى شاقىرىمنان استام كەڭىستىكتەن كەلسە، جەتىسۋ مەن ورال سەكىلدى حالىق نەعۇرلىم شوعىرلانعان دەگەن وبلىستاردىڭ وزىندە ءار شارشى شاقىرىم جەرگە ورتا ەسەپپەن ەكى ادامنان ورنالاسقان. جيىرما ۋەزدىڭ جەتەۋى (اقمولا، اتباسار، پاۆلودار، قارقارالى، تەمىر، ىرعىز جانە تورعاي ۋەزدەرى) 000 100 شارشى شاقىرىمنان استام جەر كولەمىن الىپ جاتقان...

شارۋالاردىڭ قازاق جەرلەرىن ءوز بەتتەرىمەن دە باسىپ الۋى جالعاسا بەردى. 1891-1892- جىلدارى قۇرعاقشىلىق رەسەيدىڭ شارۋالار بۇقاراسىنا بوس جەرلەر ىزدەپ شىعىسقا قاراي جولعا شىعۋلارىنا تۇرتكى بولدى. وسى كەزدەرى ورال سىرتىنا 30 مىڭ، جەتىسۋ مەن سىرداريا وبلىستارىنا 62 مىڭ شارۋا ءوتىپ كەتتى (رەسەي فەدەراسياسى مەملەكەتتىك مۇراعاتى، 5451-قور، 1-تىزبە، 25-ىس، 285-بەت).

شىن مانىندە، قازاق دالاسىندا «بوس جاتقان» نەمەسە «ارتىق جەرلەر» جوق ەدى. ءار ايماق بەلگىلى ءبىر رۋدىڭ جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋى بولاتىن جانە ونىڭ شەكاراسى ءار رۋباسى ءۇشىن الدەقاشان ايقىن بەلگىلەنىپ قوياتىن. م.دۋلاتوۆتىڭ «قازاق جەرلەرى» دەگەن شىعارماسى (1906 ج.) ۋاقىتشا ەرەجەنىڭ قازاق ءۇشىن سونداي سالدارى بولعانىن شىنايى سۋرەتتەيدى.

«جىلىندا مىڭ سەگىز ءجۇز الپىس سەگىز،

قازىنالىق دەدى جەردىڭ

هامماسىن دا.

تارىلىپ جىلدان-جىلعا جەر-سۋىمىز،

مۇجىقتىڭ كەتتى ءبارى قالاسىنا...

قالا ءۇشىن كەتكەن بىزدەن جاقسى

جەرلەر.

ءتاتتى ءشوپ، تۇششى سۋدىڭ ءبارى سوندا،

تاباتىن بۇعان حايلا قايدا ەرلەر؟

كەتتى عوي بەتەگەلى بيىك بەلدەر...

ون بەستەن كىسى باسى دەسياتينا

جەر بەرسە، سوندا قازاق نەشىك حالىڭ؟»

- دەپ بوداندىقتىڭ اۋىر زاردابىن كۇيىنە جىرلايدى.

پاتشالىق رەسەيدىڭ جاۋلاۋشىلىق ساياساتىنىڭ استارىندا نە جاتقانىن ۇعىندىرعان اقىن مۇرات موڭكە ۇلى:

«ەدىلدى تارتىپ العانى -

ەتەككە قولدى سالعانى.

جايىقتى تارتىپ العانى -

جاعاعا قولدى سالعانى.

ويىقتى تارتىپ العانى -

ويداعىسى بولعانى.

مال مەن باستى ەسەپتەپ،

بالانىڭ سانىن العانى -

اڭعارساڭىز، جىگىتتەر،

زامانانى تاعى دا

ءبىر قىرسىقتىڭ شالعانى»،

- دەپ وتارشىل وكىمەتتىڭ قۇلاشتى ءالى دە كەڭگە سەرمەيتىندىگىن ەسكەرتەدى. وتارلىق ەزگىمەن بىرگە كەلگەن ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ حالىقتى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردەن جۇرداي ەتكەندىگىنە نالىعان اقىن «كەيىنگى تۋعان بالا ءۇشىن»، «كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ساۋابى ءۇشىن»، «دۋلىعالى قارا نارلاردى» اتقا قونۋعا شاقىرادى. مىرجاقىپ پەن مۇرات ءوز ءداۋىرىنىڭ جوعىن جوقتاعان، حالىقتىڭ تىلەۋىن تىلەگەن، ونىڭ ىرگەسىنىڭ شايقالماي، اتا-بابالار ءداستۇرىنىڭ ساقتالۋىن، تاۋەلسىزدىكتىڭ ۋىستان شىقپاۋىن جاقتاعان ۇلتىنىڭ ادال ۇلدارى ەدى.

1896 - جىلى 7 - جەلتوقساندا كەلىمسەكتەردىڭ ءاربىر جانۇياسىنا قونىستانۋ ءۇشىن الدىن الا رۇقسات الماي-اق، قازاقستانعا كوشىپ كەلۋگە ەركىندىك بەرەتىن زاڭ قابىلداندى. بۇل زاڭ بۇرىنعى قونىستاندىرۋعا بايلانىستى بارلىق شەكتەۋلەردى جويىپ جانە پاتشانىڭ قونىستاندىرۋ ساياساتىنداعى جاڭا كەزەڭگە جول اشتى. مۇنىڭ ناتيجەسى كەلەسى ونجىلدىقتا كورىنىپ، 1896 جانە 1905 - جىلدار ىشىندە اقمولا وبلىسى جەرىنە 27426 جانۇيانىڭ 876 157 ەرلى-زايىپتى مۇشەلەرى قونىستاندى. ونىڭ ۇستىنە، جالعىز-جارىم كەلىمسەكتەر دە 5157 ادامعا جەتىپ، كەلىمسەكتەردىڭ 54،9 پايىزىن قۇرادى. جەكەلەگەن جىلدارى بۇل سان بۇدان دا جوعارى بولدى.

...

«قازاق» گازەتىندە جاريالانعان (1915 ج.، №156) ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ «ەكى جول» دەگەن ماقالاسىندا: «ءبىز ەرتىستە 150 جىل وتىرمىز. ەرتىس توعايىنىڭ اتى - قونىس العان كىلەڭ بابامىزدىڭ اتى. ەرتىستى ورلەي، قۋالاي جۇرگەن ادامدار بىلەدى. ون شاقىرىم جەرىندە قازاق بەيىتى قالا سياقتى. ەرتىس - بىزگە اتاقونىس بولعان جەر. ءبىز ەرتىستى جوڭعاردى كۇشپەن قۋىپ، قونىس قىلعانبىز. العاشقى 70 جىلدا ەشكىمگە الىم تولەمەي پايدالانعانىمىزدىڭ ءجونى وسى ەدى. 1839- جىلى بۇلىكتەن كەيىن دە جارىتىپ اقشا تولەگەن جوق ەدىك. ءار قازاق رۋىمەن بۇرىنعى اتاقونىسىندا وتىرا بەرىپ ەدى.

...1897- جىلى شارتىنا جازعاندا قازاق ءۇي باسىنا كازاك-ورىسقا جىلىنا 10 سوم تولەۋشى ەدى. ەندى وسى 10 سوم 20-40 سوم بولدى. پايدالانعان جەر - باياعى ون شاقىرىم. ءبىز وسىعان قاراماي، ەرتىس بويىندا وتىرمىز. ءۇي باسىنا 40 سوم تولەۋ وڭاي ەمەس. بارار جەر جوق. قان توگىپ، كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن اتاقونىسىمىز - ەرتىس. مۇننان كەتسەك، بۇدان نەشە ەسە باقىتسىزدىققا كەز بولۋىمىز انىق. بيىل بىزگە ۆولوگودسكيي جار قىلىپ وتىر، ەرتىستەن 250-400 شاقىرىم قىرداعى اششى، تاستاقتان 15 دەسياتينادان جەر الماساڭ، كۇشپەن ەرتىستەن قۋىلاسىڭ. 150 جىل تۇرعان جەردەن ءبىزدى كەت دەيدى. وسى جەر ءۇشىن ءبىز قانشا جىل قازىناعا، كازاك-ورىسقا اقشا تولەگەن جوقپىز با؟ بۇل جەرگە نەشە اتادان بەرى قاراي بابالارىمىزدىڭ، ءوزىمىزدىڭ ەڭبەگىمىز، تەرىمىز، كىرىمىز سىڭگەن جوق پا؟» - دەپ اششى شىندىقتى اشىنا جازادى.

وسىنداي قاتىگەز ساياساتتى ۇستانا وتىرىپ، رەسەي پاتشالىعى الدىمەن قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى بيلىك جۇيەسىن قيراتىپ، بۇرىنعى بىرىمەن-ءبىرى قىم-قۋات ارالاسىپ جاتاتىن كوشى-قونىنا تۇساۋ سالىپ، تەك بەكىتىلىپ بەرىلگەن تاستاندى جەردەن باسقا جاققا كوشە المايتىن توباناياق حالگە ءتۇسىردى.

وسىلايشا قازاقتار دا ورىستىڭ باسىبايلى شارۋالارىنىڭ ءبىر تۇرىنە اينالىپ شىعا كەلدى. بۇل حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان مودەلىنىڭ بۇزىلۋىن جىلدامداتتى.

كورنەكتى ادەبيەتشى عالىم، پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ ءوزىنىڭ «رۋحاني» كامپەسكە» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى: «...اسا قاتەرلى ماسەلەنىڭ ءبىرى - قازاق ەلىن جەر بەتىنەن تۇتاس جوعالتىپ جىبەرۋ، ول جايلاعان ۇلان-بايتاق، باي ولكەنى بوساتۋ ءۇشىن جوسپارلى باعدارلامالار دا بولعان. بۇل، ارينە، رەسەيدىڭ جەتى قات جەر استىندا ساقتالاتىن مەملەكەتتىك قۇپياسى. سوندىقتان ول قۇجاتتاردى ەشقاشان قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورە المايمىز.

...«ءوز ەركىمەن» رەسەي پاتشالىعىنا بودان بولعان كىشى جۇز قازاقتارىن ХVIII عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ باسىندا سىرتىنان تۇتاس قورشاپ الىپ، ارميانىڭ كۇشىمەن اتامەكەندەرىنەن قۋىپ شىعۋ سەكىلدى جوسپارلار دا بولعان. ءتاڭىر وڭداعاندا، تۇركيامەن سوعىس باستالىپ كەتىپ، رەسەي كىشى ءجۇزدى قورشاۋعا العان اسكەرلەرىن مايدان قاجەتىنە بايلانىستى قايتارىپ الۋعا ءماجبۇر بولعان ەدى. ال 1905- جىلى بۇكىل جەتىسۋ وبلىسىن (ول كەزدە بۇل وبلىسقا الماتى، تالدىقورعان جانە قىرعىزستاننىڭ بىرنەشە وبلىسى دا كىرەتىن) جايلاعان قازاق، قىرعىزداردى تۇگەل قىرىپ، بۇل تابيعاتى عاجاپ جەردى «تازارتۋ» ماسەلەسى دە قويىلعان ەدى. ءبىراق 1914- جىلى بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىپ كەتىپ، ونىڭ ارتىنان 1916- جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ بۇرق ەتە ءتۇسۋى، ونىڭ 1917- جىلعى قازان توڭكەرىسىنە ۇلاسۋى پاتشا وتارشىلدارىنىڭ ارام نيەتىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا كەدەرگى جاسادى.

وتارشىلار قازاقتاردىڭ رۋحى سىنىپ، قاناتى قايىرىلىپ، ەندى باس كوتەرە الماس حالگە جەتتى دەپ ءبىلدى. ءبىراق قازاقتار تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ىشىندە العاش ويانىپ، الدىنا ساياسي-الەۋمەتتىك ماقسات قويىپ، يدەيالىق جاعىنان بىرىگىپ، قوعامدىق كۇرەستى باستاۋشىلاردىڭ الدىڭعى ساپىندا ءجۇردى» («پاراسات»، 2001، №9، 19-بەت).

وتارلاۋ ساياساتى پاتشا ۇكىمەتى قۇلاپ، پرولەتاريات ديكتاتۋراسى ورناعاننان كەيىن دە باسەڭدەمەگەندىگىن تاريحي قۇجاتتار دالەلدەپ بەرە الادى. ايتالىق، 1920- جىلعا دەيىن كوشىپ كەلۋشىلەر قازاقستانعا 40،6 ميلليون دەسياتينادان استام شۇرايلى جەرگە باۋىر باستى. اتاپ ايتقاندا، كازاك-ورىستار مەن قارا شەكپەندەر سەمەي ءوڭىرىنىڭ - 114،2 ميلليون، اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ - 8،7، قوستانايدىڭ - 3،7، ورىنبوردىڭ - 4،1، اقتوبەنىڭ - 2،3، ورالدىڭ 7،5 ميلليون دەسياتينا جەرىن تارتىپ الدى. بوكەي ءوڭىرى مەن اداي ۋەزىنىڭ كوپتەگەن جەرى كازاكتار قاراماعىنا ءوتتى.

1921- جىلى رەسەيدىڭ ءبىرتالاي گۋبەرنياسىنا استىق شىقپاي قالىپ، كوشىپ كەلۋشىلەر مەن بوسقىندار سانى ودان سايىن ارتا ءتۇستى. قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ بۇل جويقىن تاسقىندى تولاستاتۋعا ءيا توقتاتۋعا دەگەن تالپىنىسى ەش ناتيجە بەرمەدى. ويتكەنى ۆ س ي ك-تىڭ (بۇكىل رەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى) 1921- جىلدىڭ 28- شىلدەسىندە قابىلداعان «اشتىققا ۇرىنعان گۋبەرنيالاردان جوسپارلى تۇردە قونىس اۋدارۋ» جونىندەگى دەكرەتى قازاق ولكەسىنە كوشىپ كەلۋشىلەرگە ەسىكتى ايقارا اشىپ تاستادى. بۇدان كەيىنگى جىلدارى دا بوسقىندار مەن رەسمي جولمەن كەلۋشىلەردىڭ جانە جەر اۋدارىلعانداردىڭ لەگى تيىلمادى.

مىنەكي، جاڭا ورناعان «جارىلقاۋشى» كەڭەس وكىمەتىنىڭ وزگە ۇلتتارعا جانە ولاردىڭ اتامەكەنىنە دەگەن كوزقاراسى قانداي بولعاندىعىن مۇراعات قۇجاتتارى وسىلاي ايعاقتايدى. بۇل پاتشالى رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ زاڭدى جالعاسى ەمەي نەمەنە؟

وتارلاۋدىڭ كەڭەستىك كەزەڭى

شىندىعىندا، ءدال سول ورىستاندىرۋ جانە وتارلاۋ ساياساتىن كەڭەس وكىمەتى ودان ءارى جالعاستىردى.

ءسويتىپ، ۇجىمداستىرۋ كەزىندە قازاقستانعا 250 مىڭ مال-مۇلكى الىنعان باي-قۇلاق جەر اۋدارىلعان ەدى. سوعىستىڭ الدىنداعى جىلدارى ءتۇرلى رەسپۋبليكالاردان ونەركاسىپ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ سىلتاۋىمەن تاعى 1 ميلليون 200 مىڭ ادام قونىستاندىرىلدى.

ناق سول جىلدارى رەسپۋبليكانىڭ كۇللى ايماعى كوبىنەسە جۇيەگە قاس دەگەن جالعان جەلەۋمەن جىبەرىلەتىن ادامداردى، سونداي-اق قىلمىسكەرلەردى ايدايتىن ورىنعا اينالدى. مۇندا تۇرمەلەردىڭ، لاگەرلەردىڭ جانە كۇشتەپ قونىستاندىرۋعا ارنالعان ورىنداردىڭ تارام-تارام جۇيەسى جاسالدى. قازاقستاندا قانشا قامالعانداردىڭ، ايدالۋمەن اكەلىپ قونىستاندىرىلعانداردىڭ بولعانىندا قيساپ جوق. ولاردىڭ تالاي مىڭى ءومىر ءسۇرۋدىڭ قيىنشىلىعىنا شىداماي، دۇنيەدەن ءوتتى نەمەسە كوپشىلىگىن جازالاۋ-قۋدالاۋ قۇرتتى.

سوعىس قارساڭىندا جانە سوعىس كەزىندە «ساتقىندىق پيعىلدا» دەگەن ءجون-جوسىقسىز ايىپ تاعىلعان تۇتاس حالىقتارعا قارسى قاتاڭ قۋعىنداۋ شارالارى قولعا الىندى. بەيبىت جاتقان، بەيكۇنا جانداردى تىعىز-تاياڭ جۇك ۆاگوندارىنا تيەپ، ءبىزدىڭ دالاعا جونەلتىپ جاتتى. ونداعان مىڭ قونىس اۋدارعان ادام وسىنداي تاعىلىق ايداۋدىڭ سالدارىنان اشتىقتان، سۋىقتان جانە دەرتتەن دۇنيە سالدى.

سول كەزدە قازاقستانعا 100 مىڭعا جۋىق قيىر شىعىس كورەيلەرى، 800 مىڭداي ەدىل بويىنىڭ نەمىستەرى، ك س ر و-نىڭ باتىس ايماقتارىنان 100 مىڭنان استام پولياك، تەرىستىك كاۆكازدىڭ 500 مىڭنان استام تۇرعىنى كۇشتەپ قونىستاندىرىلدى. قازاقستانعا كۇشتەپ كوشىرۋدىڭ قارا داۋىلىن قىرىم تاتارلارىنىڭ، گرەكتەردىڭ، قالماقتاردىڭ ونداعان مىڭ وتباسىلارى، باسقا دا كەڭەس حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى باستان كەشتى.

رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، سول كەزدە قازاقستان جۇرتى 1،5 ميلليوننان استام ادامعا كوبەيگەن ەكەن. سوعىس كەزىندە ءار تۇرلى وندىرىستەرمەن بىرگە مۇندا 350 مىڭنان استام ادامنىڭ اكەلىنگەنى دە انىق.

«ۇلى قونىستاندىرۋ» مۇنىمەن دە توقتالعان جوق. 60-جىلدارعا دەيىن سولتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستاننىڭ تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەرىن يگەرۋگە 2،5 ميلليونداي ادام كەلدى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى كوپ ۇزاماي مۇندا جەردەگى جۇماق ورنايدى دەگەن رەسمي ناسيحاتقا سەنگەندەر ەدى. العاشقى تىڭگەرلەردىڭ اراسىندا قازاقستانعا كۇشتەپ اكەلىنگەندەردىڭ ىشىندە تىكەلەي قاماۋ ورىندارىنان جەتكىزىلگەندەردىڭ بولعانى دا جاسىرىن ەمەس. ناق سول 20-30-جىلدارداعى سياقتى بۇل جولى دا قاپتاعان قونىستانۋشىلاردى جىبەرگەن ورتالىق وكىمەت جەرگىلىكتى باسشىلىقپەن دە، رەسپۋبليكانىڭ قاراپايىم تۇرعىندارىمەن دە اقىل قوسىپ اۋرەگە تۇسكەن جوق.

قازىر سول ءبىر قايعى-قاسىرەتكە تولى وقيعالار مەن جىلدار تاريحتىڭ ەنشىسىنە ءتيدى. بۇل رەتتە تەك ەسكە الۋ بورىشى تۋرالى ءسوز ەتسەك، مۇنىڭ ءوزى تاريحتىڭ قاتال ساباعىنان العان ءىشىنارا تاعىلىمدارىمىز عانا بولىپ شىقپاق. ويتكەنى ەسكە الۋ بورىشى دەگەنىمىز، ەڭ الدىمەن، ادىلەتتىلىك جولىندا قاسىرەت شەككەندەردىڭ ماقسات-مۇراتتارىنا ەلىكتەۋ بولىپ تابىلادى. ءبىز وسى بورىشىمىزدى ورىنداي وتىرىپ، جاڭا قوعام قۇرۋعا ءتيىسپىز.

ءبىز - كەشەگى ك س ر و قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالار اراسىندا قايداعى ءبىر ۇلتتىق وزگەشەلىكتەر نەگىزىندە قاندى-قىرعىن سوعىسقا، بەيبەرەكەت باسسىزدىق پەن ءتارتىپ بۇزۋشىلىققا، كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىكتە وزگە ۇلتتاردى الالاپ، كەمسىتۋشىلىككە جول بەرمەي كەلە جاتقان بىردەن-ءبىر ەلمىز. بۇل بارشا جۇرتقا ءمالىم.

تىلەۋ كولبايەۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى،پروفەسسور، اكادەميك، ق ر جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

دەرەككوز: «الاش ايناسى» گازەتى. 2011-جىل