پاريجدەگى ەلگە تانىمال قازاق دۇكەنى
بۇگىن ءبىز ەۋروپا قازاق مادەني ورتالىقتارى ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، شەتەلدەگى ەڭ بەلگىلى قازاق ىسكەرى مەحمەت زەنگينمەن بولعان اڭگىمەنى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز (2011-جىل).
- مەحمەت اعا، اڭگىمەنى وقىرمانعا ءوزىڭىزدى تانىستىرۋدان باستاڭىز.
- قازاقستاننان شالعايدا جاتقان تۇركيا، ەۋروپا ەلدەرىندەگى قازاقتىڭ شەتەلگە قالاي، نە سەبەپتى، قاشان كەتكەندەرى بۇكىل الاشقا ءمالىم. وتكەن عاسىردىڭ 40- جىلدارى قىتايداعى قازاقتاردىڭ تاعدىرى قيىن بولادى. سول تۇستا مەنىڭ دە اتا-بابام 1944- جىلى التايدان اۋىپ تيبەت، گيمالاي ارقىلى پاكىستانعا بارعان. ول جەردە 10 جىلداي تۇرعان. پاكىستاننىڭ ىستىعىنا شىداماي ءبىراز قازاقتار قىرىلعان. شارۋاشىلىققا جايلى بولماعان سوڭ تۇركياعا قونىس اۋدارعان. تۇركيا مەملەكەتى ولارعا جاعداي جاساپ، جەر بەرىپ قونىستاندىرادى. جاڭا قونىستارىن تۋعان جەرلەرىنىڭ اتىمەن التاي دەپ قويادى. تۇركياداعى قازاقتار مەكەن ەتىپ وتىرعان التايكوي قالاسىنىڭ نەگىزىن ءبىزدىڭ اتا-بابامىز وسىلاي قالاعان. مەن سول التايدا 1957 - جىلى دۇنيەگە كەلگەنمىن. مەكتەپتە وقىپ ءبىلىم الدىم. 21 جاسقا كەلگەندە فرانسيانىڭ پاريج قالاسىنا باردىم. وندا وزىممەن تۋىسقان اپكەم تۇراتىن. بارىپ جۇمىسقا ورنالاستىم. مىنە، سودان بەرى ەۋروپاداعى پاريجدىڭ تۇرعىنىمىن. وعان دا زىمىراپ 30 جىل ۋاقىت ءوتىپتى.
- ءسىز تەك فرانسياداعى عانا ەمەس، بۇكىل ەۋروپاداعى قازاق قوعامدارىنىڭ ءتوراعاسىسىز. جالپى ەۋروپا ەلدەرىندەگى قازاقتار جايىندا ايتا كەتسەڭىز.
- باتىس ەۋروپادا تۇراتىن قازىرگى قازاقتاردىڭ توبى - 1960 - جىلدىڭ باس كەزىندە تۇركيادان ەڭبەك شارتىمەن المانياعا جۇمىس ىستەۋگە كەلگەندەر. ودان كەيىن، ميۋنحەندە ورنالاسقان «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قازاق بولىمشەسىنە جۋرناليست رەتىندە قازاق جاستارى بارعان. جاستار تەك المانياعا عانا ەمەس، باتىس ەۋروپانىڭ وزگە دە ەلدەرىنە، اتاپ ايتقاندا شۆەسيا، نورۆەگيا، فرانسيا، شۆەيساريا، انگليا، گوللانديا، اۆسترياعا دا قونىس اۋدارعان. قازىر وسى ەلدەردە سول قازاقتاردىڭ ەكىنشى ۇرپاعى ءوسىپ كەلەدى. ميۋنحەندەگى قازاق مادەنيەت قوعامى 1999- جىلى قۇرىلعان. ەۋروپاداعى قازاق مادەني قوعامدارىنىڭ ەڭ العاش قۇرىلعانى - كەلن قالاسىنداعى قازاق مادەني ورتالىعى. ول 1981 -جىلدان باستاپ جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ول جەردە المانيا قازاقتارى ەڭ كوپ شوعىرلانعان. 2003 - جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا بەرلين قازاق مادەنيەت قوعامىنىڭ ىرگەسى قالانعان. وسى تۇستا قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى مۇستافا شوقايدىڭ زيراتى بەرليندە ەكەنىن ايتا كەتكەنىم ءجون. بۇل جەردەگى قازاقتار ءار جىل سايىن م.شوقايدىڭ تۋعان كۇنىندە زيراتىنىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىپ، ەسكە الادى.
انگلياداعى قازاقتار، نەگىزىندە، لوندوندا تۇرادى. مۇنداعى قوعام 2002- جىلى قۇرىلعان. 30 عا جۋىق قازاق وتباسى وسىندا باس قوسادى. گوللاندياداعى قازاقتار امستەردام قالاسىندا، ولار 50 دەن اسا شاڭىراق بولدى. ال، شۆەسياداعى قازاقتاردى ۆەستەروس قالاسىنان كەزدەستىرەمىز. ول جەردە قازاق مادەني ورتالىعىنىڭ ءوز ءۇيى جانە مەشىتى بار. اۆسترياداعى قازاقتاردىڭ ءبارى ۆەنا قالاسىندا تۇرادى. ولار قازاقتىڭ ۇلتتىق مەرەكەلەرىن ۇلكەن شارادا وتكىزىپ وتىرادى. ال، نورۆەگيا مەن شۆەيساريادا قازاقتار وتە از. ايتسە دە ولار ۇلتىمىزدىڭ ۇلتتىق قاسيەتىن جوعالتىپ الماۋعا بارىنشا ارەكەت ەتەدى.
فرانسياداعى قازاقتاردىڭ بارلىعى پاريج قالاسىنا جايعاسقان. قازاق مادەني ورتالىعى وتكەن عاسىردىڭ 80- جىلدارىننان باستاپ جۇمىس ىستەپ كەلەدى.
- پاريجدەگى قازاقتار ول جەرگە قاشان قونىس اۋدارا باستاعان؟
- پاريجگە 1960- جىلداردىڭ سوڭىندا تۇركياداعى قازاقتار جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ەڭبەك شارتىمەن كەلگەن. ولاردىڭ نەگىزگى كاسىبى تەرىمەن شۇعىلدانۋ بولعان. پاريجدە تەرى تونداردى تىگىپ، فابريكالاردا ەڭبەك ەتكەن. جالاقى مولشەرى جاقسى بولىپ، جاعدايلارى دا ءبىرشاما كوتەرىلگەن سوڭ، ارتتاعى تۋىستارىن جۇمىسقا تارتا باستايدى. بىرتە-بىرتە ۇيرەنسىپ، سول جەردە ءبىرجولا تۇراقتى تۇرىپ قالعان.
- فرانسياداعى قازاقتاردىڭ دەنى تۇركيادان بارعاندىقتان ۇلتىمىزدىڭ سالتىن، ءدىنىن ساقتاعان بولار؟
- ءارينە، ءدىنىمىز بەرىك ساقتالعان. اعا بۋىن تۇركيادا تۋىپ-وسكەندىكتەن مۇسىلماننىڭ بەس پارىزىن مۇمكىندىگىنشە تۇگەل وتەۋگە تىرىسادى. ورازا ايىندا ءار كۇن ءبىر ءۇي اۋىز اشتىرادى. كوپشىلىگى مەككەگە بارىپ، قاجى بولىپ كەلگەن. ايەلدەر باسىنان ورامال تاستامايدى. بالالار جازعى دەمالىستارىندا ءدىن ساباعىنا قاتىسادى. ولاردى دا بولاشاقتا ءدىنىن ۇمىتىپ كەتپەسىن دەگەن ماقساتتا وسى شارا ۇيىمداستىرىلعان. ادام ءدىنىن بىلمەسە مەملەكەتتى دە تانىمايدى. جەتى اتاسىن ءاردايىم ايتىپ، ۇيرەتىپ وتىرامىز. ول جاقتاعى قازاقتار ورتا ءجۇزدىڭ نايمان، كەرەي رۋلارىنىڭ ۇرپاقتارى. مەن دە اباق كەرەيدىڭ سارباس اتالىعىنانمىن.
- ول جاقتاعى جاستار مەكتەپتە فرانسۋز تىلىندە وقىعاندىقتان، ءوز تىلىنەن الشاقتاپ بارا جاتقان جوق پا؟
- مۇمكىندىگىنشە ءبارىمىز دە وتباسىمىزدا قازاقشا سويلەسەمىز. دەگەنمەن، تۇرعان جەرلەرىنىڭ ءتىلى باسىم بولىپ بارادى. مەن دە تۇركيادا تۇرىكشە ءبىلىم العاندىقتان ءوز انا ءتىلىمدى كەيىن ۇيرەندىم. ءبىراق، ول جاقتا ۇلتتىق پاتريوتتىق سەزىم كۇشتى. مەنىڭ ۇلىم ءوز بولمەسىنە قازاقستاننىڭ تۋىن ءىلىپ قويعان. قازىر «Kazakh.tv» تەلەارناسى جاقسى بولدى. وتباسىمىزبەن بىرگە قازاقستاننىڭ جاڭالىقتارىن كورەمىز. جاستار ءۇشىن ۇيىرمەلەر اشىلىپ، قازاقستاننان اپارعان ديسكىلەر ارقىلى قازاقشا اندەر ۇيرەنىپ جاتىر.
- ءسىز ءوزىڭىز قازاقستانعا العاش قاشان كەلدىڭىز؟
-1987- جىلى ىستامبۇلعا قازاقستاننان شاڭگەرەي جانىبەكوۆ اعامىز بارىپ، سول جەردە تانىسقان ەدىم.1989- جىلى ول كىسى ماعان شاقىرتۋ جىبەردى. ول كەزدە كەڭەس ءداۋىرى بولعاندىقتان العاش ماسكەۋگە كەلدىم. قاسىما ءبىر جولداسىمدى ەرتىپ الا كەلگەم. سەبەبى، بۇرىن كورمەگەن جەر بولعاندىقتان قورىقتىم. ماسكەۋدەن الماتىعا ۇشاققا وتىرعان كەزىمىزدە بەيتانىس كىسى قازاقشا سويلەدى. سول كەزدە كوڭىلىم تولقىپ، كوزىمنەن ەرىكسىز جاس شىعىپ كەتتى. الماتىعا كەلدىك. جان-جاعىمىزدىڭ ءبارى قازاق. كەرەمەت، ءبىزدىڭ وتانىمىز، اتاجۇرتىمىز بار ەكەنىن كوزىمىزبەن كورىپ، قازاق بولعانىمىز ءۇشىن بويىمىزدى ماقتانىش بيلەدى. ودان سوڭ جىل سايىن كەلە باستادىم.
- العاشقى كەلگەندەگى قازاقستان مەن بۇگىنگى قازاقستاننىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىققا نە ايتار ەدىڭىز؟
-العاش كەلگەندە، ارينە، ەلىمىزدى كورىپ قۋانعانىمىزدى جاسىرا المايمىن. ءبىراق، ول كەزدە جاعداي وتە قيىن ەدى. ءبىز ەكونوميكاسى دامىعان ەۋروپا ەلىندە تۇرعاندىقتان بۇل جاقتاعى تۇرمىسقا جۇرەگىم اۋىردى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان 1991-92- جىلداردا دا كەلىپ-كەتىپ تۇردىم. ەلدىڭ ەكونوميكاسى قۇلدىراعان، توقىراۋ كەزى ەدى. تاۋەلسىزدىكتى ساقتاي الا ما، بولماسا كەرى كەتە مە دەگەن كۇدىكتى ويلار دا مازالاعان. كوپ ۇزاماي كۇدىك بۇلتى سەيىلدى. 1992- جىلى قازاقتىڭ تاريحىنداعى ۇلى وزگەرىس - دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى بولدى. تۇڭعىش قۇرىلتايعا قاتىسىپ، اتامەكەن تورىندە دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان كەلگەن قانداستارمەن تابىستىق.
ارادا ون جال وتكەننەن كەيىنگى قاسيەتتى تۇركىستان قالاسىندا بولعان ەكىنشى قۇرىلتاي قوناعى بولۋعا اللا ءناسىپ ەتتى. ول كەزدە قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى تۇراقتانىپ، ءبارى دە ءبىر جۇيەگە تۇسكەن ەكەن. ال، 2005، 2011 - جىلدارعى استانا قالاسىندا بولعان قۇرىلتايلاردا ءاربىر قازاقتىڭ كوكىرەگىنە دەم بەرىپ، قازاق ەلىنىڭ مادەنيەتى مەن ەكونوميكاسىنىڭ وزگە ەلدەرمەن باسەكەگە تولىق تۇسە الاتىن ايعاقتادىق. كۇللى ەۋروپا جەرىندە كەزدەستىرمەگەن ءزاۋلىم عيماراتتاردى كورىپ تاڭ-تاماشا بولدىق. نە دەگەن قارقىندى تىرلىك. باس-اياعى ساۋساقپەن سانارلىق جىلدار ىشىندە استاناداي اسەم قالانى قولمەن تۇرعىزۋ كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ قولىنا كەلە بەرمەيتىنىن كۇللى قاۋىم مويىندادى.
- ءسىزدىڭ شەتەلدەگى قازاق ۇلتىنىڭ ىشىنەن شىققان ىسكەر ازامات ەكەنىڭىزدى بىلەمىز. ءوز كاسىپكەرلىگىڭىز جونىندە ايتساڭىز.
- العاش فرانسياعا بارعانىمدا ءبىر جىل عانا ءبىر قوجايىننىڭ قولىندا جۇمىس ىستەدىم. كەلەسى جىلى ءوزىمنىڭ جەكە دۇكەنىمدى قۇردىم. بىرتە-بىرتە جۇمىسىم العا باسىپ، كۇردەلى جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدىم. دۇكەنىمنىڭ اتىن «اتا» دەپ قويدىم. مۇنداعى ماقساتىم - بۇكىل پاريجدەگى ساۋدا وراندارىنىڭ اتاسى بولسىن دەگەنىم ەدى. سول نيەتىمدە جەتتىم دە. قازىر ول جاقتاعىلاردىڭ قايسىسىنان سۇراساڭىز دا «اتا» دۇكەنىن بىلمەيتىنى جوق. دۇكەندە ساتىلاتىن تاۋارلار نەگىزىنەن تەرىدەن جاسالعان كيىم-كەشەكتەر بولدى.
2002 - جىلى تۇركيادا فابريكا اشتىم. وندا تەرەزە پەردەلەرىن، ءجىپ شىعارامىز. فابريكادا 180 ادام جۇمىس ىستەيدى. بۇل ءوندىرىستى ىستامبۇلدا تۇراتىن كىشى ءىنىم جۇمالي باسقارادى. الماتىدا دا دۇكەندەرىم جۇمىس ىستەپ تۇر. بۇل جاقتاعى شارۋالارعا ۇلكەن ءىنىم مۇستافا باسشىلىق جاسايدى. ول ءبىزدىڭ وتباسىدان العاش اتاجۇرتقا قونىس اۋداردى. مەن وسىلاردىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، ولاردىڭ جۇمىستارىنا باعىت-باعدار بەرىپ، قاداعالاپ وتىرامىن. ءاربىر شەتتەگى قازاقتىڭ قازاقستاندا جۇمىس ىستەۋى - بورىشىمىز دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
- ءسىز بىرنەشە مەملەكەتتەرگە بارىپ-كەلىپ جۇرگەندە جول كەدەرگىلەرى بولماي ما؟
- جوق. سەبەبى، مەن فرانسيامەن قوسا تۇركيانىڭ دا ازاماتىمىن. تۇركيانىڭ تولقۇجاتىمەن جۇرگەندە ەشبىر كەدەرگى بولا قويمايدى. ال، فرانسيا ازاماتتىعىنداعى كىسىلەر ۆيزا اشتىرۋ ارقىلى كەلە الادى. مەن ءوزىم پاريجدە بولعانىممەن اتا-انام ىستامبۇلدا تۇرعاندىقتان ءبىر ءۇيىم سوندا. تۋعان جەرگە دەگەن سەزىمنىڭ قانشالىقتى دارەجەدە ەكەنىن اكەمنىڭ اڭگىمەلەرىنەن تەرەڭىرەك سەزىنەتىنمىن. سەبەبى، اكەم قىتايدان كەتكەندە 12 جاستا ەكەن. تۋىستارىن، تۋعان جەرىن ءالى كۇنگە دەيىن ايتىپ، جۇرەگى ەلجىرەپ وتىرادى.
دەرەككوز: «التىن وردا» گازەتى. 2011-جىلى
