اتاقتىلار مەن اقىماقتار
قوعامداعى ءارتۇرلى جاعدايلار مەن وسكەن ورتا جانە وتباسى تاربيەسى بالاعا اسەر ەتپەي قويمايدى. ءبىراق بالا تۇيسىگى ونى قالاي قابىلداپ، ساراپتاپ، قورىتادى. ماسەلە - وسىندا. ومىرلىك تاجىريبە جاس وسكىندى ەسەيتەدى. ءسويتىپ، ول ەرجەتەدى. الايدا... «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ». بۇل قازاق ءپالساپاسىنىڭ ادامزاتتىڭ دامۋ جۇيەسىندە ۇلكەن ونەگەلىك ورنى بوپ تۇر.
اتى تورتكۇل دۇنيەگە ءماشهۇر تۇلعالاردىڭ وزدەرى دە قاتەلىك جاسايدى. ومىردە اقىلدىلاردىڭ جاساعان اقىماقتىق ارەكەتتەرى تۋرالى توم-تومداپ ەڭبەك جازۋعا بولادى. ۇلى ويشىلدار عانا ۇلى قاتەلىك جاسايدى دەرسىز، ارينە، قۇداي ساقتاسىن، ءبىراق كۇلكى كەلتىرەتىن كورىنىستەن ءولىپ كەتكەن اقىلدىلار وتە كوپ.
مىسالى، XVII عاسىردا ءومىر سۇرگەن ساراي كومپوزيتورى جان-باتيست ليۋلي كورول ءۇشىن مۋزىكا جازىپ، پاتشاسىنىڭ ءومىرىن جىرلاپ، سىرنايلاتىپ وتكەن. ونەرگە دەگەن ماحابباتتى قاشان دا جوعارى قويعان ول، رەپيتيسيا كەزىندە شابىتتانعانى سونشالىق، ارتىنداعى سىنىق ەدەنگە اياعىنان تىعىپ الىپ، سودان زارداپ شەككەن. تامىرى مەن قانى زاقىمدانىپ، اقىرى سودان ولگەن.
گرەك فيلوسوفى حريسيپتىڭ ارەكەتىن جىندىنىڭ ىسىنە بالارسىز. ول ەسەكتىڭ استاۋداعى اراقتى ءىشىپ، ماسايعان تۇرىنە قاراپ، كۇلكىسىن توقتاتا الماي، ىشەگى ءتۇيىلىپ ومىردەن ءبىر دەمدە كەتكەن.
اتاقتى يلليۋزيونيست گارري گۋدينيدىڭ ءومىرى دە ايانىشتى، سيقىرلى كورىنىستەرىمەن تالايدى تابىندىرعان گارري كوز الدىندا كورەرمەنىنىڭ قولىنان قازا تابادى. اۋىر جۇك پەن ءارتۇرلى سىمداردى دەنەسىنەن وتكىزىپ جۇرگەن سيقىرشى كەزەكتى ءبىر قويىلىمدا كورەرمەندى ساحناعا شاقىرىپ، ىشىنەن ۇرۋدى سۇرايدى. بۇل ارەكەتتىڭ سوڭى قايعىلى ولىممەن اياقتالدى. قاراپايىم ادامنىڭ سوققىسىنا شىداي الماي، ول ومىردەن ءوتتى. مىنا ءبىر كورىنىس تە تاڭعالدىرماي قويمايدى، فرانسۋز سازگەرى كلود فرانسۋانى ەلەكتر قۋاتى سوعىپ ولتىرگەن. اقىلدى سازگەر اقىماقتىق جاساعان، سۋ تولى ۆاننانىڭ ىشىندە تۇرىپ، ءسونىپ قالعان ەلەكتر لامپاسىن اۋىستىرىپ، ورنىنا جاڭاسىن سالماق بولعان. ناتيجەسى... ءولىم!
XVI عاسىردىڭ استرونومى تيحو براگە ءوزىنىڭ ارىپتەسى يسااك نيۋتونعا كومەكتەسىپ تۇرىپ، كوز جۇمعان. قالاي دەيسىز عوي. اتاقتى نيۋتوننىڭ بۇكىل الەمدىك تارتىلىس كۇشى تەورياسىنا لابوراتوريا-دا سىناق جۇرگىزۋ ساتىندە اجەتحاناعا بارۋعا ۋاقىتى بولماي، قۋىعى جارىلىپ، دۇنيەدەن وتكەن. ول ۋاقىتتا زەرتتەۋ جۇمىستارى بىتكەنشە، ەشكىم ۇستەلدى تاستاپ كەتە الماعان. ءسويتىپ، 11 كۇننەن كەيىن تيحو براگە اۋرۋحانادا قايتىس بولدى. اتاقتى استرونوم، سولايشا، بۇكىل الەمدىك تارتىلىس كۇشى تەورياسىنىڭ اشىلۋىن كۇتپەي، «جۇمىسقا دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ سالدارىنان» زارداپ شەككەن كۇيى دۇنيەدەن ءوتتى.
XVI عاسىردىڭ ۇلى ويشىلى، مەملەكەتتىك قوعام قايراتكەرى اتاعى دارداي، ەلگە ەسىمى بەلگىلى فرەنسيس بەكون باسىنا عالامات ءبىر يدەيا كەلىپ، سونى جۇزەگە اسىرماققا بەل بايلايدى. ول تاۋىق ەتىن ساسىتپاي ساقتاۋدىڭ جولدارىن ىزدەپ، ونى قاردىڭ استىنا كومۋ ارقىلى جاڭا ءادىس ىزدەمەك بولادى. اقىرىندا، تاۋىق ەمەس، ءوزى قارلى بوراندا ءۇسىپ ولەدى.
شىندىعىندا، بۇل ءوزى وقىعان ادامعا قىزىق دەرەك، ال ونىڭ سەبەپ-سالدارى نەدە؟ ماماندار ءارتۇرلى بولجام ايتادى، ادامدار شىنىمەن دە اقىماقتانىپ بارا ما؟ كەيبىر عالىمدار ادامزات ءوزىنىڭ اقىل-وي دامۋىنىڭ شەگىنە جەتتى، ەندى ارى قاراي دامۋ جوق دەگەندى ايتادى. ادامنىڭ كەيدە اقىلسىزداۋ ارەكەتكە باراتىن سەبەبى وسى شىعار. مۇمكىن. قالاي ايتقاندا دا، اقىلدىلاردىڭ اقىلسىز ارەكەتىنەن قوعامنىڭ زيان شەگىپ تۇرعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
ساراپشىلار جاقىندا ادام شوشىرلىق دەرەكتى جاريا ەتتى، جەر بەتى حالقىنىڭ 80 پايىزعا جۋىعى ءماتىندى مانەرلەپ وقىپ، اينا-قاتەسىز جازۋعا شورقاق ەكەن. الاڭداتارلىق جاعداي. انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەر قورىتىندىسى، سوڭعى 20000 جىل ىشىندە ادامنىڭ ميى كۇرت كىشىرەيگەنىن ايتتادى، ءبىراق ادامنىڭ باس سۇيەگى ۇلكەيگەن. بۇل دەرەكتەر جاريالانا سالىسىمەن، مامانداردىڭ وي-پىكىرى ۇشكە ءبولىنىپ شىعا كەلدى. ءبىرى - ادام ميىنىڭ كىشىرەيۋى ونىڭ اقىلسىزدانىپ بارا جاتقانىن بىلدىرمەيدى دەسە، ەكىنشىلەرى - ءبىراق ادامنىڭ جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى مەن ونىڭ تيىمدىلىگى ارتتى دەگەن پىكىردە. ۇشىنشىلەرى - شىن مانىندە جىل وتكەن سايىن ادامزات اقىلسىزدانىپ بارا جاتىر دەگەن كوزقاراستا وتىر. ونىڭ سەبەپتەرى دە كوپ. ويتكەنى ادامزاتقا قاجەتتىلىكتىڭ ءبارى قازىر الدىڭدا تۇر.
جاقىندا كاليفورنيادا وقۋشىلاردى دايىنداۋ جونىندەگى كوميتەت باسشىلارى ۋنيۆەرسيتكە تۇسەر الدىندا جاس تۇلەكتەرگە ماتەماتيكا ءبىلىمىنىڭ قاراپايىم ستاندارتىن قابىلداۋ كەرەك دەگەن شەشىم شىعارعان. سوندا، بۇل نە دەيسىز عوي؟ 111:3، اتالعان قاراپايىم ەسەپتى شەشۋ بولاشاق ستۋدەنتتەرگە قيىنعا سوققان. بارلىعىن دا كالكۋلياتورمەن ەسەپتەپ ۇيرەنگەن امەريكالىق وقۋشىلار بۇل شەشىممەن كەلىسپەي، ايقاي شىعارعان كورىنەدى، اقىرىندا ۆاشينگتوننىڭ فەدەرالدىق بيلىگى كاليفورنيا شتاتىنىڭ شىعارعان شەشىمىن «كونستيتۋسياعا قارسى ارەكەت» دەپ تاپقان.
دەمەك، ادام دايىن نارسەگە بويىن ۇيرەتىپ بارادى. باسىن جۇمىس ىستەتكىسى كەلمەيدى. كالكۋلياتور، كومپيۋتەر تۇرعاندا ميدى اۋىرتىپ، وعان سالماق ءتۇسىرتىپ نە كەرەك؟
اقيقاتىندا ادام اقىلسىزدانىپ بارا ما؟
بەرىك بەيسەن ۇلى
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى
