جات جەردىڭ توپىراعى بۇيىرعان تۇلعالارىمىز

استانا. قازاقپارات - جات جەردىڭ توپىراعى بۇيىرعان تۇلعالارىمىز.

1. داماسك

ءابۋ ءناسىر ءال-فارابي. وتىراردا تۋىپ، الەمگە داڭقى جايىلعان شىعىستىڭ ۇلى ويشىلى، فيلوسوف، ماتەماتيك، استرونوم، فيزيك، بوتانيك، لينگۆيست، لوگيكا، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى ءال-فارابي بابامىز 970- جىلى شام شاهارىندا، قازىرگى سيريانىڭ داماسك قالاسىنداعى باب ءاس-ساعير زيراتىندا جەرلەنگەن. كەسەنەسى 2010 - جىلى قازاق ۇكىمەتىنىڭ ات سالىسۋىمەن قايتا قالپىنا كەلتىرىلدى.

2. مىسىر

بەيبارىس سۇلتان - 1223-77- جىلدارى مىسىردا بيلىك قۇرعان. قىپشاق دالاسىندا تۋعان داڭقتى ءامىرشى كايردە جەرلەنگەن. 2010 -جىلى قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن 6 تاريحي نىساننىڭ تىزىمىندە بەيبارىس بابامىزدىڭ دا كەسەنەسى بار.

3. ءۇندىستان

مۇحاممەد حايدار دۋلاتي (1499-1551) - ايگىلى تاريحشى، ادەبيەتشى، موعولستان مەن وعان ىرگەلەس ەلدەردىڭ تاريحى جونىندە اسا قۇندى دەرەكتەر بەرەتىن «تاريحي راشيدي» كىتابى مەن «جاحانناما» داستانىنىڭ اۆتورى. بەلگىلى عالىم، ءدىنتانۋشى شەيح ءابساتتار قاجى دەربىسالى 1998- جىلى ءۇندىستانعا ارنايى بارىپ، كاشمير شتاتىنىڭ استاناسى «مازاري-ي سالاتين» (پاتشالار قورىمى) قورىمىنان زيراتىن تاپتى.

4. تۇركيا

مۇستافا ءوزتۇرىك (1954-1995) - قازاق جەرىنە تاەكۆون-دو سپورتىنىڭ تۇقىمىن سەۋىپ، كوسەگەسىن كوگەرتكەن قاهارمان وعىلاندارىمىزدىڭ بىرەگەيى. تايەكۆون-دو سپورتىنان الەمنىڭ التى دۇركىن چەمپيونى، قارا بەلبەۋ، 6- دارەجەسىنڭ يەگەرى. بۇكىل مۇسىلمان الەمىندە وسى سپورت تۇرىنەن وسىنداي بيىكتىكتى باعىندىرعان جالعىز ادام.

1991- جىلى اتامەكەنىنە ورالعان اردا ازامات 1995- جىلى الماتىدا بەلگىسىز جاعدايدا كوز جۇمدى. سۇيەگى ستامبۇلداعى زيراتتا جەرلەنگەن.

سۇلتانشارىپ ءتايجى زۋقا ۇلى، قاليبەك حاكىم رايىمبەك ۇلى، حامزا ينان، قۇسايىن ءتايجى، حامزا ۇشار، ەلىسحان باتىر ءالىپ ۇلى - ХХ عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا شىنجاڭداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ كوسەمدەرى، ۇلت ءۇشىن كۇرەسكەن باتىر ءارى قايراتكەر تۇلعالار.

حاسەن ءورالتاي (1933-2010) - شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىنىڭ سيمۆولىنا اينالعان تۇلعا. ەۋروپاداعى «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قازاق ءبولىمىن 40 جىلعا جۋىق باسقارعان، ازاتتىق يدەياسىن جەر جۇزىندەگى قازاق بالاسىنا ۇزاق جىلدار بويى ناسيحاتتاعان قايراتكەر. 1991- جىلى 16-جەلتوقساندا جەر ءجۇزى قانداستارىنا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العانىن «ازاتتىق» راديوسىنان ءوز اۋزىمەن جاريالاپ، قۋانىشتان سول مەزەتتە جىلاپ جىبەرگەنى ەل ەسىندە اڭىز بولىپ قالدى. بەيىتى - تۇركيانىڭ ساليحلى قالاسىنداعى مۇسىلمان زيراتىندا.

5. گەرمانيا

سەرالى لاپين. قوعام قايراتكەرى، شىعىستانۋشى لاپين سەرالى مۇڭايتپاس ۇلى 1868- جىلى قىزىلوردا وبلىسى سىرداريا اۋدانى قوعالىكول اۋىلىندا تۋعان. اراب، پارسى ت.ب. شىعىس تىلدەرىن جەتىك ءبىلىپ، «شاهناما»، «تۋهرات ءال-حاني» داستاندارىنىڭ پارسى تىلىندەگى قولجازبالارىن زەرتتەگەن، فيرداۋسيدىڭ «شاهناماسىن» قازاقشا تارجىمالاعان. 1919 - جىلى سامارقان قالاسىندا بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولدى.

مۇستافا شوقاي (1890-1941) - كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، تۇرىك حالقىنىڭ داڭقتى كۇرەسكەرى. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا تۇركيا ارقىلى گەرمانياعا، سونان سوڭ فرانسياعا بارىپ ورنىعادى. الاش جۇرتىنىڭ قايسار ۇلى 1941- جىلى 27 - جەلتوقساندا بەرليندە جۇمباق جاعدايدا قايتىس بولدى.

ءماجيت ايتبايەۆ. اقىن، پۋبليسيست، ساياسي قايراتكەر، ХХ عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى - مۇستافا شوقايدىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى. ІІ دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا اۋىر جارالانىپ، نەمىستەردىڭ تۇتقىنىندا بولعان. جازۋشى قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ «كوكتوبەدەگى كەزدەسۋ» اتتى پەساسىنداعى اقىن اساننىڭ پروتوتيپى. توپىراق درەزدەن قالاسىنان بۇيىردى.

ماحمەت قۇلماعامبەتوۆ (1930-2008) - قازاقتان، ءتىپتى كۇللى ورتا ازيادان شىققان تۇڭعىش ديسسيدەنت. ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن جازىقسىز باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، جەتى جىل تۇرمەنىڭ دامىن تاتقان. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جوعارعى سوتتىڭ ۇكىمىمەن اقتالدى. ميۋنحەندە كوز جۇمدى.

6. قىتاي

اقىت ءۇلىمجى ۇلى (1868-1940 ج.ج) - اقىن، اعارتۋشى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى. قۇراندى تۇڭعىش رەت قازاق تىلىنە اۋدارعان. قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى سانالادى. شىڭ سىساي تۇرمەسىندە جاۋىزدىقپەن ءولتىرىلدى.

وسپان باتىر. ەل باسقارعان ايگىلى باتىر. 1943- جىلدىڭ كۇزىندە قىزىلقيا دەگەن جەردە جۇرتشىلىق ونى اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان كوتەرگەن. باتىردى قىتاي كوممۋنيستەرى قولعا تۇسىرگەن. 1951- جىلى 28 -ساۋىردە ۇرىمجىدە اتىلدى.

زۋقا ءسابيت ۇلى (1867-1929) - بيلىكتىڭ جەرگىلىكتى قازاقتارعا جاساعان وزبىر ساياساتىنا قارسى شىققان باتىر. ەل اۋزىندا «ءزابىر كورسەڭ، زۋقانى ىزدە» دەگەن ءسوز قالعان. باتىردى قاپىدا قولعا تۇسىرگەن سول كەزەڭدەگى قىتاي بيلىگى باسىن كەسىپ كوپىرگە ءىلىپ حالىققا ەسكەرتۋ جاساعان.

اسەت نايمانباي ۇلى (1867-1923) - قازاقتىڭ ايگىلى اقىنى، ءانشى سازگەرى. اسەتتىڭ كەمپىربايمەن قوشتاسۋى، «ماقپال»، «قارا كوز»، «مايدا قوڭىر»، «جيىرما بەس»، «قىسىمەت»، «ارداق» سەكىلدى اندەرى حالىق اراسىنا كەڭىنەن تانىمال. اڭداۋسىزدا الماسپەن ۋلانىپ قالعان قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ايرىقشا دارىن يەسى قاپىدا كوز جۇمدى. قابىرى قۇلجا اۋدانى كوكقامىر جايلاۋىندا.

بۇركىتباي تۇياق ۇلى. وسپان باتىر باستاعان كوتەرىلىسكە قاتىسقان باتىرلاردىڭ ءبىرى. باتىرلىعىمەن قوسا، انشىلىگىمەن دە تانىمال. بۇركىتباي شىعارعان «وي، عايشا» ءانى - قازىر قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرىندەگى شوقتىعى بيىك شىعارمالاردىڭ ءبىرى.

ءازىمحان تىشان ۇلى. 1929-1996- جىلدارى ءومىر سۇرگەن. اۋدارماشى، ادەبيەتتانۋشى عالىم. «ءۇش پاتشالىق قيسساسى»، «تاڭ داۋىرىندەگى تاڭدامالى ولەڭدەر»، «سۋ بويىندا»، «قىزىل سارايداعى ءتۇس» سىندى قىتاي كلاسسيكالىق شىعارمالارىن قازاقشالاعان.

بەيسەنبى دونەنباي ۇلى - اتاقتى كۇيشى، التاي وڭىرىندەگى اتاقتى ءتورت ءبيدىڭ ءبىرى. 17 جاسىنان شەشەندىگىمەن كوزگە تۇسكەن. قۇنانبايعا ارناعان «بوداۋ كەڭەس» كۇيىن، «جەكە باتىر»، «جەڭىلدىم»، «قىمىز كۇيى»، «ارمان-اي» سىندى كوپتەگەن كۇيلەردى شىعارعان.

سادىقوجا موشان ۇلى. قىتاي قازاقتارىنان شىققان ارقالى ءانشى، سال-سەرى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرىندەگى «سارى ءبيداي»، «اقالايىن» سىندى تانىمال تۋىندىلاردى شىعارعان.

جۇسىپبەك شايحىسلام ۇلى. ايگىلى اقىن 1857- جىلى اۋليە اتا جەرىندە تۋعان. اراب، پارسى تىلدەرىن جەتىك بىلگەن. «قاسەن مەن عاينيجامال»، «مۇڭلىق-زارلىق»، «ايمان-شولپان»، «ءبىرجان سال مەن سارا قىزدىڭ ايتىسى» سىندى شىعارمالاردىڭ اۆتورى.

ءنۇسىپحان كونباي ۇلى. (1896-1986 ج.ج) - اسكەري پولكوۆنيك، قوعام قايراتكەرى، اعارتۋشى.

اسەت ءجۇنىس ۇلى (1924-1994)- ساياسي قايراتكەر، قىتاي قازاقتارىنان شىققان اسكەري پولكوۆنيك. التاي اتتى اسكەرلەر پولكىندا شتاب باستىعىنىڭ ورىنباسارى، التاي اسكەري رايونى قولباسشىسى بولعان.

باسباي شولاق ۇلى باپين (1879-1941 ج.ج). قىتاي قازاقتارىنان شىققان اتاقتى باي، قوعام قايراتكەرى. ش ۇ ا ر تارباعاتاي ايماعىنىڭ العاشقى ءۋاليى (گۋبەرناتور).

مەيرامبەك بالۋان، بايقوزى جاساقباي ۇلى، بۇلانباي كولباي ۇلى -قىتاي قازاقتارىنان شىققان اتاقتى بالۋاندار.

ءمۇتالىپ ءامىرە ۇلى (1928-1988 ج.ج) - قىتاي قازاقتارىنان شىققان ايگىلى تەاتر جانە كينو اكتەرى. «تيان-شان قىزىل گۇلى»، «قىز بەيىتى»، «جەتىم قىزدىڭ ماحابباتى» سىندى اتاقتى كينوفيلمدەردە باستى رولدەردى سومداعان.

دالەلحان سۇگىرباي ۇلى (1906-1949 ج.ج) - ساياسي قايراتكەر. التاي ايماعىنىڭ ءۋاليى (گۋبەرناتور)، التاي اتتى اسكەرلەر پولكىنىڭ كومانديرى. 1949- جىلى بەيجىڭگە مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ارنايى جيىنعا ۇشىپ بارا جاتىپ، بايكال جەرىندە ۇشاق قۇلاپ قازا تاپتى.

نيعىمەت مىڭجان ۇلى (1922-1993) - اقىن، جازۋشى، ادەبيەتشى. بىرنەشە كوركەم شىعارمالار جيناعىنىڭ، «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، «قازاقتىڭ ميفتىك اڭىزدارى» زەرتتەۋ كىتاپتارىنىڭ اۆتورى.

تاڭجارىق جولدى ۇلى (1903-1947 ج.ج) - ايگىلى اقىن، قىتاي قازاقتارىنىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. 1940- جىلدان باستاپ شىڭ سىساي ۇكىمەتى قازاقتىڭ بەتكە ۇستار تۇلعالارىن اياۋسىز باسىپ-جانشىعان تۇستا تۇرمەگە قامالىپ، جان توزگىسىز ازاپقا ۇشىرايدى. 1947-جىلى اۋىر ناۋقاستان كوز جۇمدى.

قاجىعۇمار شابدان ۇلى (1925-2011) - جازۋشى. ساياسي سەبەپتەرمەن ءومىرىنىڭ قىرىق جىلعا جۋىعىن جازالاۋ لاگەرىندە، تۇرمەدە وتكىزگەن. «قىلمىس» تريلوگياسىنىڭ اۆتورى. 2011 - جىلدىڭ اقپان ايىندا ومىردەن وزعان قالامگەردىڭ سۇيەگى شاۋەشەك قالاسىنداعى مۇسىلمان قورىمىندا جاتىر.

7. تيبەت

بوكە باتىر جىرعالاڭ ۇلى (1846-1904). شىنجاڭدىق قازاق جازۋشىسى ءشامىس قۇمار ۇلى «بوكە باتىر» اتتى تاريحي رومانىنا سۇيەنسەك، 1846 -جىلى تۋعان. ارتىنا حالقىن ەرتىپ، تيبەت اسىپ، ءۇندىستاننىڭ شەكاراسىنا ات تۇمسىعىن تىرەپ توقتايدى. بۇل 1900- جىلداردىڭ شاماسى. بوكە باتىردى 1904 -جىلدىڭ جازىندا تيبەت تورەلەرى ەل استاناسى لحاسا قالاسىنا شاقىرادى. وسى ساپاردان ەلىنە ورالعان تۇستا بوكە اۋىرىپ، قايتىس بولدى. سۇيەگى تيبەت اۆتونوميالى رايونى، التىنتوق اۋدانىنا جەرلەندى.

چيڭ اسكەرلەرى بوكە باتىردىڭ دەنەسىن كوردەن سۋىرىپ الىپ، باسىن كەسىپ اكەتىپ، ءۇرىمجى كوشەسىنە ءىلىپ قويادى. كەيىن بالاسى راباي اكەسىنىڭ باسىن سۇراپ الىپ، بايىرعى مەكەنى التاي ولكەسىندەگى شىڭگىلىدىڭ بويى، ارالتوبە اۋىلىنا قاراستى وباتى قىستاعىنا اكەلىپ جەرلەگەن. تيبەت پەن التايدا جەرلەنگەن بوكە باتىر جىرعالاڭ ۇلىنىڭ باسى مەن دەنەسى ءبىر-بىرىنەن 3 مىڭ شاقىرىم قاشىقتا جاتىر.

8. رەسەي

قادىرعالي جالايىري (1530-1605) - اتاقتى عالىم، شەجىرەشى. تاۋەكەل حاننىڭ سارايىندا قىزمەت ەتىپ، اقىلشى مىندەتىن اتقارعان. ورازمۇحاممەد سۇلتانمەن بىرگە رەسەي پاتشاسى گودۋنوۆتىڭ قولاستىندا اماناتتا بولعان. 1602- جىلى جارىق كورگەن «جىلنامالار جيناعى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى. رەسەيدىڭ ريازان وبلىسى قاسىموۆ قالاسىنداعى مۇسىلمان قورىمىنا جەرلەندى.

بوكەي حان نۇرالى ۇلى (تۋىلعان جىلى بەلگىسىز-1815) - بوكەي ورداسىنىڭ حانى. ەدىل مەن جايىق وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى قازاقتىڭ اتاقونىسىن 1580 جىلدان رەسەي پاتشالىعى يەلەنىپ كەلگەن. بوكەي حان رەسەي پاتشاسى ІІ پاۆەلدەن قازاقتاردىڭ وسى جەرگە قونىستانۋىنا رۇقسات الدى. وسىلايشا، بوكەي ورداسىنىڭ ىرگەسى قالانىپ، ەلىمىزدىڭ باتىسىنداعى رەسەيمەن اراداعى شەكارا شەگەندەلدى. بوكەي حان 1815 - جىلدىڭ 21 - مامىرىندا كوز جۇمدى. زيراتى قازىرگى رەسەيدىڭ استراحان وبلىسى كراسنىي يار اۋدانى مالىي ارال اۋىلىنا جاقىن جەردە.

قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلى (1823-1896) - قازاقتىڭ ۇلى كۇيشىسى. «اداي»، «سارى ارقا»، «اقساق كيىك»، «تورەمۇرات»، «بالبىراۋىن»، «قۋانىش»، «كوبىك شاشقان»، «كىشكەنتاي»، سىندى وتىزعا تارتا كۇيدىڭ اۆتورى. كۇيشىنىڭ سۇيەگى استراحان وبلىسىنا قاراستى قۇرمانعازى توبە دەپ اتالاتىن جەردە جاتىر.

ءاليحان بوكەيحان (1874-1937) - ۇلت تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان، الاش جەرىنىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، كوگىندەگى بار بايلىعى قازاققا قىزمەت ەتۋىن ارمانداپ وتكەن اسا كورنەكتى تۇلعا. 1937- جىلدىڭ تامىزىندا ناقاق جالانىڭ قۇربانى بولىپ اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ۇلتىمىزدىڭ كوسەمى 1989 - جىلدىڭ 14- مامىرىندا ك س ر و جوعارعى سوتىنىڭ قاۋلىسىمەن اقتالدى.

سالىمگەرەي جانتورين (1864-1926) - ХХ عاسىر باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، مەسەنات. اتاقتى «عاليا» مەدرەسەسىن سالۋعا قارجىلاي ىقپال ەتكەن، «ءال-عالامي ءال-يسلامي» (مۇسىلمان الەمى) ءدىني-ساياسي گازەتىنىڭ قۇرىلتايشىسى هام يدەيالىق باعىتتاۋشىسى بولعان. الاش پارتياسىنىڭ كوسەمدەرىمەن ارالاسىپ، ولارعا قولداۋ كورسەتكەن. І مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى. مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتتىعىنا سايلاۋعا قاتىستىرۋ ءۇشىن وزىنە تيەسىلى جەردىڭ ءبىر بولىگىن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى مۇستافا شوقايعا بەرگەن. 1926- جىلى قازاندا جۇمباق جاعدايدا ومىردەن وزعان سالىمگەرەي جانتورين ۋفادا جەرلەندى.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ (1889-1931) - ХХ عاسىر باسىندا قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ۇلت قايراتكەرى، الاش قوزعالىسىنىڭ وكىلى، قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيك جازۋشىسى، اعارتۋشى عالىم. 1929- جىلى ۇلتشىلدىق ۇيىممەن بايلانىسى بار دەگەن جالامەن تۇتقىنعا الىنىپ، 1931 - جىلى اتۋ جازاسىنا كەسۋ تۋرالى سىرتتاي ۇكىم شىعارىلدى. رەسەي استاناسى ماسكەۋدە جەرلەنگەن ايماۋىتوۆتىڭ قابىرىن 1973 -جىلعا دەيىن بەلگىسىز بىرەۋلەر تازالاپ، كۇتىپ تۇرعان. كەيىن زيرات ءۇستى تەگىستەلىپ كەتتى.

ماعجان جۇمابايەۆ (1893-1938) - ХХ عاسىر باسىندا قازاق پوەزياسىنىڭ كوگىندە جارقىراي جانعان جۇلدىز. «الاش تۋى استىندا، كۇن سونگەنشە سونبەيمىز» دەگەن الاششىل، ازاتشىل اقىن قىزىل ساياساتتىڭ قۇربانى بولدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ دەرەگىنشە، ماعجاننىڭ سۇيەگى رەسەيدىڭ ماگادان وبلىسى سۋسۋمان اۋدانى بەرەلەح پوسەلكەسىنىڭ جانىنداعى زيراتتا جاتىر.

ەليزاۆەتا ءاليحان قىزى ءسادۋاقاسوۆا (1903-1971 ج.ج) - الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قىزى، داڭقتى قوعام قايراتكەرى سماعۇل ءسادۋاقاسوۆتىڭ جارى. دارىگەر-تەراپەۆت، مەديسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى. ІІ دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ءوزى سۇرانىپ اتتانعان.

ءماريام سەيدالينا - قازاق قىزدارىنان شىققان تۇڭعىش جۋرناليستەردىڭ ءبىرى، بەلگىلى زاڭگەر جانسۇلتان سەيداليننىڭ قىزى، ۇلت قايراتكەرى سەيىلبەك جانايداروۆتىڭ زايىبى. І دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى قازاقتارعا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن جارىمەن بىرگە مايدانعا اتتانىپ، سوندا قايتىس بولدى. نەۆەل قالاسىندا جەرلەنگەن.

نىعمەت نۇرماقوۆ (1895-1937 ج.ج) - كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، قالامگەر پۋبليسيست. الاش ارىسى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن ءبىر كۇندە، ءبىر ستاتيامەن ماسكەۋدە اتىلعان.

سۇلتانبەك قوجانوۆ (1894-1938) - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ۇستاز، عالىم، پۋبليسيست. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇلتتىق ماسەلەنى كەيىنگە ىعىستىرىپ تاستاۋعا باعىتتالعان ارەكەتىنە قارسى تۇرعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى. استانانى ورىنبوردان قىزىلورداعا كوشىرۋدە، بۇرمالانىپ كەلگەن «كيرگيز» دەگەن اتتى «قازاق» دەپ تۇزەتۋدە ەرەن قايرات كورسەتتى. 1938- جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن تۇلعا 1957 - جىلى اقتالدى.

ءنازىر تورەقۇلوۆ ( 1892-1937) - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. قازاقتان شىققان العاشقى كاسىبي ديپلوماتتاردىڭ ءبىرى. ك س ر و-نىڭ ساۋد ارابياسىنداعى وكىلەتتى وكىلى بولعان، دۋايەن لاۋازىمىنا (سول ەلدەگى ەلشىلەرگە باسشىلىق جۇرگىزەتىن دارەجە) جەتكەن تۇڭعىش قازاق. ۇلت مۇددەسىن ءوز ومىرىنەن بيىك قويعان ارداقتى ازامات 1937 -جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ءنازىردىڭ اتىلعانىنا نارازىلىق رەتىندە ساۋد ارابياسى كەڭەس وداعىمەن 39 جىل بويى قارىم-قاتىناس جاساۋدان باس تارتتى. قازىر ساۋد ارابياسىندا ءنازىر تورەقۇلوۆ اتىنداعى ورتالىق پەن كوشە بار.

تۇرار رىسقۇلوۆ ( 1894- 1938) - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. كەڭەستەر وداعىنىڭ ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى. 1937- جىلى 21 - مامىردا كيسلوۆودسكىدە دەمالىستا جۇرگەن رىسقۇلوۆ «پانتۇرىكشىل»، «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپپەن تۇتقىنعا الىندى. ماسكەۋ تۇرمەسىندە جۇرەك اۋرۋىنان قايتىس بولدى.

عاني مۇراتبايەۆ (1902-1925) - ورتالىق ازيا مەن قازاقستان جاستار قوزعالىسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى كوممۋنيستىك جاستار ينتەرناسيونالىنىڭ قايراتكەرى. وكپە اۋرۋىنان قايتىس بولىپ، ماسكەۋدەگى «ۆاگانكوۆ» قورىمىنا جەرلەندى. عانيدىڭ ءومىر جولىن سۋرەتتەيتىن «ءبىزدىڭ عاني»، «وسىنداي قىسقا عۇمىر» اتتى فيلمدەر تۇسىرىلگەن.

احمەت ءبىرىمجانوۆ (1871-1927) - الاش جۇرتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعا. رەسەيدىڭ І جانە ІІ مەملەكەتتىك دۋمالارىنا دەپۋتات بولىپ سايلانىپ، مۇسىلمان فراكسياسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان. لەنينگرادتا قايتىس بولعان احمەتتى اقتىق ساپارعا ءا.بوكەيحانوۆ، ءا.سەيدالين، م.اۋەزوۆ، ءا.مارعۇلان، ۇلى باتىربەك جانە تاتار زيالىلارى شىعارىپ سالعان. سۇيەگى لەنينگرادتاعى ۆولكوۆ زيراتىندا جاتىر.

قايىربولات مايدانوۆ (1956 - 2000) - اۋعانستانداعى سوعىستا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتانعان جالعىز قازاق. اۋعان جەرىندە بارلىعى 1250 تاپسىرمانى ورىنداپ، 1100 ساعات ۋاقىتىن اۋەدە وتكىزگەن. قارۋلاس دوستارى «لەتچيك وت بوگا» دەپ باعالاعان. 2000 - جىلى شەشەنستانداعى سوعىستا ەرلىكپەن قازا تاپقاننان كەيىن رەسەي فەدەراسياسىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. قازاقتىڭ قىران قاناتتى قاهارمان ۇلى سانكت-پەتەربۋرگتە جەرلەندى.

ەرىك قۇرمانعاليەۆ (1959-2007) - ايگىلى وپەرا ءانشىسى، اكتەر. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا، ك س ر و-داعى تۇڭعىش كونتراتەنور (وپەراداعى ەرلەر داۋىسىنىڭ ەڭ جوعارعى دياپازونى). 1988- جىلى بوستوندا وتكەن مۋزىكا فەستيۆالىنەن كەيىن امەريكالىق ب ا ق-تار ونى ءبىراۋىزدان «فەنومەن» دەپ باعالادى. 1992 - جىلى «مادام باتتەرفلياي» سپەكتاكلىندەگى باستى رولى ءۇشىن رەسەيدە «جىلدىڭ ۇزدىك اكتەرى» اتانعان. اسا سيرەك كەزدەسەتىن داۋىستىڭ يەسى 2007 - جىلى كوز جۇمىپ، ماسكەۋدەگى ۆاگانكوۆ زيراتىنا جەرلەندى.

قامبار مەدەتوۆ (1901-1938) - اتاقتى كۇيشى، ونەر قايراتكەرى. كۇيشىلىك ونەرىمەن ستاليننىڭ ءوزىن تاڭعالدىرعان. 1937- جىلى رەپرەسسياعا ۇشىراپ جەر اۋدارىلعان كۇيشى سولتۇستىك قيىر شىعىستا قايتىس بولدى.

ارىنعازى حان ءابىلعازيز ۇلى (1758-1833) - كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، تورە كۇيلەرىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، داۋلەسكەر كۇيشى. حالقىنا جاعىمدى بولعانى ءۇشىن ەل اۋزىندا «تىنىم حان» اتانعان. 1823- جىلى پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتى ونى قاپىدا الداپ قولعا ءتۇسىرىپ، كالۋگاعا جەر اۋداردى. ارىنعازى حان ايداۋدا ءجۇرىپ بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولدى.

9. يران

جارىلعاپ قىرىقمىلتىق (1908-1990) - يران قازاقتارىنان شىققان ايگىلى اقىن. تۋعان ەلگە دەگەن جۇرەكجاردى سەزىمنەن تۋعان جىرلارى قازاقستاندىق مەرزىمدى باسىلىمداردا ءجيى جاريالانىپ تۇردى. گۇمبەز-قاۋىس قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى قازاق اۋىلىندا ومىردەن وزدى.

10. موڭعوليا

كۇلتەگىن (684-731) - قاپاعان مەن بىلگە قاعاننىڭ تۇسىندا ءومىر سۇرگەن تۇركى مەملەكەتىنىڭ داڭقتى قولباسشىسى. ەجەلگى تاريحي-پوەزيالىق جازبا دەرەكتەر بويىنشا، 7 جاسىندا جەتىم قالعان، 16 جاسىندا بەس قارۋىن اسىنىپ، ەل قورعاعان. اعاسى تونىكوك دانانى تاققا وتىرعىزىپ، ءوزى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ات ارقاسىندا عۇمىر كەشكەن. 47 جاسىندا سوعىستا قازا بولدى. تاسقا قاشالعان كۇلتەگىن جازۋى - بۇكىل ادامزاتتىڭ باعا جەتپەس مۇراسى.

مۋكراس زايسانوۆ (1916-1976) - العاشقى قازاق گەنەرالدارىنىڭ ءبىرى، اتى اڭىزعا اينالعان اسكەري ۇشقىش. 1945- جىلى جاپونيامەن بولعان ۇرىستاعى تەڭدەسسىز ەرلىگى ءۇشىن گەنەرال-مايور اتاعىن يەلەنگەن، مونعوليا اسكەري-اۋە كۇشتەرىنىڭ باس قولباسشىسى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن. 1976- جىلى قايتىس بولعان داڭقتى باتىر ۇلان-باتوردا جەرلەندى.

نوعاي شىمشىر ۇلى (1902-1973) - مونعوليانىڭ تانىمال ساياسات جانە قوعام قايراتكەرى. مارشال چويبالساننىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن شىنجاڭ اسقان قازاق اۋىلدارىن قوبدا ايماعىنا قايتا اكەلىپ ورنالاستىرعان.

ءجاميلا ءابسالان قىزى (1901-1963) - موڭعوليانىڭ تۇراقتى پارلامەنتى - كىشى قۇرىلتايدىڭ باسقارما مۇشەلىگىنە سايلانىپ، «جاميلا سايد» اتانعان العاشقى قازاق ايەلى.

كوپەش ايتباي ۇلى، بارلام سابىلدىق ۇلى - 1850-70 جىلدارى موڭعوليا اسقان قازاق كوشىن باستاعان قايراتكەرلەر.

11. وزبەكستان

تاۋەكەل حان - 1583-1598- جىلدارى بيلىك قۇرعان قازاق حانى. ءوزىن «قازاق پەن قالماقتىڭ حانىمىن» دەپ اتاعان تۇڭعىش حان. بۇقار حاندىعىمەن كۇرەستە ماسكەۋمەن وداقتاسۋدى ءجون ساناپ، 1594- جىلى ەلشى اتتاندىرعان. بۇقارا قالاسىن الۋ ءۇشىن بولعان ۇرىستا اۋىر جارالانىپ، تاشكەنتكە كەلىپ قايتىس بولدى. سامارقان قالاسىندا جەرلەنگەن.

شىعاي حان - 1580-1582- جىلدارى بيلىك جۇرگىزگەن قازاق حانى. شايباني مۇراگەرلەرىنىڭ اراسىنداعى تاق تارتىسىن قازاق مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋعا ساتتى پايدالانعان. سامارقان قالاسىندا جەرلەنگەن.

جالاڭتوس باھادۇر سەيىتقۇل ۇلى (1576-1656) - باتىر قولباسشى، بي. باتىردىڭ دەنەسى سامارقان ءوڭىرى داعبيد قىستاعىندا جەرلەنگەن.

تولە بي (1663-1756)، ايتەكە بي (1644-1700) - قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن نىعايتۋعا زور ۇلەس قوسقان اتاقتى بيلەر. تاۋكەنى حان ەتىپ سايلاپ، ءۇش ءجۇزدىڭ ۇلىستارىن ءبىر ورتاققا باعىندىرۋعا ۇيىتقى بولعان. تولە بي تاشكەنتتەگى شايقانتاۋىر زيراتىنا جەرلەنگەن. ايتەكە ءبيدىڭ قابىرى تاشكەنتتەن 75 شاقىرىم جەردەگى قاۋىنشى جانە شىناز اۋىلدارىنىڭ ماڭىندا.

سىرىم دات ۇلى (1723-1802) - قولباسشى باتىر، بي، شەشەن، 1783-1797 - جىلدارداعى كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ ورىس وتارشىلارىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ جەتەكشىسى. پاتشا اسكەرىنەن باس ساۋعالاعان سىرىم حيۋا حاندىعىنىڭ جەرىنە ءوتىپ كەتەدى. ەل اراسىنا اتاعى كەڭىنەن تاراعان باتىردان قاۋىپتەنگەن حيۋا حانى ونى قاپىدا ۋلاپ ولتىرگەن. زەرتتەۋشىلەردىڭ دەرەگىنشە، قاراقالپاقستاندا جەرلەنگەن.

ەر قوساي (1507-1594) - حالىق باتىرى. قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن، قازاق ۇلتى مەن مەملەكەتتىگىن نىعايتۋعا ۇلەس قوسقان تاريحي تۇلعا. ەر قوساي تۇركىمەننىڭ ەر سارى كوسەمىنىڭ قىزى وعىلمەڭلىگە ۇيلەنگەن. ودان جورىق جىرشىلارى، اقىندار، جىراۋلار، ونەر شەبەرلەرى قالنياز، ءابىل، نۇرىم، قاشاعان سىندى دۇلدۇلدەر تاراعان. ەر قوساي مەن وعىلمەڭلى انا نۇكىس قالاسىنىڭ بەستوبە جەرىندە جەرلەنگەن، باستارىنا مازار ورناتىلعان.

سابىر راحىموۆ (1902-1945) - كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، گۆارديا گەنەرال-مايورى، داڭقتى قولباسشى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى قازىعۇرت اۋدانىندا تۋعان. ۇلتى قازاق بولسا دا، قۇجاتى «وزبەك» دەپ قاتە تولتىرىلىپ، ۇزاق جىلدار بويى وزبەك ۇلتىنان شىققان تۇڭعىش گەنەرال سانالىپ كەلدى. 1945- جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا كوز جۇمدى. تاشكەنتتەگى كافانوۆ ساياباعىنا جەرلەندى.

حايرەتدين بولعانبايەۆ (1894-1937) - الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى، پۋبليسيست، ادەبيەتتانۋشى، جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى. 1937- جىلى تاشكەنتكە ەتاپپەن جىبەرىلىپ، «ۇشتىكتىڭ» شەشىمىمەن اتىلدى. 1957- جىلدىڭ تامىز ايىندا قىلمىستىڭ قۇرامى دالەلدەنبەگەندىكتەن اقتالدى.

12. ۋكراينا

عۇبايدوللا جاڭگىر ۇلى بوكەيەۆ (1840-1909) - اسكەري قايراتكەر، رەسەي ارمياسىنىڭ گەنەرالى. ورىس-تۇرىك سوعىسىندا ايرىقشا قولباسشىلىق قابىلەت كورسەتكەنى ءۇشىن گەنەرال-مايور اتاعىن، «ەرلىگى ءۇشىن» التىن قىلىشىن يەلەنگەن، І دارەجەلى اننا وردەنىمەن ماراپاتتالعان. كوپتەگەن قازاق جاستارىنىڭ رەسەي وقۋ ورىندارىنا تۇسۋىنە، قىزمەتكە ورنالاسۋىنا جاعداي جاساعان. ناقاق جالامەن اباقتىعا قامالعان اتاقتى اقموللا اقىننىڭ بوساپ شىعۋىنا كومەكتەسكەن. وتستاۆكاعا شىققان سوڭ 1902- يمپەراتور سىيعا تارتقان يالتاداعى يەلىگىنە كوشىپ بارىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سوندا تۇردى.

13. تۇركىمەنستان

قۇنىسكەرەي قوجاحمەتوۆ (1895-1964) - قىزىل چەكيستەرگە قارۋلى قارسىلىق كورسەتكەنى ءۇشىن قۋعىندالعان، «باندى قۇنىسكەرەي» اتانعان حالىق باتىرى. اتىراۋ وبلىسى قىزىلقوعا اۋدانى تايسويعان قۇمىندا تۋعان. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قاندىقول قاراقشى دەگەن جالا جابىلسا دا، ادىلدىگىمەن، ەرلىگىمەن ەسىمى اڭىزعا اينالعان. 1933 - جىلى تۇركىمەنستانعا باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولدى. سول جاقتا ءابىلقايىر جامانوۆ دەگەن اتپەن ءومىر ءسۇرىپ، 1964- جىلى ومىردەن وزدى.

جات جەردىڭ توپىراعىن جاستانعان تۇلعالارىمىزدىڭ سۇيەگىن اتامەكەنگە اكەلىپ جەرلەۋ ىسىنە قاتىستى ەلىمىزدەگى زيالى قاۋىمنىڭ پىكىرى ءارقيلى.

تۇرسىن جۇرتباي، جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:

- سماعۇل سادۋاقاسوۆ سياقتى، نىعمەت نۇرماقوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، ءاليحان بوكەيحان، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، قايىر عابباسوۆتاردىڭ قايدا جاتقانى بەلگىلى. ولاردى سۇراتىپ الۋ جەكە ازاماتتاردىڭ قاتىسۋىمەن شەشىلەتىن شارۋا دەپ ويلايمىن. ال وسى ىسكە مەملەكەت ارالاسىپ، سولاردىڭ بارلىق سۇيەكتەرىن جيىپ الۋ تۋرالى قاۋلى شىعارسا، بۇل ۇلكەن ۇجىمدىق جۇمىستىڭ باستاماسى بولار ەدى. بۇگىندە سانكت-پەتەربۋرگتىڭ كۋنستكامەراسىندا كەيكى باتىردىڭ باس سۇيەگى جاتىر. ال ونىڭ ىشىندەگى ەڭ قيىنى ول - كەنەسارى باتىردىڭ باس سۇيەگى. رەسەيدە 38600 دەي باس سۇيەك ساقتالعان. سونىڭ 2 مىڭدايى قازاقستانعا قاتىستى باس سۇيەكتەر. ولاردىڭ ءبارىن اكەلۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق كەنەسارىنىڭ باسىن ەلگە قايتارۋ پرەزيدەنت پەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ قاتىسۋىنسىز شەشىلمەس. سەبەبى، بۇل جۇمىستىڭ ەرەكشە ساياسي استارى بار.

بەيبىت قويشىبايەۆ،جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:

- بۇل ورايدا قازاق مەملەكەتتىلىگىن الپاۋىت جاۋلاۋشىلاردان ون جىل بويى قورعاپ، سول جولدا مەرت بولعان كەنەسارى حاننىڭ، ازاتتىق ءۇشىن جان بەرگەن وزگە دە باتىرلاردىڭ، ماسەلەن كەيكىنىڭ باس سۇيەگىن رەسەي مۇراجايى قورىنان ەلگە قايتارۋ ماسەلەسىن شەشۋدى پارىز دەپ ۇققان ءجون.

دۇكەن ماسىمحان ۇلى، اقىن، اۋدارماشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:

- جالپى، شەت مەملەكەتتەردە جەرلەنگەن تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ سۇيەگىن جاپپاي اتامەكەنگە ورالتۋعا مەن قارسىمىن. ماسەلەن، قىتايدا جاتقان تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ كوپشىلىگى شەيىت كەتسە دە، سۇيەكتەرى مۇسىلمانشا راسىممەن جەر قوينىنا بەرىلگەن. مۇنىڭ بارلىعى شەت مەملەكەتتەردە قازاقتىڭ جەرى بولعاندىعىن، وندا قازاقتار مەكەندەگەنىن ايعاقتايتىن تاريحي كۋالار بولىپ تابىلادى. كۇنى ەرتەڭ ونداعان جىلداردان كەيىن زامان وزگەرگەن كەزدە، بابالارىمىزدىڭ باسىنا قويىلعان قۇلپىتاستار، ولاردىڭ زيراتتارى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ارتىندا قالدىرعان ءىزىنىڭ، تاريحي دالەلدىڭ رولىن اتقارادى.

P.S. زامانا داۋىلىمەن الىسىپ، عۇمىرى ات ۇستىندە وتكەن بابالارىمىزدىڭ باسى قايدا قالماعان؟! ماڭگىلىك مەكەن تۋعان ەلىنەن جىراقتا، جات جەردىڭ توپىراعىنان بۇيىرعان تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرقاتارىن جوعارىدا تىزبەلەپ وتتىك. بۇل تىزىمگە ەنبەي قالعان، بىزگە اتى-ءجونى بەيمالىم قانشاما قانداستارىمىزدىڭ سۇيەگى جات جەردە قالدى؟!

قۇدايعا تاۋبە، ءداۋىردىڭ دوڭگەلەگەن دوڭعالاعىنا ىلەسىپ، الەم ەلدەرىمەن تەڭ اتانىڭ ۇلىنداي يىق تەڭەستىرگەن قازاقتار بۇگىندە التى قۇرلىققا تابان تيگىزىپ، تالاي مەملەكەتتىڭ ءدامىن تاتىپ ءجۇر. ەندەشە، ولار تابانى تيگەن مەملەكەتتە جەرلەنگەن بابالارىنىڭ باسىنا بارىپ قۇران باعىشتاپ جاتسا، ءساۋاپتى ءىس ەمەس پە!

ازىرلەگەن ارنۇر اسقار

دەرەككوزى: «نۇر استانا» گازەتى. 2011-جىل