پاتشا بولعان اقىندار
«ادامزات اۋىلى» ءبىر رەت اقىننىڭ ءسوزىن تىڭدار ما؟ اقىننىڭ ءسوزى دەگەندە ءبىز مۇندا پوەتيكالىق يدەولوگيانى اتاپ وتىرمىز.
اۋليەلەر مەن پايعامبارلار قۇرعىسى كەلەتىن الەمنەن بۇل پاتشالىقتىڭ ءبىر وزگەشەلىگى - مۇندا باسىمدىق ىزگىلىك پەن مەيىرىمگە عانا ەمەس، تاۋەكەلگە قۇرىلعان ماحابباتقا دا بەرىلەتىندىگىندە. اقىندار قاتاڭ ءمورالدىق ءتارتىپتى ەمەس، ەركىندىك رۋحىنان قاناتتانعان ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى نەگىزگە الادى. ول - ءۇمىت پەن ارماننىڭ پەرزەنتى. كوڭىلدىڭ قۇلى. سۇلۋدىڭ ماڭدايىنداعى ءبىر مەڭ ءۇشىن قوس قالانى سىيعا تارتا سالاتىن پاتشا قاي مەملەكەتتىڭ بايلىعىنا تۇتقا، قۇندىلىعىنا تۇلعا بولسىن؟! الايدا اقىندار پاتشالىق قۇراتىن الەمدە مۇنىڭ ءوزى ساراڭدىق ەدى. «ايدى القا، جۇلدىزدى سىرعا» ەتىپ سىيعا تارتۋعا بار ول.
ءوزىڭنىڭ مەنشىگىڭدە ەمەس، دۇنيەنى سىيلاي سالۋ قيىن با دەرسىز، بالكىم. ونىڭىز دا ءجون. الايدا ءسىز ءوز ناق سۇيەرىڭىزگە ءوز مەنشىگىڭىزدەن تابىلمايتىن، ۇعىمعا سىيا قويمايتىن دۇنيەنى سىيعا تارتىپ كوردىڭىز بە؟ ءسىز «سونشا قيالي ما ەدىم؟!» نەمەسە «سونشالىق ارمانشىل ەمەسپىن» دەرسىز بۇعان ءۋاج رەتىندە. مىنە، ءدال وسى جەردە ادامدار مەن اقىنداردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق كورىنەدى. قاراپايىم ادام ءوز قورجىنىنداعى دۇنيەنى عانا مەنشىكتەيدى، ياعني ول دۇنيە اقشاعا ساتىپ الۋعا بولاتىنداردىڭ قاتارىنان. سوندىقتان ول سول قورجىننىڭ توڭىرەگىندەگى نارسەلەرگە الاڭدايدى جانە سولار ءۇشىن عانا ءوزىن جاۋاپتى سەزىنەدى. ال اقىندار زاتتانعان دۇنيەنى مەنشىكتەمەيدى، ياعني ادام يەلىك ەتە المايتىن ءيا دەرەكسىز (ابستراكسيا)، ءيا ولشەمسىزدى وزىنە تۇتادى. سول ءۇشىن دە ول بارلىق دەرەكسىز جانە ولشەمسىز دۇنيەگە الاڭدايدى جانە ءوزىن سولاردىڭ الدىندا جاۋاپتى سەزىنەدى.
مىسالى، پايعامبارلار مەن اۋليەلەر قۇدايدىڭ ءسوزىن ايتامىز دەيدى، ساياساتكەرلەر حالىقتىڭ ءسوزىن ايتامىز دەيدى، قاراپايىم ادام ءوز مۇددەسى مەن قاجەتتىلىگىنىڭ ءسوزىن ايتادى، ال اقىندار شە؟ اقىندار وسى ۇشتىكتىڭ ءسوزىنىڭ قيىلىسار نۇكتەسىن تابۋ جولىندا بارلىق دەرەكتى جانە دەرەكسىز دۇنيەنىڭ ءسوزىن ايتادى. ءوزى قويعان سۇراققا ءوزى جاۋاپ بەرەتىن اقىن تانىمى، ءوزى گۇلدى ءۇزىپ الۋشى جانە ءوزى سول گۇلدىڭ ءوزى بولا الۋشى اقىن بولمىسى، ءوزى ادامزات بالاسىن ار سوتىنىڭ الدىنا الىپ كەلىپ، ءوزى ادامزات ءۇشىن جاۋاپ بەرۋشى اقىن ۇياتى، سۇيگەنىنە بارار كوپىردى ءوزى ورتەۋشى اقىن ماحابباتى قوعامنىڭ، كەيدە ءتىپتى تابيعاتتىڭ ءوز زاڭىمەن دە سايكەسپەي-ۇيلەسپەي قالىپ جاتادى. ءبىراق، كەيدە... ءيا، ءيا اقىندار دا ءتاج كيە الادى، تاققا وتىرا الادى، جىردىڭ ءتاجىن، تاكاپپارلىقتىڭ تاعىنا عانا ەمەس...
2011-جىلى بۇكىل حالىقتىق سايلاۋدىڭ ناتيجەسىندە اقىن، ادەبيەتشى، 70 جاستاعى مايكل دي حيگگينس يرلانديا مەملەكەتىنىڭ پرەزيدەنتى بولدى. ول بيلىك باسىنا كەلە سالا يرلانديا حالقىن ءبىرتۇتاستىققا شاقىرىپ، ارالدىڭ سولتۇستىگىندەگى بريتان بيلىگىن توقتاتۋدى تالاپ ەتتى. بۇل - بۇگىنگىنىڭ اقىنى. كەشە شە؟
يەسسەيدىڭ كەنجە ۇلى داۋىت، جابايى ارىستاندار مەن دالا ايۋلارىن جالاڭ قولمەن بۋىندىرىپ جۇرگەن قويشى بالا، پاتشالار اراسىنداعى سوعىستاردىڭ بىرىندە الىپ گوليافتى قارا تاسپەن ۇرىپ قۇلاتىپ، ساۋل پاتشانىڭ نازارىنا ىلىگىپ، ونىڭ قىزى ميحاليگە ۇيلەنەدى. پاتشا اۋلەتىنە كىرۋدىڭ اقىرى قۋعىندالۋمەن تىنسا دا، ماڭدايىنىڭ سىزىعى سول شەڭبەردەن سىرتقا تەپپەپتى. پاتشالىق قۇرعان بولاشاق پايعامبار داۋىت ءوزىنىڭ «پسالمالارىن» جازدى. ول ونى ەستە بار تاريحتىڭ العاشقى اقىندارىنىڭ ءبىرى ەتتى. ونىڭ ۇلى بولاشاق پايعامبار، 16 جاسىندا تاققا وتىرعان پاتشا سۇلەيمەن ءوزىنىڭ «جىرلاردىڭ جىرى» اتتى پوەماسىمەن ۇلى اقىندار تىزىمىنە ەنگەن بولاتىن. قۇستىڭ ءتىلىن بىلگەن سۇلەيمەن، گۇلدىڭ سىرىن بىلگەن سۇلەيمەن اتالعان پوەماسىنان وزگە پسالمالار مەن ءاپسانالار جازدى. قوس اقىننىڭ دا پسالمالارى قاسيەتتى كىتاپتاردىڭ بىرىنەن-بىرىنە كوشىپ جۇرگەن كەزىندە ۇلى تۇركى بايتاعىندا كۇلتەگىن مەن بۋمىن قاعاندار قارا تاسقا ءتىرى ءسوزدى (جىر) بادىزشى الدىرىپ، دالاعا رۋح سالدىرىپ جازىپ وتىرعان بولاتىن. حانداردىڭ حاندارىنىڭ جازعان ءۇشبۋ دۇنيەسىنە كوز توقتاتقاندا ءالى كۇنگە دەيىن جەر شارى ءوز اينالۋىن توقتاتقانداي كۇي كەشەتىنىمىز نەسى ەكەن؟! تاريحتا تاڭعاجايىپتار از ەمەس. اۋەلگى جانە ازەلگى پاتشالىق قۇرعان اقىندار تاريحىن بايان ەتپەس بۇرىن وتە ءبىر «وريگينال» وقيعاعا توقتالا كەتەلىك:
گابريەلە داننۋنسيو - يتالياندىق اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ. 1915-1918- جىلدارى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا اۋە كۇشتەرىندە، كەيىن جاياۋ اسكەر ساپىندا بولادى. فاشيستىك ۇيىمدارمەن قاتىسى بار ول 1919- جىلدان باستاپ مۋسسوليني كوزقاراسىن قۇپتاپ، سول جىلدىڭ 12- قىركۇيەگىندە يۋگوسلاۆيانىڭ ريەكا (فيۋمە) قالاسىن ۇلتشىلدار ەكسپەديسياسىن (ءۇش مىڭ اسكەر) باسقارىپ بارىپ، ءبىر وق شىعارماي باسىپ الادى دا، ونى يتاليا پروۆينسياسى دەپ جاريالايدى. قالاعا مارشپەن كىرگەن اقىننىڭ قىزىل ءتىلىنىڭ الدىندا قاي اسكەر دە سىزىلىپ قالعان دەيدى. وعان قارسى وق اتپاقشى بولعاندارعا وردەن تولعان كەۋدەسىن توسادى ەكەن. الەم الدىندا ابىرويسىز بولارىن سەزگەن يتاليانىڭ رەسمي بيلىگى بۇل قالادان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتادى. نە ىستەۋ كەرەك؟ قاشانعى ادەبي قيالىندا عانا پاتشالىق قۇرسىن، داننۋنسيو ءوزىن «كوممەندانت» دەپ جاريالاپ، فيۋمە قالا-مەملەكەتىن قۇرىپ كەلىپ جىبەرەدى. ول قالا-مەملەكەتتىڭ ءوز وكىمەتى، تاڭبالارى، مەملەكەتتىك بيۋدجەتى، كونستيتۋسياسى (حارتيا كارنارو) مەن اسكەرى، بىلايشا ايتقاندا، مەملەكەت قۇرۋعا قاجەتتىسىنىڭ بارىن جاسايدى. اسكەري اندەر، قارا كويلەك كيىپ، وڭ قولىن كوتەرىپ تۇرىپ قارسى الاتىن قىرىق مىڭ حالىق، قالا ۇستىندە جەلبىرەپ تۇرعان «كىم بىزگە قارسى؟» دەگەن جازۋى بار بايراق، ءبارى-ءبارى فاشيستىك ازعىندىققا ۇشىراعان اقىن قيالىنىڭ جەمىسى ەدى. ول فيۋمە رەسپۋبليكاسىن «ادەمىلىك رەسپۋبليكاسى» دەپ اتاعان بولاتىن. تاعى ءبىر قىزىعى، ونىڭ مادەنيەت ءمينيسترى بولۋعا سول زاماننىڭ اتاقتى ديريجەرى ارتۋرو توسكانيني كەلىسىمىن بەرگەن. ءوزىنىڭ پوەتيكالىق مەملەكەتىن باسقارىپ وتىرعان اقىن اقىر سوڭىندا يتاليانىڭ وزىنە (ءوز وتانى!) قارسى شىعادى. يتاليا فلوتىنىڭ شابۋىلى 16 اي بويى «راقات» ءومىر سۇرگەن ۋتوپيالىق مەملەكەتتى (قالانى ەمەس) جەر بەتىنەن جويىپ جىبەردى. اقىننىڭ ارتىندا سول كەزەڭدەگى جانە كەيىنگى جىلدار ادەبيەتىنە ءبىرشاما اسەر ەتكەن شىعارمالارى قالدى.
بىزگە 2005-2009 - جىلدار ارالىعىندا موڭعوليا پرەزيدەنتى بولعان اقىن نامبارىن ەنحباياردىڭ ەسىمى تانىس. ماسكەۋدەگى ادەبيەت ينستيتۋتىن بىتىرگەن ول ۇزاق جىلدار اۋدارمامەن اينالىسىپ، كەيىن ەلىندە ۇلكەن ساياسي قىزمەتتەر اتقاردى. ال مۇڭعىل جەرىنىڭ ارعى جاعىندا جاتقان كۇنشىعىس ەلى نەمەسە تومەنىندەگى اسپاناستى ەلى دە اقىننان اقىل از سۇراماعان. ماسەلەن، 1862-1912 - جىلدار ارالىعىندا جاپون تاريحىندا مەيدزي ءداۋىرى دەپ اتالاتىن گۇلدەنۋ كەزەڭىندە اقىن مەيدزي (مۋسيحيتو) يمپەراتورلىق قۇردى. ول ءوز ومىرىندە 100 مىڭ ولەڭ جازىپتى. ءبىراق داڭققا بولەنۋ ءۇشىن ەمەس، ەلىن ىزگىلىككە تاربيەلەۋ، رۋحاني كەمەلدەندىرۋ ءۇشىن. ال جاپونيانىڭ قازىر دە كوزى ءتىرى يمپەراتورى اكيحيتو ولەڭدەرى (ۆاكا جانرىنداعى) ونى جاپون جاستارىنىڭ عانا ەمەس، كلاسسيكالىق جاپون پوەزياسىن ۇناتۋشى الەم وقىرماندارىنىڭ دا سۇيىكتى اقىندارىنىڭ بىرىنە اينالدىردى. ءاسىلى، جاپون يمپەراتورلارىنىڭ ىشىندە ولەڭ جازباعانى نەكەن-ساياق. ويتكەنى قازاق حالقىنداعى سەكىلدى جاپون مادەنيەتىندە ولەڭ ەڭ قاسيەتتى قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى سانالادى.
1183-1198 جىلدارى بيلىك قۇرعان جاپوننىڭ تاعى ءبىر يمپەراتورى گو-توبا «سينكوكينۆاكاسيۋ» اتتى يمپەراتورلاردىڭ پوەتيكالىق انتولوگياسىن شىعارعان. باسقا دا جيناقتار قۇراستىرىپ، اقىندار اراسىندا جارىس وتكىزىپ تۇرعان. ول ءوز ەركىمەن تاقتان باس تارتقان ەكەن. بالكىم، ونىڭ سەبەبىن مىنا ءبىر شۋماعىنان اڭعارارمىز: «ادامداردى ايادىم، ىشىندە - ءمىنى، كوڭىلدەگى قاياۋىم - الەمنىڭ مۇڭى، كىم ۇقسىن مۇنى؟!». سونداي-اق ب.ز.د. 176-156 - جىلدارى بيلىك قۇرعان اقىن ۆەن-ديدىڭ ورىس تىلىندە جارىق كورگەن ەلدەگى اشارشىلىق پەن قۇرعاقشىلىق، كەدەيلىك پەن كەمىستىكتەرگە قاتىستى جانى شىرقىراپ جازعان مانيفەستى ءبىر كىسىدەي ويعا قالدىرادى. قىتاي كلاسسيكالىق پروزاسىنىڭ التىن قورىنان سانالاتىن مەملەكەت قايراتكەرى، اقىن سىما سيان-جۋدىڭ (ب.ز.د. 179-117 ج) «ۇزىن قورعاندار مەكەنى» پوەماسى يمپەراتور ۋ-ديدىڭ تاستاپ كەتكەن جارىنىڭ وتىنىشىمەن جازىلىپ، يمپەراتور مۇنى وقىپ، جانى تەبىرەنىپ، جارىنا قايتا قوسىلعان ەكەن دەيدى اڭىز. مۇنداي يمپەراتورلار تۇسىندا ادەبيەتتىڭ گۇلدەنۋى دە تاڭعالدىرمايدى. الايدا كەيدە ونەرمەن تىم شۇعىلدانۋ يمپەراتورلارعا زيانىن دا تيگىزگەن.
قىتاي يمپەراتورى، اقىن، سۋرەتشى حۋەيسزۋن (1082-1135) مەملەكەت ءىسىن ۇمىتىپ، ونەرگە باس قويىپ، اقىرىندا سولتۇستىك سۋن ديناستياسىن قۇردىمعا جىبەرەدى. اراعا جىلدار سالىپ بارىپ ونىڭ ۇلى وڭتۇستىك سۋن ديناستياسىن قۇرىپ، بيلىك ەتەدى. حۋەيسزۋن اتاقتى «شاي تۋرالى تراكتاتتىڭ» اۆتورى. قىتايدىڭ ۇلكەن ادەبيەتىنىڭ باسىندا تۇرعان ۇلى اقىندارىنىڭ ءبىرى ساو پەي، ساو-ساونىڭ ۇلى، ءجۇز شاقتى عانا ولەڭ جازسا دا، قىتاي ادەبيەتىندە رۋحاني دىڭگەكتەردىڭ ءبىرى بولىپ قالدى. ال كارى افريكا اقىندارىن از ايالاعان جوق. بالكىم، ونىڭ سەبەبى قۇلدىق پەن بوداندىققا قارسى رۋحتى سولاردىڭ ولەڭىنەن العاندىعىنان بولار. ويتكەنى افريكا پوەزياسىنىڭ دەنى تاۋەلسىزدىك پەن ەركىندىك جىرلارىنان تۇرادى. انگولا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ العاشقى پرەزيدەنتى اقىن انتونيو اگوشتينيۋ نەتو بولدى. توڭكەرىسشىلدىك رۋحتاعى «قۇرعاق كوزدەرمەن قاراسا...» كىتابى افريكانى وياتۋشى كىتاپتاردىڭ بىرىنەن سانالادى ەكەن. ول ازيا جانە افريكا جازۋشىلارى اسسوسياسياسىنىڭ «لوتوس» سىيلىعىمەن، «لەنين» اتىنداعى سىيلىقتارمەن ماراپاتتالعان. تاعى دا ءبىرى، بىرىككەن اراب امىرلىگىنىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى اقىن شەيح مۇحاممەد ءراشيد ءال-ماقتىم. دەموكراتيانى «قاۋىپسىزدىك، تۇراقتىلىق، وزگەنىڭ ەركىندىگىنە نۇقسان كەلتىرمەيتىن ەركىندىك» دەپ تۇسىنۋشى ول بۇكىل ارابقا داڭقىن شىعارعان ديۋاندار جازدى. ءوزىنىڭ ومىردەگى مۇراتىن «حالىقتى باقىتتى ەتۋ» دەپ بىلەدى. اقىننىڭ وزگە مۇراتى بولۋشى ما ەدى؟! بەنجامين فرانكلين، ورىس كنيازى كونستانتين رومانوۆ، سەربيا پرەزيدەنتى بولعان اقىن رادوۆان كارادجيچ، حەرمان ۆان رومپەي، ريم يمپەراتورى ادريان، مارك اۆرەلي، باسقا دا كوپتەگەن مەملەكەت قايراتكەرلەرى شىعارماشىلىقپەن اينالىسقان. گيتلەر سۋرەت سالسا، ستالين چاۆچاۆادزە قۇراستىرعان گرۋزين اقىندارىنىڭ تاڭدامالىسىنا كىرگەن. بۇل ءتىزىمدى جالعاي بەرۋگە دە بولادى. اقىندار ءوز الەمىندە قالسا تۇتقىن ەمەس، ءوز الەمىنەن شىقسا اداسقاق ەمەس، تەك ىشكى جانە سىرتقى الەمنىڭ ۇيلەسىمىنىڭ ۋاقىت تىلىنە بايلانىپ تۇرعانى بولماسا. ءوزىن تانۋعا ۇمتىلعاندار ءتۇبى الەمدى دە تانيدى.
ەرلان ءجۇنىس
دەرەككوزى: «ايقىن» گازەتى. 2011
