اقىنداردىڭ ءتۇسى - ادامداردىڭ ءوڭى

استانا. قازاقپارات - «وتكەن ءومىر - كورگەن ءتۇس» دەيمىز. كەيدە كەلەر كۇنىڭىزدى دە تۇسىڭىزدە كورەتىن ساتتەرىڭىز بولادى. ءتۇس الەمى - ەڭ ءبىر تاڭعاجايىپ الەم. ول - ادامنىڭ جەكە ءوز الەمى.

الايدا تۇسىڭىزدە ءبارى دە ءسىزدىڭ ەركىڭىزدە، ىرقىڭىزدا دەگەن ءسوز ەمەس بۇل. ءتۇستىڭ ءوزى دە ادامعا تاۋەلسىز، الدەبىر كۇشتىڭ قۇزىرىندا بولادى. ءتۇس كورۋ، ءتۇس جورۋ دەگەنىڭىز - ادامزات تاريحىنداعى اسا اۋقىمدى قۇبىلىس.

ادام بالاسى قانشا زەرتتەسە دە مۇنىڭ قۇپياسىن تولىق اشا الماي كەلەدى. ءارتۇرلى بولجامدار، جورامالدار جاسالدى، جاسالۋدا. ءبىز بۇگىنگى جازبامىزدا ءتۇستىڭ تابيعاتى، ونىڭ زەرتتەلۋى مەن جورىلۋىن ەمەس، ءتۇستىڭ تۇرلەرى: راحماني، اياني، شايتاني (مۇسىلمانشا)، كومپەن-ساسيالىق، شىن مانىندەگى، قايتالاما تۇستەر، ەسكەرتپە تۇستەر، شىعار-ماشىلىق تۇستەر، فيزيو-لوگيالىق تۇستەرگە قاتىستى، انىعىندا، شىعارما-شىلىق تۇستەرگە توقتالماقپىز. شىعارماشىلىق تۇستەردىڭ تاڭعاجايىپ بولاتىنى سونشالىق، ۇعىنۋعا، تۇسىنۋگە اۋىر تيەدى. ادام ۇزاق ۋاقىت ءبىر نارسە جايلى ويلانىپ جۇرسە، ول اسىرەسە، شىعارماشىلىق ادامدارىنا ءتان، سول نارسەنى تۇسىندە دە كورەدى. ياعني ادام شارشاپ-شالدىعىپ، ۇيقىعا كەتكەن كەزدىڭ وزىندە مي جۇمىس ىستەپ تۇرادى. ول كۇنى بويعى شەشىمى تابىلماعان دۇنيەلەردى قورىتىپ، ەلەكتەن وتكىزىپ، بەلگىلى ءبىر تۇيىندەمەسىن جاسايدى ەكەن. ادامزات تاريحىندا مۇنداي جاعدايعا مىسالدار جەتىپ-ارتىلادى.

تۇسكە قاتىستى مىنا ءبىر ەكى جاعدايعا نازار سالىڭىز. ۇلى دانتە قايتىس بولعان كەزدە ونىڭ ەڭ ۇلكەن ەڭبەگى «قۇدىرەتتى كومەديانىڭ» سوڭعى بولىمىندەگى 13- ولەڭنىڭ جەتىسپەيتىندىگى انىقتالعان. ونىڭ زەرتتەۋشىلەرى، جورا-جولداستارى اقىن اياقتاي الماعان بولار دەپ ويلاسا دا، ونىڭ بالالارى - ياكوبو پەن پەروعا حابارلاۋدى ءجون كورەدى. ونىڭ سەبەبى، دانتەنىڭ قوس ۇلى دا اقىن بولاتىن. بالكىم، اكەلەرى اياقتاي الماعاندى ۇلدارى جازىپ بەرەر دەگەن بولار. قانشا جەردەن وزەگىنەن شىققان ۇلدارى بولسا دا ۇلى دانتەنىڭ شىعارماسىنا قالام تيگىزۋگە باتىلى جەتپەي جۇرگەن ياكوبو ءبىر ءتۇنى ءتۇس كورەدى. تۇسىنە اكەسى كىرىپ، ولەڭگە قول تيگىزبەۋىن وتىنەدى، كەرىسىنشە، 13- جىر بار ەكەندىگىن، ءبىراق باسقا جەردە تۇرعانىن ايتادى. ول ول ما، ونىڭ قولىنان جەتەكتەپ الىپ كەلىپ، ءوز بولمەسىنە كىرگىزىپ: «سەندەردىڭ ۇزاق ىزدەگەندەرىڭ وسى جەردە» دەپ كورسەتەدى. ياكوبو ويانا سالىپ، اكەسىنىڭ كوزكورگەن ەسكى دوسى پەر جياردينوعا كەلىپ، كورگەن ءتۇسىن بايان ەتەدى. سول ءتۇنى ياكوبو مەن پەر دانتە كوز جۇمعان بولمەگە كىرىپ، قابىرعاداعى جاپسىرمانى اشىپ قالعاندا، دەنتەنىڭ قولجازبالارىن تاۋىپ الادى. ولاردىڭ ىشىندە 13- ولەڭ دە بار ەدى. ءيا، «قۇدىرەتتى كومەديادا» جۇماق پەن توزاقتىڭ بايانىن كوزبەن كورگەندەي جازعان دانتە ءوزى ولگەننەن كەيىن ومىرگە، ۇلىنىڭ تۇسىنە كىرۋدىڭ دە امالىن تابا العانىن قاراڭىز.

ال اتاقتى جازۋشى چارلز ديككەنستىڭ جاعدايى مۇنان دا بەتەر. دانتە جوعالعاندى تاۋىپ بەرسە، ديككەنس جازىلماعاندى جازىپ بەرەدى. وقيعا بىلاي بولعان. جازۋشى ۇزاق اۋىرىپ، كوز جۇمادى. ونىڭ سوڭعى اياقتالماي قالعان رومانىنىڭ ۇلكەن بولىگى باسپاعا ءوتىپ كەتكەن ەدى. جازۋشىنىڭ ءولىمى باسپاگەردى قيىن جاعدايعا قالدىرادى. نە اياقتالماعان روماندى جاريالاۋ كەرەك، نە باسقا ءبىر جازۋشىعا ديككەنس ستيلىندە تامامداتۋ قاجەت. باسپاگەر ەكى ۇداي ويدا جۇرگەن كەزدە، سۇمدىق وقيعا ورىن الادى. سول باسپادا قىزمەت ەتەتىن الدەبىر تەرىمشى باسپاگەرگە ديككەنستىڭ اياقتالماعان رومانىنىڭ جالعاسىن الىپ كەلەدى. ونى «قايدان الدىڭ؟» دەگەنگە، تەرىمشى ساسپاستان: «تۇسىمدە چارلز ديككەنس وقىپ بەردى» دەيدى. اۋەلىندە تاڭدانسا دا، ارتىنان تەرىمشىنى ءاجۋالايدى. الايدا روماننىڭ سيۋجەت جەلىسى مەن قالامگەردىڭ جازۋ ستيلىن سالىستىرعان كەزدە ولاردىڭ كۇلۋگە شامالارى كەلمەي قالادى. ال تەرىمشىنىڭ ءوزى جازدى دەيىن دەسە، تەرىمشى روماننىڭ الدىنداعى اياقتالماعان نۇسقاسىمەن تانىس ەمەس كورىنەدى. ونى باسپاگەر وزگە باسەكەلەستەرىنەن جاسىرىپ، جەتى قۇلىپتىڭ ارتىندا ۇستاپتى. مامانداردىڭ دا ايتار ءۋاجى بولماعان. اقىرىندا رومان تەرىمشى بەرگەن نۇسقاسىمەن بىرگە تۇتاس كۇيىندە جارىق كورەدى.

ال كوزىنىڭ تىرىسىندە وزدەرىنىڭ شىعارمالارىن تۇسىندە كورگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ شەگى جوق. بۇل نە قۇبىلىس؟ مۇنىڭ جاۋابىن ولەڭدەردىڭ شىن مانىندە عارىشتان تۇسەتىن ءتاڭىر ءسوزى ەكەندىگىن مويىنداۋدا جاتقان بولار. دەگەنمەن شىعارمالاردىڭ ءبارى قاسيەتتى رۋحتىڭ قاستەرلى ءسوزى دەپ اتاي الماسپىز. ءتۇستىڭ دە اياني جانە شايتاني تۇرلەرى بولاتىنى سەكىلدى، كەيدە اقىندارعا ۇلى رۋح كۇبىرلەسە، كەيدە ءىبىلىستىڭ سىبىرلايتىنى دا جاسىرىن ەمەس. بويعا جىننىڭ كىرەتىنىن ءدىن دە جوققا شىعارمايدى. شىعارماشىلىققا تازالىق پەن كىرپيازدىقتىڭ كەرەكتىگى سودان دا بولار. ايتپەسە، كىم بىلەدى...

تۇستانۋمەن ادامزات بالاسى ەستە جوق ەسكى زامانداردان اينالىسىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ قازاق حالقىنان بولەك، ەجەلگى گرەكتەر مەن اسسيريالىقتار، ينكتەر مەن استەكتەر، ۆاۆيلوندىقتار مەن كەلتتەر، قىتايلار مەن جاپوندار ءتۇس تانۋ مەن ءتۇس جورۋ تۋرالى جاي عانا ەڭبەكتەر ەمەس، تۇتاس ءبىر تراكتاتتار جازىپ، ارنايى ءتۇس كورۋ مەن جورۋعا ارناپ ۇلكەن التىندالعان حرامدار سالعان ەكەن. ماسەلەن، ءتىپتى ماداگاسكاردىڭ ءبىر پاتشايىمى ءوزىنىڭ تۇسىنە رۇقساتسىز كىرگەن قولاستىنداعى ادامداردى جازالاپ، ونىمەن قويماي، ءولىم جازاسىنا دا كەسىپ وتىرعان. ال اقىندار مەن جازۋشىلار ءوز تۇستەرىنە قاراپايىم ادامدارعا قاراعاندا ەرەكشە ءمان بەرەتىنى انىق قوي. شىعارماشىلىق ءتىلسىمىنىڭ ءتۇس الەمىمەن دە قاتىسى جوق ەمەس. ءتىپتى اقىندار مىنا ءفاني دۇنيەنى جاراتۋشىنىڭ ءتۇسى دەپ تە بىلگەن. شىنىندا دا، ءبىز ۇلى رۋحتىڭ كورگەن تۇسىندەگى كەيىپكەرلەر عانا شىعارمىز. دەگەندەي، كەيدە تۇسىڭىزدە كوپتەگەن بەيتانىس ادامداردى كورەسىز. زەرتتەۋشى مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ادام ومىرىندە كورمەگەن جانە كەزدەستىرمەگەن جانداردى تۇسىندە دە كورمەيدى ەكەن. ءسىزدىڭ تۇسىڭىزدە كورگەن بەيتانىستارىڭىز ءسىزدىڭ سوناۋ بالالىق شاقتا كەزدەيسوق كورگەن جولاۋشىڭىز نەمەسە قوعامدىق كولىك ىشىندە كورگەن، ءتىپتى بەيمالىم ادامىڭىز بولۋى دا مۇمكىن ەكەن. عاشىقتار ماسەلەسىندە، قىز بەن جىگىت ءبىرىن-ءبىرى تۇسىندە كورىپ، كەيىن جولىعىپ، بۇل تاعدىردىڭ جازۋى دەپ بىلسە، ول دا كوپ جىلدار بۇرىن ءبىرىن-ءبىرى كەزدەيسوق قانا كورىپ قالعاندىعىنىڭ سالدارىنان بولۋى مۇمكىن ەكەن. عاشىقتار دەمەكشى، دانتە بەاتريچەمەن كەزدەسكەننەن كەيىن، عاجايىپ تۇستەر كورە باستاپتى. تۇسىنە بەاتريچە قولىنا لاپىلداعان جاپ-جاس جۇرەك ۇستاپ، اپپاق كويلەك كيىپ كىرەتىن بولعان. بەاتريچەنىڭ كوز جۇمار ساتىندە دانتەنىڭ تۇسىندە جۇلدىزدار كومەسكىلەنىپ، كۇن تۇتىلىپ، الدەبىر اسقان داۋىس «اياۋلىڭ كوز جۇمدى» دەگەن. عاشىعىنىڭ اجالىنان كەيىن قۇسالانىپ، دەرتكە ۇشىراعان دانتەنىڭ تۇسىنە بەاتريچە قايتا كىرىپ، ونىڭ بولاشاق ۇلى جىرلارىنىڭ مۋزاسىنا اينالعان. ال پەتراركا بولسا لاۋرانىڭ ولگەن كۇنىن تۇسىندە كورىپ، وعان ارناپ «اقىرعى دەم» اتتى اتاقتى ولەڭىن ارناعان.

اعىلشىننىڭ العاشقى شىركەۋ اقىنى كەدمان دەگەن كىسى باسىندا قاراپايىم عانا قويشى بولىپتى. ءبىر كۇنى ول ءتۇس كورەدى. تۇسىندە الدەبىر داۋىس وعان «دۇنيەنىڭ جاراتىلۋى تۋرالى جىرلا» دەپ بۇيىرادى. ول تاڭەرتەڭ تۇرىپ كورگەن ءتۇسىن شىركەۋدەگىلەرگە ايتادى. سول ساتتەن باستاپ ول اۋزىنا قۇداي سالعان جىردى شىركەۋدە ايتاتىن بولىپتى. «ولەڭ كەرەك پە؟ كوگەن كەرەك پە؟» دەگەن ايان تۇستەر وسى ەمەس پە. سىبىزعىشى دجۋزەپپە تارتينيدىڭ «ءىبىلىس سوناتاسىن» ەستىگەن بولارسىز. وندا ءسىزدى ونىڭ سونى جازار كەزدەگى باسىنان وتكەرگەن حالى بەي-جاي قالدىرماس. ول تۇسىندە سىبىزعىدا ويناپ وتىرعان ءىبىلىستى كورەدى. ونىڭ قولىنداعى سىبىزعىسى مەن ودان شىعىپ جاتقان اۋەننىڭ عاجاپتىعى سونشا، تارتيني سول ءتۇنى، تۇسىندە جانىن ىبىلىسكە ساتىپ، سول اۋەندى الادى. تۇسىندە كورگەن نوتالارى ايگىلى سوناتاعا اينالادى. تارتينيدىڭ ءوزى ءبىر سوزىندە: «مەن سول تۇسىمدە ەستىگەن اۋەننەن الىپ قالعانىن سازگەر رەتىندە جازعان ەڭ ۇلى شىعارمام بولدى. مۇنداي ەندى قايتالانبايتىن شىعار» دەپتى.

بەتحوۆەننىڭ دە تۇسىندە پەسالار جازعانى تۋرالى دەرەكتەر بار. حورحە لۋيس بورحەس تۇسىندە ءارتۇرلى اينالار مەن بەتپەردەلەر، لابيرينتتەردى ءجيى كورەدى ەكەن. ول سولاردىڭ نەگىزىندە شىعارمالار جازىپ، ءتۇس الەمىنىڭ ءمانىن اشۋدى ماقسات تۇتقان. مىسالى، پۋشكين ءوزىنىڭ «رۋسلان جانە ليۋدميلاسىنىڭ» وقيعاسىن تۇسىندە كورگەن دەيدى. سونىمەن بىرگە ول كوپتەگەن ولەڭدەرىن تۇسىندە جازىپتى. ونىڭ ۇستازى دەرجاۆين بولسا ءوزىنىڭ «قۇداي» اتتى ماداق جىرىنىڭ سوڭعى ەكى جولىن تۇسىندە كورگەن. ۆولتەردىڭ تۇسىنە تۇتاس ءبىر پوەماسى كىرگەن، ول كەيىنگى - «گەنريادا» پوەماسى ەدى.

ماياكوۆسكي بولسا ءوز ولەڭدەرىندە تۇسىندە كورگەن، ەستىگەن جولدارى ۇلكەن ورىن الاتىنىن مويىندايدى. ءتىپتى ءبىر ەڭبەگىندە ول جازعىسى كەلگەن تاقىرىبى جايلى ويلانىپ، سوسىن توسەككە جاتاتىنىن ايتادى. تۇسىندە سول ويى ولەڭگە اينالادى ەكەن. «ءبىزدىڭ ءتۇسىمىز نەدەن تۇرسا، ءومىرىمىز دە سودان تۇرادى» دەپ بىلگەن شەكسپير كەيبىر شىعارمالارىن تۇسىندە كورىپتى. مارك تۆەن بولسا توم سويەر جايلى حيكايالاردىڭ ءبىرازىن تۇسىندە كورگەن.

روبەرت ستيۆەنسون «دوكتور دجەكيل مەن ميستەر حايدتتىڭ ءبىرتۇرلى تاريحى» اتتى شىعارماسىن تۇسىندە تاماشالاسا، ءولىم جازاسىن كۇتىپ وتىرعان سوكراتتىڭ تۇسىنە گومەر كىرىپ، «ءۇش كۇننەن كەيىن عاجايىپ ەلدەردى كورەسىڭ» دەپتى. راسىندا، سوكرات ءۇش كۇننەن كەيىن ءولدى. امەريكا جازۋشىسى ەدگار پو دا، تەوفيل گوتە دە، گارسيا لوركا دا، وسكار ۋايلد تا، دجون كيتس تە كوپتەگەن شىعارمالارىن نەمەسە ونداعى كەيىپكەرلەردى تۇسىندە كورگەن ەكەن. ءبىر سوزىندە گيوم اپپولينەر جيىرما ءتورت ساعات بويى ءتۇس كورۋگە ءازىر ەكەندىگىن ايتادى. نەگە؟ ويتكەنى ومىردە باسقا دا تۇيتكىلدى ماسەلەلەرمەن ابدەن قاجىعان مي تۇندە ادام تىنىققان كەزدە عانا نەگىزگى باسىمدىقتاعى نارسەلەرگە قاتىستى جۇمىس ىستەي باستايدى. سول كەزدە عانا ول تۇرمىستىق نارسەلەردەن اۋلاق، عارىشپەن بايلانىسقا تۇسەدى. تۇسىندە كورگەننىڭ كوبىسىن ادام ۇمىتىپ قالادى. ونى دا جاقسىلىققا جورىپ جاتامىز. الايدا اقىندار ءوز تۇستەرىنىڭ كوبىسىن ۇمىتپايدى. نەگە دەسەڭىز، اقىندارىڭ ءتۇسى - ادامداردىڭ ءوڭى. سولاي شىعار...

ەرلان ءجۇنىس

دەرەككوزى: «ايقىن» گازەتى