العاشقى قازاق كالەندارى
وسى كۇنتىزبەنىڭ قاسبەتىنە توتە جازۋىمەن «1923 -جىل. قازاق كالەندارى» دەپ تاڭبالانسا، ونىڭ استىنا «كيرگيزسكي كالەندار» دەپ ورىسشا جازىلىپتى. ال مۇقابانىڭ تومەنگى جاعىندا «ورەنبۋرگ. گوسۋدارستۆەننوە يزداتەلستۆا. ك س س ر. 1923» دەگەن جازۋ تۇر (1-سۋرەت). بۇل كالەنداردى باسىپ شىعارعان مەكەمە اتاۋى.
قازاق تاريحىنداعى العاشقى كالەندار تۋرالى ءار كەزدە، ءار جەردە قاداۋ- قاداۋ ايتىلعانى بولماسا جۇلگەلەپ، جۇيەلەپ جازىلعان زەرتتەۋ جوققا ءتان. دەسەك تە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنىڭ ارداگەرى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ماتەماتيك-جاراتىلىستانۋشى مىڭباي يسقاقوۆتىڭ پايىمىنا قاراعاندا، 1923 -جىلى جۋرنال ستيلىندە جارىق كورگەن اتالعان كالەندار زور تاريحي ءرول اتقارعان ەكەن. ياعني بۇل كالەندار تانىمدىق ماقالالار جيىنتىعىنان قۇرالعان.
باستى ەرەكشەلىگى - دەمالىس كۇنىن جۇما بولدىرعان. سونىمەن قاتار جىل باسىن 22-مارتتان (ناۋرىز) باستاۋدى ۇيعارعان. وعان دالەل - كالەنداردىڭ ىشكى بەتىنىڭ ءبىرىنشى جولىندا: «بيىل ءيت جىلى ءبىتىپ، دوڭىز جىلى 22-مارتتان باستالادى» دەپ جازىلعان.
سونداي-اق كۇنتىزبەدە اي اتاۋلارى ورىسشا ءھام قازاقشا: يانۆار - ءدالۋ، فەۆرال - حۇت، مارت - حامال، اپرەل - ءساۋىر، ماي - زاۋزا، يۋن - ساراتان، يۋل - اسەت، اۆگۋست - سۇمبىلە، سەنتيابر - ميزان، وكتيابر - عاقىراپ، نويابر - قاۋىس، دەكابر - جيددى دەپ جازىلىپتى.
كۇن اتاۋلارى: سەنبى، جەكسەنبى، دۇيسەنبى، سەيسەنبى، سارسەنبى، بەيسەنبى، جۇما دەگەن رەتپەن بەرىلىپ، جىل بويى اتاپ وتەلۋگە ءتيىس داتالار كورسەتىلىپتى:
22-يانۆار - قاندى جەكسەنبى كۇنى؛
12-مارت - پاتشا تاقتان تۇسكەن كۇن؛
18-مارت - پاريج كوممۋناسىنىڭ كۇنى؛
22-مارت - قازاقشا جىل باسى؛
1-ماي - ينتەرناتسيونال كۇنى؛
9-سەنتيابر - جاستار كۇنى؛
4-وكتيابر - قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ
I سەزى اشىلعان كۇن؛
7-نويابر - وكتيابر مەيرامى.
بۇلاردان باسقا ورازا جانە قۇربان ايت مەيرامىنىڭ مەرزىمدەرى كورسەتىلىپ، «ويان قارعىس تاڭبا باسىلعان» ، دەپ باستالاتىن دۇنيە ءجۇزى پرولەتارياتتارىنىڭ گيمنى «ينتەرناتسيونال» جىرى تۇڭعىش رەت قازاقشا اۋدارىلىپ بەرىلىپتى.
«بۇل شىن مانىندە تۇڭعىش تولىق قازاق كالەندارى. ءبىر جىل بۇرىن قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك باسپا ءسوز ءبولىمى اراب ارىپتەرىمەن دايىنداپ، 1923 -جىلى قازاق مەملەكەتتىك باسپاسى ورىنبور قالاسىندا باسىپ شىعاردى. 146 بەت، 6 بولىمنەن تۇرادى. كالەندارعا رەسپۋبليكامىزدىڭ گەوگرافيالىق سيپاتتاماسى، اكىمشىلىك بولىكتەرى، شارۋاشىلىعى جايلى 34 ماقالا ەنگىزىلگەن»، دەپ جازىپتى قازاق كۇنتىزبەسىنىڭ بىلگىرى م. يسقاقوۆ 1980 -جىلى الماتىدا جارىق كورگەن «حالىق كالەندارى» اتتى كولەمدى ەڭبەگىنىڭ 292-بەتىندە.
* * *
العاشقى قازاق كالەندارىن قۇراستىرۋشىلار ەڭ اۋەلى اعارتۋشىلىق ءھام تانىمدىق باعىت ۇستانعانى بايقالادى. سول زاماندا ورىنبوردا شىعىپ تۇرعان قازاق رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورگانى - «ەڭبەكشىل قازاق» گازەتىنىڭ 1923 -جىلعى 14-قاڭتار كۇنگى سانىنان باستاپ، بىرنەشە نومىرىنە «قازاق كالەندارى» جايلى جارشى (جارناما) بەرىلىپتى (2-سۋرەت).
وسى جارشىدا كالەنداردىڭ 6 بولىمىنە ءبولىپ-ءبولىپ ەنگىزىلگەن ماقالالار ءتىزىمى بەرىلىپ، كەيبىر جازبالاردىڭ اۆتورى كورسەتىلىپتى. مىسالى:
ءبىرىنشى ءبولىم ماقالالارى:
1. ءسوز باسى.
2. كالەندار تاريحىنان قىسقاشا ماعلۇمات (اۆتورى ەرعالي الدوڭعاروۆ)
19233. -جىلدىڭ كالەندارى.
4. ءار ايدا بولعان زور وقيعالار.
ەكىنشى ءبولىم ماقالالارى:
1. جەر ءجۇزىنىڭ ەڭبەكشىلەرى، بىرىگىڭدەر! (اۆتورى ع. اسىلبەكوۆ).
2. تاپتار كۇرەسى دەگەن نە نارسە؟
3. كۇنباتىس ءھام كۇنشىعىستىڭ بوستاندىق جولىندا كۇرەستەرىنىڭ تاريحى (اۆتورى سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ).
4. رۋسيادا 1917 -جىلعا دەيىن بوستاندىق جولىنداعى كۇرەستەر تاريحى.
5. رۋسيادا 1917 -جىلى بولعان زور توڭكەرىس.
6. تاپ ءھام پارتيا (اۆتورى «كەدەي بالاسى» - بەيىمبەت مايلين)
7. كامونەس پارتيا تاريحى (اۆتورى «كەدەي بالاسى» - بەيىمبەت مايلين)
8. ورتاقشىل جاستار ۇيىمى (اۆتورى ءابدىراحمان بايدىلدين).
9. قازاق ايەلدەرى اراسىنداعى جۇمىس.
10. جۇمىسكەرلەر تابىنىڭ اتاقتى كوسەمدەرى.
11. قازاقستاندا اۆتونوميانىڭ تۇزەلۋى (اۆتورى ا. كەنجين).
12. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ باستىقتارى.
13. ينتەرناتسيونال ولەڭى.
ءۇشىنشى ءبولىم ماقالالارى:
وقۋ.
1. قازاق تاريحىنان (اۆتورى ەلدەس وماروۆ).
2. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ زاڭى.
ءتورتىنشى ءبولىم ماقالالارى:
1. ءتانى ساۋدىڭ - جانى ساۋ (اۆتورى ا. بايتۇرسىنوۆ).
2. انانىڭ ءھام بالانىڭ ساۋلىقتارىن ساقتاۋ (اۆتورى اينۋز يسمەتوۆا).
3. اۋىرۋدان ساقتانۋ جولدارى (اۆتورى اينۋز يسمەتوۆا).
بەسىنشى ءبولىم ماقالالارى:
1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مال ءوسىرۋ جايى.
2. جۇقپالى مال اۋرۋلارى (اۆتورى سەيدالين).
3. ەگىندىكتى سۇرىپتاۋ (اگرونوم كەڭەسى).
4. جۇت (اۆتورى سەيىتقالي مەڭدەشوۆ).
6. جۇت ءھام ونان ساقتانۋ شارالارى (اۆتورى ماديار - ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ)
التىنشى ءبولىم ماقالالارى:
1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتۇزىلىسى (اۆتورى ءا. ايتيەۆ).
2. ءۇشىنشى جالپى قازاق كەڭەستەر جيىلىسىنىڭ قاۋلىلارى.
3. مەتر ولشەمدەرى.
* * *
قازاقتىڭ العاشقى كالەندارىن قۇراستىرعان كىمدەر دەگەنگە كەلسەك، جوعارىدا ءتىزىمى بەرىلگەن ماقالا اۆتورلارىنىڭ ءبارىنىڭ ۇلەسى بارى انىق. بۇلاردىڭ اراسىندا حالقىمىزدىڭ بەتكە ۇستار تۇلعالارى دا ءجۇر. ونىڭ سىرتىندا شىعارۋشىلار كالەندار جارىق كورگەننەن كەيىن ونى ساتۋعا شىعارعان كورىنەدى. بۇل سوزىمىزگە دالەل گازەتتىڭ بىرنەشە سانىنا جارىق كورگەن جارنامادا: «كالەندار ورىنبورداعى ءھام باسقا ۇلكەن قالالارداعى مەملەكەت باسپاسىنىڭ «زنانيە - ءبىلىم» كىتاپ دۇكەندەرىندە ساتىلادى»، دەگەن سىلتەمە بەرىلىپ، ياعني كالەندار قايتا ساتىلىپ جاتقانى ايتىلىپتى.
بەكەن قايرات ۇلى
Egemen Qazaqstan
