برازيلياداعى قاقتىعىس: حالىق نەگە كوشەگە شىقتى
وسىعان وراي، برازيلياداعى قاقتىعىستىڭ سەبەپ-سالدارى قانداي، جاڭادان پرەزيدەنت بولىپ سايلانعان لۋيس يناسيۋ لۋلا دا سيلۆا كىم، جالپى ەلدەگى قازىرگى جاعداي تۋرالى ماتەريال دايىنداۋدى ءجون كوردىك.
برازيلياداعى قاقتىعىستىڭ سەبەپ-سالدارى
2022-جىلدىڭ 30- قازانىنداعى برازيليادا وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا لۋيس يناسيۋ لۋلا دا سيلۆا جەڭىسكە جەتىپ، بيلىككە قايتا ورالدى. ول 2003-2010-جىلدارى دا مەملەكەتتى باسقارعان بولاتىن. سايلاۋدىڭ ءبىرىنشى تۋرىندا ۇمىتكەرلەردىڭ ەشقايسىسى جەتكىلىكتى داۋىس جيناي العان جوق. تەك ەكىنشى تۋردا عانا كىمنىڭ پرەزيدەنت بولاتىنى بەلگىلى بولدى. جاڭا پرەزيدەنت لۋيس يناسيۋ لۋلا دا سيلۆاعا سايلاۋشىلاردىڭ 50,9 پايىزى داۋىس بەرسە، سول كەزدەگى پرەزيدەنت جاير بولسونارۋدى قولداعاندار سانى 49,1 پايىزدى قۇراعان. وسىلايشا، نەبارى ءبىر-اق پايىز ايىرماشىلىقپەن لۋيس يناسيۋ لۋلا دا سيلۆا برايزيليانىڭ جاڭا پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. كەيىن 22- قاراشادا بولسونارۋ ەلەكتروندى سايلاۋ جاشىكتەرىنىڭ دۇرىس جۇمىس ىستەمەگەنىن ايتىپ، برازيليانىڭ ەڭ جوعارى سايلاۋ سوتىنا شاعىم تۇسىرگەن ەدى. الايدا ونىڭ ارىزى قارالعان جوق. ءسويتىپ، بيىلعى 1- قاڭتاردا برازيليادا 13 جىلعا جۋىق ۇزىلىستەن كەيىن پرەزيدەنت لاۋازىمىنا قايتا كەلگەن دا سيلۆانىڭ يناۋگۋراتسياسى ءوتىپ، ول زاڭدى تۇردە قىزمەتىنە كىرىستى.
لۋلا دا سيلۆانىڭ ۇلىقتاۋ راسىمىنەن كەيىن ءبىر اپتا وتكەندە، ياعني 8- قاڭتاردا بۇرىنعى پرەزيدەنت جاير بولسونارۋدىڭ جاقتاستارى ونىڭ سايلاۋدا جەڭىلگەنىن مويىنداۋدان باس تارتىپ، ەل استاناسى برازيلياداعى پارلامەنت پەن باسقا دا ۇكىمەتتىك عيماراتتارعا شابۋىل جاسادى.
«Correio Brasiliense» باسىلىمىنىڭ حابارلاۋىنشا، ەكس-پرەزيدەنتتى قولداۋشىلار ۇلتتىق كونگرەسس عيماراتىنا باسىپ كىرگەن. وقيعا ورنىنان تۇسىرىلگەن فوتوسۋرەتتەردەن جۇزدەگەن ادامنىڭ اتالعان عيماراتقا باسا كوكتەپ ەنىپ بارا جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. ولاردىڭ كوپشىلىگى فۋتبولدان ۇلتتىق قۇراماسىنىڭ سارى جەيدەسىن كيىپ العان. سايلاۋدان بەرى بۇل فورما جاير بولسونارۋ جاقتاستارىنىڭ ەرەكشە سيمۆولىنا اينالعان ەدى.
كەيبىر مالىمەتتەرگە سايكەس، پرەزيدەنت لۋيس يناسيۋ لۋلا دا سيلۆا ميتينگ باستالعان تۇستا سان-پاۋلۋ شتاتىندا جۇمىس ساپارىمەن جۇرگەن. ءبىرقاتار ب ا ق ونى برازيليادان ەۆاكۋاتسيالادى دەپ تە جازعان. پرەزيدەنت شەرۋگە شىققانداردى ايىپتاپ، ولاردىڭ قىلىقتارىنا «ۆانداليزم مەن فاشيزم ارەكەتى» دەپ باعا بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، ەل تاريحىندا مۇنداي وقيعا بۇرىن-سوڭدى بولماعان.
«ولار ناعىز ۆاندالدارعا ۇقساپ، كوز الدىنداعىسىنىڭ ءبارىن قىرىپ-جويىپ جاتىر. قاۋىپسىزدىك دۇرىس قامتاماسىز ەتىلمەگەن. مۇنى ىستەگەندەردىڭ ءبارى جازالاناتىن بولادى»، - دەدى پرەزيدەنت دا سيلۆا.
شەرۋگە شىققاندار تەك ۇلتتىق كونگرەستى عانا ەمەس، پرەزيدەنت سارايى مەن جوعارعى سوتتىڭ عيماراتىنا دا باسىپ كىردى. وسىلايشا، شابۋىل ءۇش ساعاتقا سوزىلعان. سوڭعى مالىمەتتەر بويىنشا، پوليتسيا عيماراتتاردى شەرۋشىلەردەن ازات ەتىپ، 400 دەن استام ادامدى قاماۋعا الدى. ءتارتىپ ساقشىلارى نارازىلىق بىلدىرۋشىلەرگە قارسى گاز، كوزدەن جاس اعىزاتىن گاز، رەزەڭكە وق قولدانعان. بۇعان جاۋاپ رەتىندە دەمونسترانتتار كولىكتەردى ورتەپ، پوليتسياعا تاس لاقتىرعان. الدىن-الا بولجام بويىنشا، شەرۋگە 5 مىڭنان استام ادام قاتىسقان.
قازىرگى تاڭدا بۇرىنعى پرەزيدەنت جاير بولسونارۋ ا ق ش- تىڭ فلوريدا شتاتىندا، ول برازيلياداعى جاعدايعا قاتىستى مالىمدەمە جاساعان جوق.
لۋيس يناسيۋ لۋلا دا سيلۆا كىم؟
مەملەكەتتىك جانە ساياسي قايراتكەر، ەلدىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى لۋيس يناسيۋ لۋلا دا سيلۆا 1945-جىلى 27- قازاندا برازيليانىڭ گارانيۋنس قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول مەتاللۋرگيالىق زاۋىتتا جۇمىس ىستەدى. كەيىن جونۋشى (توكار) ماماندىعىن الدى. ءسويتىپ، سان-بەرناردو-دۋ-كامپۋداعى Industrias Villares زاۋىتىنا جۇمىسقا ورنالاستى. 1964-جىلدان ەڭبەكشىلەر وداعى كاسىپوداق ۇيىمىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولدى. 1980-جىلى ول تسەنتريستىك-سولشىل جۇمىسشىلار پارتياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. وسى پارتيانىڭ ءبىرىنشى ۇلتتىق سەزىندە ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى، بۇل قىزمەتتى 1994-جىلعا دەيىن اتقارىپ، سودان كەيىن پارتيانىڭ قۇرمەتتى ءتوراعاسى اتانعان. كەيىننەن ءتۇرلى ساياسي پوزيتسيالاردا قىزمەت ەتتى.
برازيليادا تىكەلەي پرەزيدەنت سايلاۋى ەنگىزىلگەن سوڭ ول 1989، 1994، 1998-جىلدارى سايلاۋعا ءتۇستى. الايدا تەك 2002-جىلى پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى (2003-جىلى 1- قاڭتاردا ۇلىقتاۋ ءراسىمى ءوتتى). ال 2006-جىلى 60,8 پايىز داۋىس جيناپ، جاڭا مەرزىمگە قايتا سايلاندى.
اشىق دەرەككوزدەرگە سەنسەك، لۋلا دا سيلۆانىڭ پرەزيدەنتتىگى كەزىندە برازيليا 1980-جىلداردان بەرگى سىرتقى قارىزىن وتەپ، ينۆەستيتسيا سالۋعا قولايلى مەملەكەتكە اينالعان. ەلدە قاتاڭ قارجىلىق ساياسات جۇرگىزىلىپ، ونىڭ ىشىندە ينفلياتسيامەن كۇرەسۋ ماقساتىندا ەلدەگى كەدەيشىلىك دەڭگەيىن تومەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن الەۋمەتتىك باعدارلامالار كەشەنى ىسكە اسىرىلدى.
كەيىن پرەزيدەنتتىك مەرزىمى اياقتالعاننان كەيىن لۋلا دا سيلۆا 2011-جىلدان باستاپ «لۋلا ينستيتۋتى» دەپ اتالىپ كەتكەن ازاماتتىق ينستيتۋتتا جۇمىس ىستەپ، ءدارىس وقىدى.
2015-جىلى جەمقورلىقپەن اينالىستى دەگەن ايىپپەن تەرگەۋگە الىندى. 2017-جىلى دا سيلۆانى سوت كىنالى دەپ تانىپ، 9,5 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. الايدا ول 580 كۇن عانا قاماۋدا بولىپ، 2019-جىلدىڭ 8- قاراشاسىندا بوساپ شىقتى. ال 2021-جىلدىڭ ناۋرىزىندا جوعارعى سوتتا وعان قاتىستى ۇكىمدەردىڭ كۇشى جويىلدى. 2022-جىلدىڭ شىلدەسىندە ول پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا جۇمىسشىلار پارتياسىنىڭ اتىنان كانديدات بولدى.
لۋلا دا سيلۆا سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا كەدەيشىلىكپەن، سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستى كۇشەيتۋگە، مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ اشىقتىعىن ارتتىرۋعا جانە قارۋ-جاراق اينالىمىنا قاتىستى ەرەجەلەردى قاتايتۋعا ۋادە بەردى.
ساراپشىلاردىڭ پايىمىنشا، برازيلياداعى بىلتىرعى سايلاۋدا كوپشىلىك بولجاماعان ناتيجە تىركەلدى. ويتكەنى وڭشىل ۇلتشىل كوزقاراستاعى جاير بولسونارۋ مەن سوتسياليست لۋلۋ دا سيلۆا اراسىنداعى باسەكەنىڭ تاعدىرىن نەبارى 1 پايىز داۋىس شەشىپ كەتتى.
پەلەنىڭ ءولىمى دەمونسترانتتاردى جوسپارىن كەيىنگە شەگەرۋگە ماجبۇرلەدى
جالپى بۇعان دەيىن دە ساراپشىلار سايلاۋ ناتيجەسى قانداي بولسا دا، ساياسي باسەكەدە كىم جەڭسە دە ەلدە تولقۋلار بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان بولاتىن. ويتكەنى ساۋالنامالار مەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ناتيجەلەرىنە سايكەس، ەلدە قازىرگى پرەزيدەنت دا سيلۆا مەن بۇرىنعى پرەزيدەنت بولسونارۋدىڭ جاقتاستارىنىڭ سانى شامامەن تەڭ بولعان. ونى ءبىرىنشى جانە ەكىنشى تۋردىڭ ناتيجەسىنەن دە بايقاپ وتىرمىز. دەگەنمەن لۋلا دا سيلۆانى ۇلىقتاۋ ءراسىمى 1- قاڭتاردا وتكەنىمەن، ەكس-پرەزيدەنت جاقتاۋشىلارى تەك ءبىر اپتادان كەيىن عانا شەرۋگە شىعىپ وتىر. كەيبىر ماماندار رەاكتسيانىڭ بۇلاي كەش بولۋىن ەلدەگى ءۇش كۇندىك ازا تۇتۋمەن بايلانىستىرادى.
ەسكە سالايىق، وتكەن جىلدىڭ 29- جەلتوقسانىندا اتى اڭىزعا اينالعان فۋتبولشى پەلە قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنان 82 جاسىندا قايتىس بولدى. 2021-جىلى ونىڭ توق ىشەگىنە وتا جاسالىپ، سودان بەرى ەمدەلگەن ەدى. ونىڭ جەرلەۋ ءراسىمى 3- قاڭتاردا ءوتتى.
برازيليا ۇكىمەتى اتى اڭىزعا اينالعان فۋتبولشى، الەمنىڭ ءۇش دۇركىن چەمپيونى پەلەنىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى ەلدە 29-31- جەلتوقسان ارالىعىندا ازا تۇتۋ جاريالادى.
پەلە (شىن اتى ەدسون ارانتەس دۋ ناسيمەنتو) - ۇلتتىق قۇراما ساپىندا ءۇش رەت الەم چەمپيونى اتانعان تاريحتاعى جالعىز فۋتبولشى (1958، 1962، 1970). ول برازيليا قۇراماسى ساپىندا 92 ماتچ وتكىزىپ، 77 گول سوققان. 2000-جىلى فيفا پەلە مەن ارگەنتينالىق ديەگو مارادونانى ⅩⅩ عاسىردىڭ ۇزدىك فۋتبولشىلارى دەپ اتادى.
برازيلياداعى وقيعاعا الەمنىڭ رەاكسياسى قانداي بولدى؟
ا ق ش، يسپانيا، پورتۋگاليا، فرانسيا جانە يتاليا بيلىگى برازيلياداعى شەرۋلەردى ايىپتاپ، پرەزيدەنت لۋيس يناسيۋ لۋلا دا سيلۆانى قولدايتىنىن ءبىلدىردى.
«مەن برازيلياداعى دەموكراتياعا قول سۇعۋ ارەكەتىن ايىپتايمىن. ەلدىڭ دەموكراتيالىق ينستيتۋتتارىن ءبىز تولىق قولدايمىز جانە برازيليا حالقىنىڭ ەرىك-جىگەرىنە ەش نۇقسان كەلتىرىلمەۋ كەرەك. مەن پرەزيدەنت لۋلا دا سيلۆامەن جۇمىستى جالعاستىراتىنىمىزدى اسىعا كۇتەمىن»، - دەدى ا ق ش پرەزيدەنتى دجو بايدەن ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا.
يسپانيا پرەمەر-ءمينيسترى پەدرو سانچەس تە برازيليانىڭ قازىرگى پرەزيدەنتىن قولدايتىنىن ءبىلدىردى. ول: «مەن پرەزيدەنت لۋلا دا سيلۆانى جانە برازيليا حالقى ەركىن جانە دەموكراتيالىق جولمەن سايلاعان ينستيتۋتتاردى قولدايمىن. ءبىز برازيليا كونگرەسىنە جاسالعان شابۋىلدى قاتاڭ ايىپتايمىز جانە دەموكراتيالىق قالىپتى جاعدايعا ورالۋعا شاقىرامىز»، - دەپ جازدى سانچەس.
پورتۋگاليا ۇكىمەتى دە برازيليا استاناسىنداعى «زورلىق-زومبىلىق پەن تارتىپسىزدىكتەردى» ايىپتاپ مالىمدەمە جاسادى. سونىمەن قوسا فرانتسيا پرەزيدەنتى ەممانيۋەل ماكرون دا باسقا الەمدىك كوشباسشىلارعا قوسىلىپ، برازيليا پرەزيدەنتىن قولدادى. «برازيليا حالقى مەن دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ قالاۋىن قۇرمەتتەۋ كەرەك! پرەزيدەنت لۋلا دا سيلۆا فرانسيانىڭ ءسوزسىز قولداۋىنا يە»، - دەپ جازدى ماكرون ءوزىنىڭ پاراقشاسىندا.
برازيلياداعى تارتىپسىزدىكتى يتاليا پرەمەر-ءمينيسترى دجوردجا مەلوني، ەۋروپالىق وداق پرەزيدەنتى شارل ميشەل جانە ەۋرووداقتىڭ باس ديپلوماتى جوسەپ بوررەل دە ايىپتاپ، ەلدىڭ قازىرگى بيلىگىن قولدايتىنىن جەتكىزدى.
قازىرگى ۋاقىتتا CNN Brasil ارناسىنىڭ حابارلاۋىنشا، ءۇش نەگىزگى ۇكىمەت عيماراتى - جوعارعى سوت، پرەزيدەنت سارايى جانە پارلامەنت عيماراتى نارازىلىق بىلدىرۋشىلەردەن ازات ەتىلگەن.
ەلدە 31- قاڭتارعا دەيىن توتەنشە جاعداي رەجيمى جاريالاندى
برازيليا پرەزيدەنتى لۋيس يناسيۋ لۋلا دا سيلۆا ەل استاناسىنداعى تارتىپسىزدىكتەرگە بايلانىستى ايدىڭ سوڭىنا دەيىن توتەنشە جاعداي جاريالادى. قاۋلىعا سايكەس، ەنگىزىلگەن شارانىڭ ماقساتى «قوعامدىق ءتارتىپتى ورەسكەل بۇزۋدى توقتاتۋ» بولىپ وتىر. مەملەكەت باسشىسى فەدەرالدىق كۇشتەردى قولدانۋعا بۇيرىق بەردى. ول ۇكىمەت عيماراتتارىنا شابۋىل جاساعانداردى «فاشيستەر» دەپ اتاپ، ولاردىڭ مىندەتتى تۇردە جازالاناتىنىن قاداپ ايتتى.
«...مۇنى جاساعان ادامدار تابىلىپ، مىندەتتى تۇردە جازاسىن الادى. دەموكراتيا ءسوز بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرەدى، سونىمەن قاتار ادامداردان ينستيتۋتتاردى قۇرمەتتەۋىن تالاپ ەتەدى. سونىمەن قوسا ولاردى قارجىلاي قولداپ، تارتىپسىزدىكتەردى ۇيىمداستىرعانداردى دا تابامىز»، - دەدى ول ءوز سوزىندە.
جالپى برازيليادا سايلاۋ ناتيجەسىنە قارسى نارازىلىق اكسيالارى بۇعان دەيىن ايتارلىقتاي بايقالا قويعان جوق. بولسونارۋدىڭ جاقتاستارى جولداردى جاۋىپ، ءار جەردە شاتىر تىگۋمەن عانا شەكتەلگەن ەدى. ونىڭ ۇستىنە، جاير بولسونارۋدىڭ ءوزى جەڭىلگەنىن مويىنداپ، «ەل ازاماتى رەتىندە كونستيتۋتسياعا باعىناتىنىن» ايتتى. دەگەنمەن كەشە، ياعني 8- قاڭتاردا بۇرىنعى پرەزيدەنتتىڭ جاقتاستارى ميتينگكە شىعىپ، مەملەكەتتىك عيماراتتارعا شابۋىل جاسادى. قازىرگى تاڭدا اتالعان نىساندار ازات ەتىلىپ، 400 گە جۋىق ادام ۇستالعان.
