باقىتجول كاكەش. التىن قازىق - اتاجۇرتقا كوشكەن اۋىل تۋرالى اڭگىمە
بۇگىن كوكەڭ ەرتە قوزعالىپ تورى توبەلىن بەلدەۋگە بايلاتقان. ەندى مىنە كۇمىس ەرىن كۇن كوزىنە سۇقتاندىرىپ سىرتقا شىعارىپ، اتتانباققا قام جاساپ ءجۇر. جەتپىستى جەلكەلەگەن قارتتىڭ قيمىل- قوزعالىسى ونىڭ ءالى دە شيراق، تىڭ ەكەنىن اڭعارتىپ تۇر. كوكەڭ ات ارقاسىنا قاراقۇيرىق تەرىسىنەن جاسالعان تەرلىكتى اپارا بەرىپ، بوگەلىپ قالدى. وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن نەمەرەسى مەدەت تورى توبەلدى الاوكپە قىلىپ زورىقتىرىپ، تەرلەتىپ اكەلىپ، سۋىتپاي وتقا جىبەرىپ ارقاسىن ءىسىندىرىپ تاستاعان ەدى. سول ەسىنە ءتۇسىپ ات ارقاسىن انىقتاپ سىيپالاپ كوردى. ىسىگى قايتىپ جازىلىپ قالعان سەكىلدى. دەگەنمەن، سول قاعىنعان جەرگە ەر تيسە جالاق جاۋىرعا اينالىپ كەتۋى دە كادىك. ءبىراق، ءدال قازىر اۋىستىرىپ مىنە قوياتىن اتى بولماعان سوڭ، وقتالىپ قويعان جۇرىستەن باس تارتپادى. تاۋەكەل دەپ تور توبەلگە ەر سالدى. كوكەڭ بۇل ساپارىندا ورتاكولدىڭ بويىندا وتىرعان كىتاپبايدىڭ كەلىن ءتۇسىرۋ تويىنا بارا جاتقان. سول تويدىڭ كوپ دۋمانىنىڭ ءبىرى قۇنان بايگەگە كوكەڭ دە ءۇمىت ارتقان ءبىر قۇنانىن باپتاپ، كەشە مەدەتتەن جەتەكتەتىپ جىبەرگەن. ونداعىسى قۇنانى الىس جولدان شارشاماي، ءبىر كۇن بۇرىن بارىپ، تىنىعىپ، تىنىس السىن دەگەنى.
كوكەڭ تورىنىڭ جول جورعاسىن تايپالتىپ ءۇي جانىنداعى بەلەگىرگە كوتەرىلدى. شاعىن تاۋ وزەنىنىڭ ارعى بەتىندە، ءجانداشايدىڭ بايبىشەسى اعزاي اقشىلاۋىشىن كۇنگە جارقىراتىپ، ورەگە قۇرت جايىپ ءجۇر. ءۇي ىرگەسىنەن ءوتىپ جاتقان سايدىڭ تاسپالانعان ات جولىمەن جاكەڭنىڭ ءوزى جاياۋلاتىپ تومەن قۇلداپ بارادى. بۇل كىسىنىڭ اتقا اياق ارتپاي، جاقىن-توڭىرەكتەگى شارۋاعا جاياۋ ءجۇرىپ كەتەتىن قانعا ءسىڭدى ادەتى بار. سونىسىنا قاراي الپىستى القىمداسا دا ءجۇرىسى شيراق، اياعىن ەلپەك باسادى. ءوزى قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن، اڭكوس ادام. اڭعا شىققاندا اياعىنىڭ استىنداعى شاعىل تاستاردان شاشاۋ شىعارماي، سەكەمشىل اڭنىڭ ءوزىن قاپى قالدىرىپ، ۇستىنەن تۇسەتىن. سول جاكەڭ قازىر جاياۋ جەلدىرتىپ بارا جاتىپ اراسىندا تەزەك تەرگەن ادامداي قايتا-قايتا ەڭكەيىپ، بۇگەجەكتەپ كەلەدى. اۋىلىنىڭ وسى تىرشىلىگىن كوزبەن شولىپ كەلە جاتقان كوكەڭ، كىسىگە قىلداي قياناتى جوق، موماقان، ءبىرتوعا مىنەزدى كورشىسىنىڭ مىنا ارەكەتىن كورىپ ريزا كوڭىلمەن: «وي، جارىقتىعىم-اي! جاقسىلىعىڭنان اينالايىن! جولاۋشىنىڭ اياعىن تاس قاقپاسىن دەپ، جولدىڭ تاسىن ارشىپ، ساۋاپ جيناپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي!»- دەپ ءوز-وزىنە كوبىرلەپ سويلەدى. ال قابدىلدىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە وزەنشەنىڭ موينى قىلتيعان مالتا تاستارىن ساناپ باسىپ، ارعى بەتكە ءوتىپ بارا جاتقان، وسى ءۇيدىڭ جىگىتى بوكەندى كوردى. بەلىنە كولدەنەڭ قىستىرعان قوس ساباۋى بار. ونى، «شەريازدىڭ ءۇيى بۇگىن كۇزەم الىپ، ءجۇن ساباپ جاتىر دەگەن، سوعان اسارلاتىپ بارا جاتىرسىڭ-اۋ!» - دەپ ويلادى كوكەڭ.
اقساقال ەندى اۋىلدان الىستاپ، تاۋ ەتەگىنە ءىلىنىپ، دۇرگىنگە اساتىن قابىرعا جولعا ءتۇسىپ، تور توبەلدىڭ باسىن ورگە سالدى. الدىنداعى بيىك اسۋعا جەتۋ ءۇشىن تاۋدىڭ ورگە قاراي، اتتاما قورىمدى قيىن جولىمەن ءبىر ساعات شاماسىندا جۇرمەك. وسىلاي تور توبەل تۇياق قاداپ ورگە ورمەلەگەندە كوكەڭنىڭ كوڭىلىنە كولەڭكە ءتۇستى. جولدىڭ ءور-ىلديىنداعى ىرعاقتا ىسىنگەن ات ارقاسى جاۋىر بولاما دەپ الاڭداي قالدى. وسىعان سەبەپ بولعان نەمەرەسىنىڭ الاڭعاسار، ۇقىپسىز ىسىنە كەيىس ءبىلدىردى. «وسى نەمە بالا كەزىندە-اق مازاسىز، اعاش باسىنا شىققان تەنتەك ەدى-اۋ!» دەپ ويلادى. سودان مەدەتتىڭ بالا كۇندەگى ءبىر قىلىعى ەسىنە ءتۇسىپ ەزۋىنە كۇلكى ءۇيىرىلدى...
ول تۇستا مەدەت 6 جاستاعى ويىن بالاسى بولاتىن. جايلاۋدا بالالار دوپتىڭ ورنىنا سويىلعان سيىردىڭ قۋىعىن ۇرلەپ تەۋىپ وينايتىن. سونداي ويىننىڭ بىرىندە مەدەت دوبىمەن شەلەكتەگى ءسۇتتى قاعىپ توگىپ كەتەدى. سوندا اجەسى: «ءوي، تۇقىمىڭ كوبەيگىر جىندى! ءسوز تىڭداماساڭ ولەيىن مەن...» دەپ ۇرسا جونەلەدى. ەشكىم بەتىن قاقپاي ەركە-شولجاڭ وسكەن مەدەت ودان سايىن ورشەلەنىپ: «ولسەڭ ولە بەر، قۋىعىڭدى ۇرلەپ، دوپ قىلىپ تەبەمىن»، - دەپ قاسقايىپ تۇرا بەرگەن. مۇنى ەستىگەن دالادا وشاق باسىندا قۇرت قايناتىپ وتىرعان شەشەسى: «ويباي، مىنا جەتەسىز قۋتۇينەك نە ايتىپ تۇر. اۋزىڭدى وتقا قارىپ تاستايىن» - دەپ قولىنا تەمىر كوسەۋدى الىپ تۇرا قۋعان. ءوزىنىڭ بۇل ءسوزىنىڭ شەشەسىن قاتتى اشۋلاندىرعانىن كورىپ، مۇندايدا پانالاپ، بەل كورەتىن اجەسىنىڭ كەڭ-مول قۇشاعىنا ەنىپ، باۋىرىنا تىعىلادى. سوندا جاراتىلىسىنان سابىرلى، مىنەزى جۇمساق اجەسى اراعا ءتۇسىپ: «ءاي، كەلىن، اشۋىڭدى باس! مەن ولگەندە ەشكىمگە كەرەگىم بولماس دەپ جۇرسەم، مىناعان دوپ بولۋعا جارايدى ەكەمىن»- دەپ كەسەك دەنەسىن سەلكىلدەتىپ كەڭىك-كەڭىك كۇلگەن. مەدەتتىڭ بۇل ءسوزى تىپتەن ەل اراسىنا تاراپ، قازىر دە قۇرداستارى بەتىنە باساتىن كورىنەدى...
بۇدان سوڭ كوكەڭنىڭ وي ۇشىعى ودان سايىن الىستاپ ءوزىنىڭ بوزبالا شاعىنا قاراي ويىستى. ءيا، ول زاماندا اكە بايلىعى مىناۋ تاۋدىڭ ساي-سالاسىنا سىيماي جاتاتىن. قارا جەردىڭ بەلىن مايىستىرعان سول مول بايلىقتىڭ ءبىر جۇرناعى بۇگىنگە جەتسە دە كوكەڭ شالقىپ ءومىر سۇرەر ەدى. قازىرگىدەي ات ارقاسىن ۋايىم ەتىپ، جالعىز اتتى جاز جايلاماس ەدى عوي. ءبىراق، كوكەڭ سول اتاداۋلەتتى ۇمىتقالى قاشان، قازىرگى كۇنى جاسى ۇلعايعان سايىن ونىڭ اڭسايتىن، ساعىناتىن دۇنيەسى مۇلدە باسقا بولىپ بارا جاتىر. ول وسى كۇنى ءوزىنىڭ وتكەن ءومىرىن، جاستىق داۋرەنىنىڭ ەستەلىكتەرىن كوپ ەسىنە الادى. ال ونى ەسىنە تۇسىرەتىن كۋاگەرى تۋىپ وسكەن مەكەنى. سول تۋعان دالاسىنىڭ تاۋى مەن تاسى، وي مەن قىرى ونىڭ كوكسەگەن، اڭساعان ساعىنىشىن باسىپ، كوڭىلىن مارقايتاتىن. مىناۋ تاۋلار تۋىسقانى، جاقىن جۇراعاتى سەكىلدى كوزگە ىستىق سەزىلەتىن. مىڭ جىل تۇرسادا وزگەرمەيتىن سول تاۋلار جەتى اتاسىنان ساناسىنا قۇيىلىپ جاتتالىپ، بار بولمىسىن بويىنا دارىتقان. بالا كۇنىنەن قۇتتى قويناۋىندا وسكەن وسى تاۋدىڭ ءاربىر تاسىن تانىپ، ساناپ، جاتقان ورنىن جاتقا ايتاتىنداي قانىق. بۇل ومىرىندە ەندى ءبىر تاۋدىڭ تاسىن ءدال بۇلاي كوڭىلىنە تۇيە الماسى انىق...
كوكەڭ وسىلاي وتكەن كۇننىڭ ساعىنىشىنا شومىپ، تۋعان ولكەسىنىڭ قۇشاعىندا بالاداي الديلەنىپ، مەيىرى قانباي اينالاسىنا كوزىن سۋارىپ، مەرەيى تاسىپ، تور توبەلىن ورگە القىندىرىپ، قۇداباي كەزەڭىنە دە تۇياق ىلىكتىردى. كەزەڭگە شىققاندا كوندەي جايلاۋى تابان استىندا قالعانداي سەزىلدى. قارسى بەتتەگى قالىڭ قاراعاي اراسىنان اق قاپتال بولىپ كورىنىپ جاتقان اشىق الاڭقاي دا كوزىنە وتتاي باسىلدى. بالا كۇنىندە وسى تىك بەتتەن كوكەڭ تالاي تاس دومالاتىپ ويناعان. بۇل بالانىڭ ويىنى ەتەكتە جۇرگەن ادامعا دا ، مالعا دا قاتەر. ءبىراق، ونى ويىن بالاسى قاپەرىنە الا بەرمەيدى. ال اناۋ ساي تاعانىندا جاتقان دوڭگەلەك بىلقىلداق سازدا توپ بالا سەكىرىپ، جۇگىرىپ وينايتىن. ونىڭ ۇستىنەن جۇگىرگەندە اياق استى ويىلىپ تۇسەردەي بىلقىلداپ، ءۇي ورنىنداي اۋماق تۇتاس قوزعالىپ، تەڭىز تولقىنىنداي شەڭبەكتەلىپ شيرشىق اتاتىن. ال قوزى- لاق قايىرعان كۇندەرى تىپتەن بولەك. ءبىر بەلەگىردىڭ استىندا نەمەسە الدەبىر ۇرى جىلعالاردا قايىرماقتالعان قوزى-لاقتاردى، «ايدا، جىبەر» دەگەن ايعايدان سوڭ، ەنەسىنە قاراي جامىراتقان كەزدەگى جاس تولدەردىڭ شۇبىرىپ جۇگىرگەن «بايگەسى» قانداي قىزىق دەسەڭشى...
قاريا كەزەڭدە تۇرىپ كوندەيدىڭ ءتورت توڭىرەگىن دە تۇگەل شولدى. باتىسىندا مۇقىرسالا، وگىزولگەن جايلاۋلارىنىڭ قىرات - جوندارى مۇنارتىپ كوزگە شالىنادى. كوندەيدىڭ باسى بىتەۋدىڭ قارا شوقىسىن جاستانا جانتايعان. ال اياق جاعىنداعى شاتقال اۋزىندا ارالشوقى كولدەنەڭدەپ كوسىلىپ جاتىر. شىعىسىندا دۇرگىن داراسى، شىباركول، ورتاكول جايلاۋلارى بار. ودان ءارى موڭعولدىڭ مۇز باسقان ۇشسەڭگىر تاۋىنىڭ اقباس جوتاسى مەنمۇندالايدى .
كوكەڭ تۋعان دالاسىنا وسىلاي مەيىرلەنە كوز تاستاپ، كەزەڭنىڭ ەسكەك جەلىنە سەرگىپ، جەلپىنىپ الىپ ىلديعا قاراي ويىستى. وسى كەزدە سوڭىنان تاسىرلاتىپ جەتكەن ءبىر توپ اتتى كىسىلەردىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. الدىڭعى جاقتان دا ساي-جىلعانىڭ ءار تۇسىنان قارا جولعا ءتۇسىپ ، قوسىلىپ جاتقان اتتى ادامداردىڭ قاراسى مولايا تۇسكەن. بارلىعىنىڭ دا ورتاكولگە بارا جاتقان تويشىلار ەكەنى انىق...
***
تاس بالقىتار شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعى جەر اپشىسىن قۋىرىپ تۇر. اقوزەن اۋىلىن مەكەن ەتكەن ويداعى ەل كۇننىڭ ىستىق الاۋىنا ابدەن ءپىسىپ، بوي ۇيرەتىپ العان. سوندىقتان مۇنداعى جۇرت كۇن كوزىنە قاقتالا ءجۇرىپ، كۇندەلىكتى كوپ شارۋاسىن تىندىرىپ، كۇيبەڭ تىرشىلىگىن توقتاتپايدى.
ءتورت توڭىرگىن تاۋ قورشاعان اقوزەننىڭ جالپاق جازىعىنىڭ ءدال ورتاسىندا، قازاق اۋىلدارىنان وقشاۋ تاقىرتام اتالاتىن قىتاي اۋىلى قونىستانعان. ال قازاق اۋىلدارى ىلعيدا تاۋ بوكتەرلەپ، ەتەكتەي جايعاساتىن. بۇگىن سول تاقىرتامدا تۇراتىن جاڭ ماۋ شالدىڭ تالتۇستەگى مىزعاپ الاتىن ۇيقىسى قاشىپ، ەرىكسىز كوشەگە شىققان. وسى كەزدە كوشەنىڭ ەندى ءبىر باسىنان كوك شولاعىن تەپەڭدەپ سيىرشى باكىر قالباڭ ەتىپ توبە كورسەتتى. ونى كورگەندە جاڭ اكەسىن كورگەندەي قۋانىپ قالدى. باكەڭنىڭ بۇل ءجۇرىسى اۋىل شەتىندەگى جالپاق قاراسازدىڭ بەل ورتاسىنا سيىرلارىن جۋساتىپ سالىپ، تۇسكى اسىن ىشۋگە كەلە جاتقان بەتى بولاتىن. قۇلاعى ەسەكتىڭ قۇلاعىنداي سالپيىپ كەتكەن سيىرشىنىڭ كوك شولاق اتى دا ابدەن قاجىعان، شارشاعان. مىناۋ ىستىق شىبىندى جازدا ءار سيىردىڭ سوڭىنان ءبىر ءتۇسىپ قۋالاپ ءجۇرۋ وڭاي دەيسىز بە؟! كوك شولاقتىڭ ەكى ءبۇيىرىن اق ءجۇن ەتىپ تەپەڭدەپ جۇرەتىن باكەڭنىڭ دە كۇيى ءماز ەمەس. دەسە دە تۋمىسىنان شارۋاعا كومپىس، كونتەرى باكەڭ سونشادا ءيىنىن ءتۇسىرىپ، ءجۇنجىپ جۇرمەيتىن. ونىڭ كوپشىلىك ورتادا ەسە بەرمەي، ەسىپ سويلەپ، ەسكەۋىلدەپ كەتەتىن مىنەزى بار. باكەڭنىڭ بۇل مىنەزدەرىن جاڭ شال جاقسى بىلەدى. ەندى سول سىرىنا قانىق اۋىلداسى قاسىنان جاناپ وتە بەرگەندە، وزگەشە ءىلتيپات تانىتىپ:
- امانسىڭبا تامىر! از ايال جاساپ، اتىڭنىڭ باسىن بۇرا كەت. ايتار شارۋام بار،- دەپ ءوتىنىش ەتىپ، جول شەتىندەگى اعاش كولەڭكەسىنە قاراي ءجۇردى. ۇزاق جىل قازاقتىڭ ورتاسىندا وسكەن جاڭنىڭ قازاقشاسى باكەڭنىڭ قىتايشاسىنان كوش ىلگەرى بولاتىن. سوندىقتان باكەڭ دە قازاقشا اماندىق سۇراسىپ، جاڭنىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاماي، اتتان ءتۇستى.
- ال تامىر ايتا بەر. قانداي بۇيىمتايىڭ بار،- دەپ بىردەن ساۋال تاستاپ، ەزۋىنە قىستىرعان ماحوركاسىن جەرگە اتىپ: - الگى جۇمساق سارىكوت تەمەكىڭنەن بەرشى،- دەپ قولىن سوزدى. جاڭ قالتاسىنان قىمبات ماركالى سيگاراتىن شىعارىپ باكەڭە ۇسىنىپ جاتىپ :
- اسىقپاي سويلەسەيىك تامىر. كوپ شارۋا جوق. تەك ءبىر ىسكە بايلانىستى ءوزىڭ سەكىلدى كوزقاراقتى ادامنان كەڭەس سۇرايىن دەپ ەدىم، - دەپ باكەڭدى كوتەرمەلەي سويلەپ، سىعىرايعان قيىق كوزىمەن سىناي قارادى. بۇل سوزگە باكەڭ قاپەلىمدە اڭتارىلا اڭقيىپ قالدى. ەلۋ دەگەن ەردىڭ جاسىنا جەتىپ كەمەلىنە كەلگەن وسى كۇنىنە دەيىن بالا-شاعاسىنان باسقا الدىنا اقىل سۇراپ كەلگەن كىسى بالاسىن كورمەپتى. سوندىقتان سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، ءسال اڭتارىلىپ بارىپ، قازاقتاي قىلجاقباس بالدىز-جەزدەلىگى جوق جاڭنىڭ وزىنە شىن ءىسى ءتۇسىپ تۇرعانىنا كوزى جەتىپ: - ءوي، تامىر-اي! جۇمباقتاماي ايتساڭشى تۋراسىن. باكەڭنىڭ اقىلى جەتەتىن شارۋا بولسا، ايانىپ قالماس، - دەپ ىشەك-قارنىن اقتارا سالدى.
ەسكەۋىلدەپ كەتەتىن الاقۇيىن مىنەزىنىڭ بابىن تاپساڭ، بالاداي اڭقىلداپ قالاتىن باكەڭدى شيرىقتىرىپ، وزىنە ىقىلاسىن اۋدارىپ العان سوڭ جاڭ شال اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى.
- ءجا، تامىر قۇلاعىڭدى ءتۇرىپ، ءسوزىمدى جاقسىلاپ تىڭدا. ءوزىڭ بىلەسىڭ مەنىڭ تۋعان اۋىلىم ىشكى قىتايدىڭ تەڭىز جاعالاۋىندا قالدى. سودان اۋىپ التايعا بوزبالا شاعىمدا كەلدىم. قىرىق جىلدان بەرى قازاقتاردىڭ اراسىندا ءوسىپ-ءوندىم. سوندىقتان دا قازاقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن، ءداستۇرىن ءبىر كىسىدەي بىلەم دەپ ءجۇرۋشى ەدىم. ەندى مىنە مەن بىلمەيتىن ءبىر ءىس الدىمنان سوپاڭ ەتىپ شىعىپ، سەنىڭ كەڭەسىڭە جۇگىنەيىن دەپ وتىرمىن،- دەپ ول تارىققان ادامنىڭ كەيپىن تانىتتى. شاشى سەلدىر جالتىر توبەسىن القانىمەن سيپالاپ، ەندىگى ءسوزدى قاي تۇستان باستارىن بىلمەي، ءسال بوگەلىپ قالدى. باكەڭ بولسا جاڭنىڭ الىستان وراعىتىپ ايتقان، ويقاستاعان ويىنىڭ بايبىنا بارا الماي ساندالىپ وتىر. دەسەدە وزىنە كەرەكتى ءسوزدىڭ قازىر ايتىلاتىنىن سەزىپ قاعىلەز شاكىرت بالاداي العا قاراي يتىنە ءتۇستى.
- مەن ءبىر ءتۇس كورىپ ءجۇرمىن. سودان ۇيقىم قاشىپ، مازام بولماي ءجۇر...- دەپ اڭگىمەسىن باستاي بەرگەنى سول ەدى، باكەڭنىڭ قارقىلداعان كۇلكىسى ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
- ويپىرماي ءا! سەن ءبىر ماڭىزدى شارۋا ايتاما دەسەم، قىسىر ءسوزدى ساپىرىپ كەلەسىڭ عوي. قازاق ونداي ءتۇستى كۇندە كورەدى. سودان «ءتۇس تۇلكىنىڭ بوعى» دەپ جۇرە بەرەدى، - دەپ باكەڭ قىزبالانىپ سوزگە كيلىكتى. جاڭ شال ونىڭ بۇل قىلىعىن ۇناتپاي ، قىزاراقتاپ :
- ءسىز الدىمەن مەنى تولىق تىڭداپ الىڭىز. مەنىكى كۇندە كورىپ جۇرگەن جاي ءتۇس ەمەس. قازاقتىڭ ءتۇستى جاقسىلىققا جوريتىن ىرىمىن بىلمەيسىز بە؟ - دەپ باكەڭدى كىنالاپ سويلەدى.
- ءيا، قازاقتار ءتۇس جوريدى. ءتۇستىڭ ءتۇرى كوپ عوي. اۋليەلەر، باق قونعان قاسيەتتى ادامدار كورەتىن، ەلدىڭ بولاشاعىن بولجايتىن ايان تۇستەردە بولادى،- دەپ جاڭنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ جەڭىل سويلەپ العانىنا قىنجىلىپ، الدىڭعى ءسوزىن جۋىپ-شايىپ، ءتۇستىڭ ماڭىزىن كوتەرىپ، بۇل جايىندا بىلەتىنى مولدىعىن اڭعارتتى. جاڭ قايتا جايدارلانا سويلەپ:
- باسە، سولاي بولۋ كەرەك. مەن ءسىزدى ءتۇسىمدى جورىپ، كەڭەس ايتۋعا ءبىلىپ تاڭداعامىن. ال ەندى كورگەن ءتۇسىمدى بايان ەتەيىن. تۇسىمدە ءوزىمىزدىڭ مىناۋ اۋىلدان وقشاۋ جاتقان بوتامويىن اتالاتىن قارا شوقىنىڭ تۇبىندەگى كۇمىسبايدىڭ ەسكى قىستاۋى جاقتا ءجۇر ەكەمىن. سودان ىرگەسىندەگى قارا تاۋدىڭ ءبىر جىلعاسىنان كوك ات مىنگەن قازاقتىڭ شالى جەر-كوكتى سىلكىندىرىپ شاۋىپ شىعىپ، ماعان قامشى ءۇيىرىپ، زارەمدى ۇشىردى. كەيدە تىپتەن ات باۋىرىنا سالىپ ايداپ ۇيىمە دەيىن قۋىپ تاستايدى. سودان بەرى تۇندە مازام بولماي ۇيقىم قاشاتىن بولدى. وسى ءتۇستى جاقسىلىققا جورىپ بەر. سول قورقىنىشتان ارىلاتىن جولدى كورسەت، - دەپ وتىنگەن كەيىپپەن، باكەڭدى اۋليەدەي كورىپ، اۋزىنا قارادى. باكەڭنىڭ مۇنى ەستىگەندە شوقشا ساقالى شوشاڭ ەتىپ شوشىپ كەتتى.
- ويباي-اۋ، ول زاۋدە بولسا كۇمىسباي اقساقالدىڭ اكەسى قوزانباي شىعار. جارىقتىق ارعى اتاسىنان ءدۇمدى، باق قونعان، تەكتى ادام بولعان. سەن شال قازاقتىڭ ارۋاعىن كۇڭىرەنتىپ، شامىرقاندىراتىنداي نە ءبۇلدىرىپ ءجۇرسىڭ وسى؟! - دەپ باكەڭ وگىز كوزىن ودان سايىن الارتىپ، شاقشيا قالدى. جاڭ باكەڭنىڭ ونسىزدا قانتالاپ جۇرەتىن قىزىل كوزىنىڭ شاتىناي قالعان سۇعىنان قورقىپ، ابدىراپ، ءوزىن اقتاي سويلەدى:
- مەن ەشتەڭە بۇلدىرمەدىم. ول ومىرىمدە كورمەگەن ادامىم. ال ولگەن ارۋاققا قايدان قيانات جاساي الامىن. اقىلىڭا سالىپ ويلاساڭشى تامىر-اۋ! مەن دە وسى ءىستىڭ بايىبىنا بار الماعان سوڭ الدىڭا كەلىپ، اقىل سۇراپ وتىرعامىن جوق پا. ال سەن بولساڭ ماعان ادام ولتىرگەن جاۋىزداي كورىپ شاپتىعاسىڭ، - دەپ ءوزىنىڭ ەش كىناسىز، شاراسىز كۇيىن كورسەتتى. ءيىنى جۇمساق باكەڭ بۇل سوزگە «قۇدايشىلىعىن ايتتى» دەپ بۋىنى بوساپ، جۋاسىپ قالدى.
- ءا، سولاي دەمەيسىڭ بە. قازاققا ارۋاقتى ايتساڭ ارقاسى قوزادى. ال، ارۋاقتى قورلاپ، قۇرمەتتەمەۋدىڭ جازاسى ءتىرى قازاقتى ولتىرگەننەن اۋىر. سەنىڭ تۇسىڭە كىرىپ جۇرگەن ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىڭ بە ءوزى؟
- جوق، بىلمەيمىن. كۇمىسباي اقساقالدىڭ ءوزىن جاقسى تانيمىن عوي، - دەدى كۇمىلجىپ.
- ەندەشە سول كۇمىسبايدىڭ اكەسى قوزانباي باق قونىپ، ىرىس دارىعان اتاقتى باي ادام بولعان. مىناۋ قازىرگى ءور التاي اۋدانىنداعى ءتورت تۇلىك مالدىڭ تەڭ جارتىسى سول قوزەكەڭنىڭ مالىنىڭ تۇقىمى. ول باي عانا ەمەس ەل اعاسى بولىپ بيلىك ۇستاعان. سونىمەن بىرگە اتىمتاي جومارت، قولى اشىق قوزەكەڭدى حالقى قادىر تۇتىپ، قۇرمەتتەگەن. وكىنشكە وراي انا ءبىر زوبالاڭ جىلدارى مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، ءوزى تۇرمەگە قامالدى. كەيىن سول جاقتا اۋىرىپ قايتىس بولدى. ال سونداي قاسيەتتى ادام سەنىڭ تۇسىڭە كىرۋى تەگىن ەمەس. مەن بىلسەم سەن ونىڭ جاتقان توپىراعىن باسىپ كەتتىڭ نەمەسە تىرىسىندە قولدانعان ءبىر زاتىن دارەتسىز ۇستاپ كيەسىنە جولىقتىڭ. قاسيەتتى ادام ەمەس پە، سودان ارۋاعى شامىرقانادى، - دەپ باكەڭ ءوز جورامالىن ايتتى.
بۇلاي بولعاندا جاڭ شالدىڭ كورگەنى جاي ءتۇس بولمادى. ءوزى ويلاعاننان سالماعى اۋىرلاپ بارادى.
- ارۋاق جاتقان جەردىڭ توپىراعىن باساتىنداي مەندە قانداي باتىلدىق بولسىن. قىتايلار دالادا ءجۇرىپ جولدا كەزىككەن زيراتقا تۇنەي سالاتىن قازاق ەمەس عوي. بىزدەر كۇندىزدىڭ وزىندە زيراتتىڭ ماڭايىنان جۇرگەننەن قورقامىز. ال ەندى قولىنا ۇستاعان ءبىر زاتىن بايقاماي ۇستاپ نەمەسە اياعىممەن باسىپ كەتسەم كەتكەن شىعارمىن. ءوزىڭ بىلەسىڭ جاس كۇنىمدە ەسكى-قۇسقى زاتتار مەن تەمىر-تەرسەك جيناپ كۇنىمدى كورگەم. ول جۇمىستى جاس ۇلعايعان سوڭ تاستاسام دا، اندا-مۇندا اۋىل اراسىن كەزىپ كەتەتىن ادەتىمدى قويا المادىم. بيىل جاز باسىندا سول ەسكى قىستاۋعا بارعانىم شىن ەدى. اياعى وسىلاي بولدى. ەندى مىناۋ ارۋاقتىڭ نالاسىنان قۇتىلۋ ءۇشىن نە ىستەيىن؟ سونى ايتشى. سۇرايتىن كەڭەسىم وسى، - دەدى جاڭ ماۋ. باكەڭ بۇعان كوپ ويلانىپ جاتپادى:
- ەندەشە ارۋاقتارعا باعىشتاپ مولداعا قۇران وقىتامىز. ءبىراق سەن ايتتى ەكەن دەپ ءبىزدىڭ مولدالار قۇران وقي قويمايدى،- دەپ جاڭنىڭ جانىن قيناپ وزىنشە تىعىرىققا تىرەدى.
- ويباي-اۋ، باكە! ءسوزىمدى وتكىزەتىندەي مەن قاي مولدامەن دوس بولىپ ءجۇر دەيسىڭ. سول مولدالارىڭ ءبىزدى كورسە تىجىرىنا قالاتىنىن تالاي كورىپ ءجۇرمىن. سوندىقتان ءۇمىتتى وزىڭە ارتىپ وتىرمىن، - دەپ بار سالماقتى باكەڭە قاراي اۋدارىپ قويدى.
باكەڭ دە ءدال وسىنداي جالىنىشپەن وتىنگەن شىن قولقانى كۇتكەن. ءوزىن توبەدەي كورىپ كومەك سۇراپ كەلگەن قىتايدىڭ الدىندا بيىكتەي بەرگىسى كەلگەن. اكەسى ولگەندە جاتتاعان 1-2 سۇرەنىڭ جۇلگەسىن ءالى ۇمىتپاعان. سوندىقتان وسى شارۋعا بولا مولدانىڭ ءۇيىن جاعالاعىسى دا كەلىپ وتىرعان جوق. تىپتەن، مولدالار قىتايدىڭ وتىنىشىمەن جۇرگەنىن بىلسە ەسىگىنەن دە سىعالاتپاسى انىق. «وسى قىتاي قولقالاماي-اق، ءوزىمنىڭ دە ارۋاقتى كىسىگە قۇران وقيتىن ءجونىم بار ەمەس پە!» دەپ تە ويلادى. سونىمەن باكەڭ ارۋاقتار دامەتەتىن قاسيەتتى جۇما كۇندى بەلگىلەپ، قوزەكەڭنىڭ باسىنا بارىپ قۇران باعىشتاپ قايتۋعا كەلىستى. جاڭ شال دا ءوزىن ازاپتان قۇتقاراتىن قاسيەتتى جورالعىنى كوزىمەن كورگىسى كەلىپ، ەرە باراتىن بولدى...
اسىلىندە، جاڭدى قۇرداي جورعالاتىپ باكەڭنىڭ الدىنا اكەلگەن وقيعانىڭ باس-اياعى بۇل عانا ەمەس ەدى. جاڭ بولعان وقيعانىڭ بەتىن قالقىپ قانا ايتقان. سول ءۇشىن سوزىنە كۇمان كەلتىرىپ، قازبالاپ سۇرامايتىن سەنگىش، ءتىلالعىش باكەڭدى دە كوپ قازاقتىڭ اراسىنان تەكەدەي تاڭداپ العان.
وسىدان ءبىر اي بۇرىن جاڭ شال قاشانعى داعدىسىمەن اۋىل ارالاپ تەمىر-تەرسەك جيناۋعا شىققان. سول جولى وسى كۇمىسباي اقساقالدىڭ جازدى كۇنى يەن قالاتىن قىستاۋلىعىنا جولى تۇسكەن. ونداعىسى اقساقالدىڭ ويدا وتىراتىن بالاسى ەركىنبەكتىڭ وتىنىشىمەن، ەسكى قىستاۋدىڭ ماڭايىنداعى كەرەكسىز ەتىپ تاستاعان مەتالل سىنىقتارىن الىپ قايتپاق بولعان. جاڭ بارعاندا شاشىلعان تەمىر-تەرسەكتەر جيناقتالىپ دايىن تۇرعان. شال ۇيىلگەن ەسكى مەتاللدىڭ توپانىن كورىپ كوڭىلى تولماي «جىگىتىم مىناۋىڭ از عوي» دەپ ولقىسىنادى. «ءاي، شال! بارى وسى ەكەن. ازىرقانساڭ توڭىرەكتى تاعى ءبىر شولىپ شىق. بۇل قىستاۋدا شاشىلعان تەمىر-تەرسەك كوپ» - دەپ ەركىنبەك ءوزىنىڭ اسىعىپ جۇرگەنىن ايتىپ، ساتقان مەتاللىنىڭ ازداعان تيىن-تەبەنىن قالتاعا باسىپ تايىپ تۇرعان. جاڭ شال ەركىنبەك كەتكەن سوڭ اۋماعى دارداي قىستاۋدىڭ ەسكىلى-جاڭالى ۇيلەرى مەن قورا- قوپسىسىن ارمانسىز-اق ارالاعان. ءبىراز «ولجادا» تاۋىپ كوڭىلى توعايعان. دەسە دە دۇنيەگە پەندەنىڭ كوزى تويعان با؟! بۇلىڭ-پۇشپاعى مول قىستاۋدىڭ ءار بۇرىشىنا تۇمسىق تىعىپ تىمىسكىلەي بەرگەن.
ءۇستىپ ءجۇرىپ قابىرعاسى وپىرىلىپ، ىرگەسى مۇجىلگەن ەسكى قورانىڭ الدىنداعى توت باسقان تەمىر قازىققا كوزى تۇسەدى. كوپ ۋاقىتتان بەرى ەشكىم پايدالانباعانى كورىنىپ تۇر. تىپتەن اتامزاماننان قاعىلىپ، قايتىپ سۋىرىلماعان سەكىلدى. بار كۇشىن سالىپ، ىرعاپ قانشا تارتسادا قازىقتى ورنىنان قوزعاي المادى. ايتسە دە جاڭنىڭ بۇعان مەسەلى قايتا قويعان جوق. وسى ۋاقىتقا دەيىن جەر باسىپ ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، تاعدىرىمەن تايتالاسىپ كۇرەسىپ ۇيرەنگەن شال كوز قۇرتى تۇسكەن قازىقتان باس تارتپادى. ەرىنبەي كولىگىنەن كۇرەگى مەن قايلاسىن الىپ، قازىقتىڭ ءتۇبىن ارشىپ، قازا باستايدى. وسىلايشا قاتتى جەردىڭ سىرەسكەن توڭىن اۋدارىپ، ارپالىسىپ ءجۇرىپ قازىقتى سۋىرىپ العاندا تاڭعاجايىپ دۇنيەگە كۋا بولادى. قىسقاسى بۇل جاي قازىق ەمەس، «التىن قازىق» بولىپ شىعادى. سونىڭ تۇبىندە جاسىرىلعان مول قازىنانىڭ توبەسىنەن تۇسەدى. شالدىڭ اسپاننان جاۋعانداي مۇنشا بايلىققا كەنەلە قالعانىنا ءوزى دە سەنبەي، «ءوڭىم بە الدە، ءتۇسىم بە؟» دەپ ەسى شىعىپ قۋانادى. ءوزىن اساتىنان جارىلقاي سالعان قۇدايىنا قۇلدىق ۇرادى. سودان ەس جيىپ، تاۋىپ العان قازىناسىن ەل كوزىنە تۇسىرمەي ۇيىنە جەتكىزەدى. ارى قاراي ۇلىمەن اقىل قوسىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ىشكى قىتايدان الارمان تاۋىپ، قولىنداعى قازىناسىن ءبىر جولدا ساتىپ، اقشاعا قارىق بولىپ قالادى.
ءبىراق وسىدان كەيىن جاڭ شالدىڭ تىنىش ءومىرىنىڭ شىرقى بۇزىلادى. سول قازىنا كوز الدىنا جارىق ەتىپ العاش ۇشىراعان ساتتەن باستاپ كوڭىلىنە قۋانىشپەن بىرگە، الدە ءبىر ۇرەي دە ورناپ قالعان بولاتىن. سول ۇرەي كۇن وتكەن سايىن اسقىنىپ، مازالاۋىن كۇشەيتە بەردى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوز ريزدىعىن تەك ەڭبەك ىستەپ، تەر توگىپ تاۋىپ، سوندا دا ءيىنى جارىپ تون كيمەگەن قاراپايىم شارۋا ادامى شىلقىعان بايلىقتى بويىنا سىڭىرە الماي شوشىنادى. قورىققانى ول عانا ەمەس، بىرەۋدىڭ مۇلكىن ۇرلاپ، توناپ العانداي كۇي كەشتى. ءوزى رياسىز سەنەتىن قۇداي جولىنا دا سىيدىرا الماي ارى مازالادى. وسىنداي ويلار ساناسىن سانسىراتىپ ءجۇرىپ سوڭى قورقىنىشتى تۇسكە ۇلاستى. ايتسە دە كوڭىل تۇكپىرىندە، «قۇدايدىڭ ماعان بەرگەن سىيى، كولدەنەڭنەن تاۋىپ العان ءوز نەسىبەم» دەگەن جۇبانىشى باسىم. تەك سول تۇسىنە كىرە بەرەتىن «قازاقتىڭ قارا شالىنىڭ» اشۋىن ءوز داستۇرىمەن تارقاتىپ جىبەرىپ، سىتىلىپ كەتسەم دەگەن اڭقاۋ دامەسى بار. مىنە وسىلاي القىمداعان اۋىر وي جاڭ شالدى باكەڭنىڭ قۇزىرىنا ەرىكسىز جۇگىندىرگەن بولاتىن...
باكەڭ ءباتۋالاسقان كۇنى جاڭمەن اۋىل سىرتىنداعى قازاق زيراتىنا اپاراتىن سوقپاق جولدا ءتۇيىستى. ەكەۋ ارا امان-سالەمنەن وزگە ءسوز بولمادى. جاڭنىڭ كوزىنە باكەڭنىڭ ءجۇزى سىنىق، كوڭىلى ءپاس كورىندى. ايبىنداپ، ودىراڭداپ جۇرەتىن ونىڭ بۇلايشا جاسىپ، ءجۇنى جىعىلىپ قالعانىنا باسىندا تاڭدانىپ قالدى. ارتىنشا، «دۇرىس-اۋ! ۇلكەن ارۋاقتارعا جورالعى جاساپ بارا جاتقاندا وسىلاي سابىرلى قالىپقا تۇسكەنى ءجون شىعار»، - دەپ توپشىلادى.
جاڭ تانىپ - اڭعارعانداي باكەڭنىڭ قازىرگى كۇيى راسىندا دا ءماز ەمەس ەدى. بۇگىن تىپتەن ۇيىنەن «بارما با؟ بارمايمىن با؟» دەپ ەكىۇداي كۇيگە تۇسكەن. «وسى مەنى جىن ۇرعاننان ساۋ ما! ءدىنى باسقا قىتايدى ارقالى ارۋاقتاردىڭ باسىنا اپارىپ، سول ءۇشىن تىلەك تىلەگەنىم قاي ساسقانىم. جوسىنعا سىيمايتىن تومپاق ءىسىم ءۇشىن ارۋاقتاردىڭ نالاسىنا قالىپ جۇرمەيىن»، - دەپ جۇرەگى شايلىققان. ءبىراق ماقتانىشپەن، لەپىرىپ وتىرىپ بەرگەن ۋادەدەن جالتارىپ كەتە المادى. تاعى دا سول تاۋەكەلىنە سالىپ، ەرلگىنە باسىپ نەدە بولسا ويعا العان ءىستى ورىنداۋعا بەل بۋعان.
باكەڭ قىرداعى ءتورت قۇلاق بەيىتتەردىڭ توبەسى كورىنىپ، مەجەلى تۇسقا جاقىنداعان كەزدە ارتىنا بۇرىلىپ، جاڭ شالعا ءتىل قاتتى:
- ءسىز وسى جەردە قالىڭىز. ارقاراي ءوزىم بارام، - دەدى.
جاڭ بەيىتتىڭ قاسىنا جاقىن بارىپ، جورالعىنى كوزىمەن كورگىسى كەلگەنىمەن ءداتى بارمادى. بەيتتىڭ وزىنەن دە، سوندا جاتقان كوپ ارۋاقتىڭ رۋحىنان دا قورىقتى. باكەڭدى كوزىمەن ۇزاتىپ شوقيىپ وتىرىپ قالدى.
باكەڭنىڭ بۇل ەسكى بەيىتكە سوقپاعانىنا دا ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولعان. ەندى بايقاسا بەيىتتەردىڭ قاراسى مولايىپ كەتكەن ەكەن. سودان قوزەكەڭنىڭ قاي تۇسقا جامباسى تيگەنىن دە ەسىنە تۇسىرە المادى. ونسىز دا ارۋاقتى كىسىنىڭ بەيىتىنىڭ ىشىنە باس سۇعۋعا جۇرەكسىنىپ تۇرعان. «اياتتى وسى ارادان-اق باعىشتاي بەرەيىن»، - دەپ بەكىدى. سودان بۇرىلىپ ارتىنا الاق-جۇلاق ەتىپ كوز تاستادى. قىتاي شال اۋدەم جەردە بۇنى باعىپ، قاراقشىداي قالبيىپ تۇر ەكەن. «مىنا شال موينىن سوزىپ نەگە وڭمەڭدەيدى ەي! مەنىڭ قيراعاتىمدى تۇزەيىن دەپ تۇر ما؟!» - دەپ، ءوزىنىڭ كوزدەن تاسالاپ، ارۋاقتاردان جاسىرىپ كەتكەن دۇنيەسى اشىلىپ قالعانداي قىمسىنىپ، جاقاتپاي قالدى. وسىدان سوڭ باكەڭ كوپ ايالداماي، تىزە بۇگىپ قۇران وقۋعا كىرىستى. مولدالاردىڭ ماحاممەن، ءۇنىن مۇرىنعا سالىپ، «فاتيحا» مەن «ىقىلاس» سۇرەلەرىن ءتىلى كەلگەنشە، ءۇنى جەتكەنشە ءۇش قايىرىپ وقىدى. سوڭىندا قوزەكەڭمەن بىرگە ءوزىنىڭ وسى زيراتتاردا جاتقان ەكى اتاسىنىڭ دا اتتارىن اتاپ، رۋحىنا باعىشتاپ بەت سيپادى. ارينە، ەرسىلەۋ بولسادا سول دۇعا-تىلەكتەردىڭ اراسىنا: «جاڭ جاقسى، جۋاس ادام. وقياتتان ءبىر قاسيەتتى زاتىڭىزعا قولى ءتيىپ كەتكەن ەكەن. سىزدەن سول ءۇشىن كەشىرىم سۇراپ، قۇران باعىشتايدى» - دەگەن قىتاي شالدىڭ دا، ارۋاقتاردان كەشىرىم سۇراعان ءوتىنىش-تىلەگىن، مىنەزىندەگى ورلىككە باسىپ قوسىپ جىبەردى...
****
قارا تاۋدى قاپتالداپ، تۇيەقورىم تاستاردىڭ اراسىنان قيالاي تۇسكەن قابىرعا جولمەن ەكى اتتى ادام ءىلبىپ كەلەدى. ەكەۋدىڭ ءبىرى جاس، ءبىرى جاسامىس. ولاردى جۇرتتان بوگەنايىن بولەكتەپ، كوزگە سولەكەت كورسەتىپ تۇرعان، سول جاسامىستىڭ اتقا وتىرىسى. ول جول ورگە تارتسا ات قۇيرىعىنان سىپىرىلىپ تۇسەردەي اتتىڭ جالىن قۇشىپ جابىسا قالادى. ال ىلديعا تۇسسە شالقايىپ، ەردىڭ ارتقى قاسىنا جارماسادى. وسىلايشا ات ۇستىندە وبەكتەپ، اۋىرۋ ادامداي ساندالىپ كەلەدى. بۇل سىرلى جولاۋشىلار جايلاۋداعى كۇمىسباي اقساقالدىڭ اۋىلىنا بارا جاتقان جاڭ شالدىڭ ءوزى بولاتىن. وتكەندەگى باكەڭنىڭ وقىعان قۇرانى ارۋاقتارعا دۇرىس جەتپەگەن بە، جوق الدە ارۋاقتار جاڭنىڭ تىلەگىن قابىل كورمەگەن بە، ايتەۋ كوڭىل تۇكپىرىندەگى بەلگىسىز مازاسىزدىق باسىلماي، قورقىنىش سەزىم يەكتەي بەرگەن. سودان نە بولسادا سارى ۋايىمنان ءبىر جولا ارىلىپ، تاۋىپ العان قازىنانىڭ اقى يەسىنىڭ ىقىلاسىن الۋعا بەكىنگەن.
ەندى مىنە سول ساپاردىڭ جول ازابىن تارتىپ، قينالىپ كەلەدى. ول اتتىلى قازاقتاردىڭ جايلاۋدان ويداعى ەلگە كۇندە شۇبىرىپ، كەلىپ- كەتىپ جاتاتىنىن كورەتىن. ءوزىن دە سولاردىڭ قاتارىنا قويىپ، «بارىپ كەلە سالايىن. يەك استىنداعى جەر عوي» دەپ دولبارلاعان. انىعىندا ويدان ءتور جايلاۋعا دەيىن اسىقپاعان جۇرگىنشى ارا قونىپ، اسىققانى كۇنبە-كۇن جەتىپ الاتىن. ال جاڭ سول جولدىڭ جارتىسىنان كوبىن ماشينامەن باسىپ، سىنتاستا وتىراتىن جاقىن تانىسى ساداقتىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇسكەن. سودان كەيىنگى جولدا پەيىلى كەڭ ساكەڭ تامىرى قولقاسىن ورىنداپ، استىنا ات مىنگىزىپ، قاسىنا بالاسىن قوسىپ بەرگەن. جاڭ مۇلدە اتقا وتىرىپ كورمەگەن قىتاي دا ەمەس ەدى. ويداعى ەلدىڭ كونتاقىم بولىپ قاجىعان قوي تورىلارىنىڭ تالايىن جايداق جەردە تاقىمىنا باسقان. سونى ءوزى وسى ساپارىندا مەدەۋ كورەتىن. ءبىراق مىناۋ قۇز-قيانى شيىرلاعان تاۋدىڭ جولى ونىڭ ويلاعانىنداي بولمادى. جۇرەگىن شايلىقتىرىپ تاستادى.
سولاي دەسەك تە، ءتىسقاقتى جاڭ شال ات ۇستىندە قانشا شايقالىپ ەسى شىقسا دا، جانىنىڭ سىرىلىگىنە باسىپ، جولدىڭ جايداق، جازىق تۇسىنا كەلگەندە ات ۇستىندە جايلانىپ وتىرىپ، اينالاسىن شولىپ كەلەدى. ءوزى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن جايلاۋدىڭ تۇمسا تابيعاتىنىڭ سۇلۋلىعىنا ءتانتى بولىپ، كوزىن سۋارىپ، تامسانىپ، تاڭ قالادى. سودان كەيىن ول وسى سۇلۋ دا، سىرلى بايتاق دالانى، سول دالادا جەلدەن جۇيرىك جىلقى ءمىنىپ، ساي-سالاسىن مەكەن ەتىپ، قويناۋ-قاتپارىن كەزىپ جۇرەتىن قازاق دەگەن حالىق تۋرالى وي جۇگىرتىپ، قيال كەشتى...
وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن بۇل دا ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلىنا ساپارلاپ قايتقان. اسىلىندە، تۇپكى ويى قالعان عۇمىرىن، قارتتىق شاعىن اتا قونىسىندا، تۋعان توپىراعىندا اۋناپ وتكىزبەك نيەتتە بولعان. ءبىراق، سول تۋعان ولكەسىندە از كۇن تۇرعاندا- اق بۇل ويىنان اينىعان. سونداعى قۇجىناعان كوپ حالىققا اۋا دا جەتىسپەيتىن كورىنەدى. جاڭنىڭ كوكىرەگى قىسىلىپ، تۇنشىعىپ، قالىڭ شۋدان ميى اشىعان. قۇمىرسقاشا ساپىرىلىسقان سول جۇرتتىڭ نە ءىشىپ، نە جەيتىنىنە، قانداي تىرلىكپەن كۇنىن كورىپ جاتقانىنا اقىلى جەتپەي ەسەڭگىرەگەن. ال ءوزىنىڭ سونداعى ىشكەن سۋى، جەگەن اسى بويىنا قونباي جۇدەپ قالعان. سول از كۇندە قىرىق جىل ءومىر سۇرگەن التايدىڭ قادىر-قاسيەتىن انىق تۇسىنگەن. تۇنىق سۋىن، تازا اۋاسىن، ءدامىن تاتىپ، قۇنىعىپ العان قازى-قارتا، قۇرت- مايىن اڭساعان. وسىلايشا ءوز تۋعان دالاسىنان جەرىنىپ قايتقان. سوندا ول «مەن التايدىڭ ءتول بالاسى بولدىم! بار بولمىسىم وسى دالامەن ۇندەسىپ وزگەرگەن ەكەن» دەپ تۇيگەن. ەندى ويلاسا ونىسى جاڭساق پىكىر بولىپ شىقتى. التايدىڭ بۇل بىلمەيتىن سىرى، اياق باسپاعان دالاسى كوپ ەكەن. تىپتەن سول دالانىڭ ناعىز ءتول تۋمالارى قازاق دەگەن حالىقتى دا تانىپ، ءتۇسىنىپ جەتپەپتى. مىنا دالانى قازاقتاي ءسۇيىپ، باۋىر باسىپ تىرشىلىك ەتپەپتى. وسى ات ءۇستى ساپارىنا بۇعان كوزى انىق جەتتى.
جول بويى ارى-بەرى وتكەن جۇرگىنشىنىڭ تالايىنا ۇشىراستى. سوندا بايقاعانى جايلاۋداعى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ كوپ ىستەرى بۇعان تاڭسىق سەزىلدى. كورگەنى وڭكەي ءبىر ءمارت كوڭىلدى، رۋحتى، ات ۇستىندە اۋىزدىقپەن الىسىپ ارىنداعان قازاقتار. ويداعى ەلدە جۇرگەندە ونى قالاي اڭعارماعانىنا قايران قالدى. جاڭا عانا ارشاتىنىڭ باسىنداعى تىك جالاما بەتتەن قاشاعان قۋعان جىگىتتىڭ جۇلدىزداي اعىپ تۇسكەنىن كورىپ، «ولەتىن بولدى» دەپ زارەسى ۇشقان. ونىڭ قاسىندا ءوزىنىڭ ەر ۇستىندە تاقىم قىسىپ وتىرمىن دەپ كۇپىنۋى كۇلكىلى-اق. ال تاعى ءبىر كورگەنى جولداعى كەزىككەن قازاقتىڭ بارلىعى سالەمدەسىپ، ءجون سۇراسپاي كەتپەيدى. تىپتەن بۇلاردان قيىس ءوتىپ بارا جاتقانىنىڭ ءوزى اينالىپ سوعىپ، بۇرىلىپ كەلىپ ۇشىراسىپ كەتەدى. ولار كەلگەن بويدا مىنگەن اتىڭا، وزىڭە ءۇڭىلىپ، وتكىر كوزدەرىمەن شانشىلا قاراعاندا مىسىڭ باسىلىپ، جاسقانشاقتاپ قالاسىڭ. سويلەسە قالساڭ ءسوزىڭدى باعىپ، سەنى سىناپ، بارلاپ، سۇڭعىلا سانالارىمەن تارازىلاپ، تامىرىڭدى ۇستاۋعا تىرىسادى. جاڭ شال وسىلاردى كورىپ، وي تالقىسىنا سالىپ جاۋابىن تابا الماعاننان سوڭ قاسىنداعى بالا سەرگىنە ساۋال تاستادى:
- اۋ، تولەن، وسى جولداعى جۇرگىنشىنىڭ بارلىعى نەگە بىزگە اينالىپ سوعا بەرەدى؟ قىلمىس اشاتىن ساقشىلارداي ءجون سۇراسۋى دا ءبىر ءتۇرلى وعاش كورىندى، - دەدى.
- ولاردىڭ كوبى مال ىزدەگەن جوقشىلار. سوندىقتان كەزدەسكەن ادامىنان جوعىنا سۇراۋ سالىپ، حابار شاشادى. ال ءبىز سەكىلدى جاي جۇرگىنشى، جولاۋشىنىڭ ءوزى دە جول بويى ۇشىراسقان بەيساۋات مالدى كورسە تۇستەي جۇرەدى. سۇراۋشىسى كەزىگىپ جاتسا كورگەن-باققانىن ايتىپ ءجون سىلتەپ جىبەرەدى، - دەدى ساداقتىڭ ەتى ءتىرى، سوزگە جۇيرىك بالاسى تولەن.
- سوندا قالاي؟.. جول بويى تالاي مالدى كوردىك، سونىڭ بارلىعىن ەسكە ساقتاپ، بەلگىسىن ساناعا ءتۇيىپ الۋ قيىن عوي. تۇيە، جىلقى، سيىر سەكىلدى ءبىر-بىرىنەن اۋمايتىن مالدى قالاي تۇستەپ اجىراتۋعا بولادى، - دەدى جاڭ شىن تاڭدانىپ، سەنە الماي.
جاس جىگىت قىتاي شالدىڭ بۇلاي تاڭدانۋىن ەرسى كوردى. «مىنا شال ءومىرىن بوسقا وتكىزىپتى-اۋ» دەپ ءتۇڭىلدى. سودان مارسيعان بالا كوڭىلمەن قىتاي شالعا قازاقتىڭ ءومىر سالتىنداعى، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنىڭ جاي ساۋاتىن جىپكە تىزگەندەي ەتىپ، جىڭىشكەلىكپەن تۇسىندىرۋگە كوشتى.
- قازاقتار مالدىڭ ءتۇر- ءتۇسىن، ەن-تاڭباسىن جانە دەنە بىتىمىندەگى ەرەكشە ءبىر نىشانىن بوگەنايلاپ بەلگى ەتەدى. ءار مالدىڭ ارنايى سالىنعان ەن-تاڭباسىنان بولەك، ونىڭ ءتۇر-ءتۇسى دە ءسىز ايتقانداي ءبىر-بىرىنە ۇقساي بەرمەيدى. ال وسى بەلگىلەرىنەن باسقا دا بەينەلەپ ايتاتىن اتاۋ تۇرلەرى مالدىڭ بويىنان ءوزى-اق كوزگە «مەنمۇندالاپ» شالىنادى. مىسالى، ايعىر جال، سىمپىس قۇيرىق، شولاق قۇيرىق، شاعىر كوز، پۇشىق تاناۋ، شۇناق قۇلاق، سىنىق ءمۇيىز دەگەن سەكىلدى كەيىپ- كەسپىر، كەمىستىگىمەن قوسا كۇيلى- كۇيسىزدىگىن دە بەلگى ەتەدى. اۋەل دەسەڭىز سول تۇرعان مالدىڭ جايىلىسىنا قاراپ بارار باعىتىن ايىرىپ، باعدارىن بولجايدى. كەيدە ادامدار ءشوپ باسىن جۇلماي، الدە ءبىر جاققا ايالسىز، ۇدىرە تارتىپ بارا جاتقان مال كورسە، «مىناۋ جەر كوكسەگەن مال ەكەن» دەپ، وسى ءجۇرسىن مولشەرلەپ سۇراۋشىسى كەزىكسە، قازىر قاي مەجەگە جەتكەنىن ايتىپ بەرەدى، - دەدى.
جاس ۇستازدىڭ دالانىڭ ءومىر سالتى تۋرالى ايتقان بۇل ساباعى قارت شاكىرتتىڭ كەپكەن، جات ساناسىنا قونا قويمادى. ءبىراق شىندىق ەكەنىنە يلاندى.
- سەن بالا، مۇنىڭ ءبارىن قايدان بىلەسىڭ؟ - دەدى جاڭ باسقا ءسوز تاپپاعانداي.
بالا شامىرقاندى. «مەنى مىناۋ اقىماق كورەمە» دەپ ويلادى. دەسە دە ۇلكەن ادامعا قۇرمەتىن جوعالتپاي، ادەپتىلىك تانىتتى.
- مەن ءالى جاسپىن، كوپ ءىستىڭ قىر- سىرىن بىلە بەرمەيمىن. مەنىڭ سىزگە بايان ەتكەنىم كۇندەلىكتى تىرشىلىك ءىسى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى تابيعاتتىڭ ءارالۋان قۇبىلىستارىنا قاراپ، كەلەر جىلدىڭ اۋرايىن بولجاپ قويادى. بىلەتىنى كوپ دەپ سول ادامداردى ايتسا بولادى، - دەدى بالا جىگىت ودان ارى اڭگىمەگە كوڭىلى شاپپاعان سىڭاي تانىتىپ.
بالانىڭ وزىنە كوڭىلى تولماي، سوزىنەن جالىعا باستاعانىن جاڭ دا سەزدى.
- جىگىتىم مەنىڭ جاسىم ۇلكەن بولسا دا مىنا دالادا وزىڭمەن قاتار قويما. ەكەۋىمىز ەكى حالىقتىڭ بالاسىمىز، تىرشىلىگىمىز دە بولەك. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ جەر تىرمالاعان ديحان اۋىلىنىڭ كوپ شالى، سول ومىرىندە كورشى اۋىلعا دا جولى تۇسپەي، ەگىستىك پەن ءۇيىنىڭ اراسىندا ءجۇرىپ ءبىر عۇمىرىن وتكىزەدى. سولار 2-3 شاقىرىم اۋماقتا، نە كورىپ، نە اڭعارادى دەيسىڭ. ال ەكەۋىمىز بۇگىننىڭ ءوزىن دە قانشاما جول باسىپ، جەر تانىپ، قانشاما اداممەن كەزدەستىك، - دەپ ءوزىن اقتاپ، بالانى جاقتاپ سويلەگەن كەيىپ تانىتتى. دەسە دە جاڭنىڭ قازاق دەگەن حالىقتى تانىعاننان بەرى ويىنا تۇيگەنى دە وسى بولاتىن. تەك، ءوز حالقىنىڭ دا بۇلار بىلە بەرمەيتىن موينى وزىق مادەنيەتى بار ەكەنىن بالاعا ءتۇسىندىرىپ داۋلاسقىسى كەلمەدى...
***
مال ورىستەن قايتقان كەشكى قاربالاس شاق. كوندەيدىڭ باسقى داراسىندا وتىرعان 20 شاقتى ءتۇتىننىڭ ەڭكەيگەن كارىسىنەن، ويىن بالاسىنا دەيىن سىرتتا ءجۇر. اۋىل ماڭى مالعا تولىپ، اينالا ازان-قازان، ايقاي-ۇيقايعا ۇلاسىپ تىرشىلىك قايناعان كەز. سولاردان وقشاۋ ءبىر توپ، اۋىل اقساقالدارى ىرگەدەگى قىرات-توبەلەرگە كوتەرىلىپ، بىردەن-ەكىدەن جينالىپ، باس بىرىكتىرگەن. ولار ابىر-سابىر اۋىل تىرشىلىگىنە سۇيىنە قاراپ، سىرتتاي باعىپ، باقىلاپ وتىر. ۇلكەندەر ءوزارا ەل جاڭالىعىن، مال- جاننىڭ اماندىعىن، جەردىڭ ءشوبىن، مالدىڭ كۇيىن ءسوز ەتەدى.
كوندەيدىڭ وسى كارى-جاسى كەشكى ۋاقىتتا قانشا قاربالاس جۇرسە دە باتىس قاپتالداعى سارىبەلدىڭ قاسقا جولىنا كوز قىرىن سالىپ، قاراۋىلداپ، باعىپ جۇرەتىن ادەتى بار. ۇيتكەنى وسى نامازدىگەر مەزگىل كەز-كەلگەن قونالقىعا جەتىپ جىعىلامىن دەگەن جۇرگىنشىنىڭ اۋىلعا قۇلايتىن شاعى. جالپى كوندەيگە كەلەتىن ەكى جول اسۋ بار. ءبىرى، ىرگەلەس جايلاۋداعى اۋىل اراسىنىڭ جوقشى، جۇرگىنشىلەرى كەلەتىن شىعىستاعى قۇداباي كەزەڭى دە، ەكىنشىسى وسى سارىبەل. ال سارىبەلدىڭ قاسقا جولىنىڭ مۇنداعى ەلگە قادىرى بولەك بولاتىنى، بۇل جولمەن كوبىنەسە سىيلى قوناقتار، قالاشىلار، بازارشىلار كەلەتىن، ەل كوڭىلىن ەرىكسىز ەلەڭدەتەتىن ءۇمىتتى جول بولعاندىعى. بۇل جولمەن كەلگەن ساعىنسقان تۋىستاردىڭ قاۋىشۋى ءبىر عانيبەت بولسا، قورجىنى توق قالاشىلار ورىك-مەيىز، ءتاتتى كامپيت، جاڭا كيىمدەر اكەلىپ قاتىن-قالاش، بالا-شاعانى قارىق قىلىپ، قۋانتىپ تاستايتىن. ەلەڭدەۋدىڭ سىرى بۇل عانا دا ەمەس. مۇنداعى جۇرت تاۋ تۇكپىرىنەن الشاق سىرتقى الەمنىڭ جاڭالىعىن دا وسى قاسقا جولمەن كەلەتىن جۇرگىنشىنىڭ اۋزىنان ەستىپ وتىرۋعا داعدىلانعان.
ايتا بەرسەك، سول سارى بەلدەن اسىپ كەلەتىن كوندەيدەگى ەلدىڭ قوناعىنىڭ ءتۇرى كوپ. ءتۇر-ءتۇسىن تانىمايتىن، «قۇداي قوناقپىن» دەپ تورىڭە شىعىپ، ءبىر مالىڭا باتا جاساپ كەتەتىن كولدەنەڭ كوك اتتىنى ايتپاعاندا، سىيلى قوناقتاردىڭ الدى ەۋروپادان، تۇركيادان كەلەتىن. ولار وسى وڭىرلەردەن باياعى ءبىر زوبالاڭ جىلداردا بوسىپ كەتكەن تۋىسقاندار. زامان وڭالعاندا اراعا 30-40 جىل سالىپ قايتا اينالىپ، تۋعان جەرىن كوكسەپ، اجىراپ قالعان ءبىرتۋعاندارىنا قاۋىشىپ، ماۋقىن باسۋعا اسىققاندار. سولاردىڭ اراسىندا سالماعىمەن سارى بەلدىڭ جوتاسىن مايىستىرعان، التى الاشقا ءماشھۇر حاليفا التاي سەكىلدى مارتەبەلى قوناقتاردا كەزدەسەتىن. ال تاعى ءبىر كوندەيدى بەتكە الىپ، سوقپاق جولدا سوقتىرتىپ كەلە جاتقان كىسىگە جولىعىپ، ءجون سۇراسا قالساڭىز، قۇمالاقشى قابدىلدىڭ، تەمىردى قامىرشا يلەيتىن ۇستا وردەبايدىڭ، سىنىقشى نۇرعالىمنىڭ، اعاششى نۇعايدىڭ، قيساشى جۇكەننىڭ، كۇيشى كولىبايدىڭ، اڭشى ءجانداشايدىڭ ۇيلەرىن «نۇسقاپ جىبەرشى» دەپ ءوتىنىش ايتار ەدى.
قازىردە وسىنداي قوناقتاردىڭ قايسىسى ەكەنى بەلگىسىز، كوندەيگە اساتىن سارىبەلگە سالبىراپ تۇرعان كەشكى كۇننىڭ الاۋىنا مالىنىپ، كولەڭكەسى سورايعان ەكى اتتى جولاۋشى بەل ۇستىنە قالباڭ ەتىپ شىعا كەلدى. سول ساتتە اق كوپتىڭ كوزى مەن نازارى سولاي اۋا بەردى. «بۇلار كىم بولدى ەكەن؟»، «قايسى اۋىلعا ات باسىن بۇرار ەكەن؟» دەگەن ەلەڭدەگەن جۇرتتىڭ سۇراقتارى دا قويىلىپ ۇلگىردى. ەگەر قاراپ تۇرعان ادام بەل اسقان جولاۋشىلار كوندەيدىڭ باسىنا قاراي، ورگە قىرقالاي تارتسا نۇعاي مەن جۇكەن اۋىلىنىڭ قوناقتارى بولار دەپ، ال ىلديعا قاراي قاپتالداي جونەلسە قابدىل مەن ءجانداشاي ءۇيىنىڭ بىرىنە تۇسەدى دەپ بال اشار ەدى. مىنا قوناقتار ول ەكى تاراپقا بەت بۇرماي، بەلدى تاسپاداي ءتىلىپ، قۇلديلاپ كەلەدى.
جولاۋشىلاردىڭ نوبايى بەلدىڭ بەل ورتاسىنا كەلگەن تۇستان باستاپ ايقىندالا ءتۇستى. جۇرت جولاۋشىنىڭ استىنداعى اتىن تۇستەپ، ۇستىندەگى ادامنىڭ سىرت تۇلعاسىن بارلاي باستادى. سودان «ءاي، اناۋ تورى اتتى ادامنىڭ اتقا وتىرىسى جايسىزداۋ. اۋىرعان ادام سەكىلدى»، «جوق، قالانىڭ تاقىمى بوس قازاعىنىڭ ءبىر شىعار»، «ەۋروپالىق قازاقتار بولماسىن» دەگەن سەكىلدى دولبار سوقتى. ۇيتكەنى اناءبىر جىلى كوندەيگە گەرمانيادان كولىباي اقساقالدىڭ 40 جىل كەزدەسپەگەن تۋعان ءىنىسى قاتپا كەلگەن. سوندا ۇرت ءتىلدى كوكەڭ ءىنىسىنىڭ اتقا وتىرىسىن جاراتپاي: «ءاي، سەن نەمىس بولىپ كەتكەن نەمەسىڭ بە؟ قىتايلار سەكىلدى قوپاڭداماي، ەرگە تاقىمىڭدى جابىستىرىپ وتىر» دەپ ۇرسىپ تاستاعان. اتالارىنىڭ سىرىنا قانىق كەلىندەرى: «ەۋروپالىق قوناقتان ۇيات بولدى اۋ!» دەپ بەتتەرىن شىمشىعان. ال نەمىستەن كەلگەن قوناققا بۇل ءسوز مايداي جاعىپ: «كوكەم- اۋ! اعاتايىم- اي! بالا كۇنگى مىنەزىڭدى ەسىمە ءتۇسىردىڭ عوي»- دەپ كوڭىلى تولقىعان. جۇرت سونى ەسكە الىپ كۇلىستى...
وسىلاي ەلدىڭ سابىرىن تاۋىسقان جولاۋشىلار كوپ وتپەي ەتەككە ءتۇستى. جولىنداعى شەرياز بەن قامبەلدىڭ ءۇيىن سوقپاي، جىلعاداعى شاعىن وزەننەن ءوتىپ، كۇمىسباي اقساقالدىڭ اقبوز ۇيىنە ات تۇمسىعىن تىرەدى. بۇل تۇستا ءۇي ىرگەسىندەگى بەتكەيدە جالعىز وتىرعان كوكەڭ بەلگىسىز قوناقتاردىڭ ءوز ۇيىنە تۇسكەنىن كورىپ، ۇيگە بەتتەگەن. كەلە جاتىپ قوناقتىڭ ءبىرىنىڭ اتتان تۇسكەن سوڭ جەرگە اياق تىرەپ، اتتاپ باسا الماي ومالىپ وتىرا كەتكەنىن كورىپ تىكسىنىپ قالعان. ەندى تاياپ كەلىپ تانىپ، بۇنىڭ تاقىرتامدىق جاڭ ماۋ ەكەنىن كورگەندە، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي، تاڭ-تاماشا بولدى دا قالدى. بۇل كوكەڭنىڭ وسى جاسقا كەلگەنشە كوندەيگە اياعى جەتكەن قىتايدى العاش كورۋى ەدى. ونى ءوز ءۇيىنىڭ الدىنان كەزىكتىرەم دەپ ءتىپتى دە ويلاماپتى.
جاڭ قاسىنا تاقاپ كەلىپ قالعان كۇمىسباي اقساقالدى كورىپ، ورنىنان سيىرشىلاپ كوتەرىلىپ، قالبالاقتاپ قول ۇسىندى. جاڭنىڭ سالەمىن الىپ جاتىپ كوكەڭ:
- ويپىرماي، جاڭ ماۋ سەن بە ەدىڭ؟! بۇكىل قىتايدان وزىپ، مىناۋ كوندەيگە اياعىڭ قالاي جەتتى؟ ءوزىڭ اۋىرىپ قالعان جوقسىڭ با؟ كۇيىڭ قالاي؟! - دەدى تاڭعالدىرعان قوناعىنا ءازىل-شىنى ارالاس سۇراۋ تاستاپ. وسى كەزدە جاڭنىڭ جاس سەرىگى سوزگە ارالاسىپ :
- ءيا، اقساقال بۇل كىسىنى جول سوعىپ شارشاپ قالىپتى، - دەدى.
- جىن سوققانداي ساندالىپ، اتتان اۋىپ، سۇلاۋىنا قاراپ اۋىرىپ قالدىما دەسەم. جول سوقسا وڭالار، - دەدى كوكەڭ مىسقىلداي كۇلىپ.
وسىلاي امان-سالەم جاساسىپ تۇرعاندا ەرەكشە قوناقتىڭ سىرىن بىلۋگە اسىققان ماڭايداعى كورشى-قولاڭنىڭ ءبىراز ەركەكتەرى دە جينالىپ قالعان ەدى. ەندى سولاردىڭ بارلىعى بىرگە، كوكەڭنىڭ التى قانات بوز ۇيىنە باس سۇقتى. قوناقتى تورگە وزدىرىپ، قاۋمالاي جايعاسقان ۇيدەگى وتىرىستىڭ اڭگىمە تيەگى بىردەن اعىتىلىپ كەتپەدى. جۇرت ءبىرىن-ءبىرى باعىپ، ءسوزدىڭ قاي تۇستان ءورىلىپ شىعاتىنىن كۇتىپ، تومسىرايىسىپ بوگەلە بەردى. ونداعىسى قوناق قىتايدىڭ قۇلاق كۇيىن تاپپاي داعدارعان تۇرلەرى ەدى. بۇل تىعىرىقتان ءسوزىن باپتاپ وتىرمايتىن، اڭعالسوق قابدىل شالدىڭ قازاقتىڭ داعدىلانعان ءجون سۇراسۋىنا كوشۋى قۇتقاردى. ءسوزدىڭ كوشى تۇزەلىپ كوپشىلىك قايتا قاۋقىلداسا باستادى. الدىمەن ويداعى ەلدىڭ تىرشىلىك جايى، بيداي مەن شاپپالىق ءشوپتىڭ شىعىمى، ويداعى جاۋىن-شاشىن ءسوز بولدى. سودان اڭگىمەنىڭ تاعى ءبىر شىنتاق اينالىمىنا كەلگەندە، كوپتىڭ كوڭىلىن كۇپتى ەتكەن جاڭنىڭ ساپارىنىڭ جايى سۇرالدى. بۇعان قازاقى مىنەزگە سىرالعى جاڭ سىرعىتپا جاۋاپ بەرىپ قۇتىلدى.
- مىناۋ تومەنگى سىنتاستاعى وتىرعان ەلگە قوسقان 4-5 باس سيىرىم بار ەدى، سونىڭ كۇيىن بىلە كەتەيىن دەپ كەلگەم. سودان تاۋدىڭ بەل ورتاسىنا كەلگەن سوڭ، ءتورجايلاۋدى دا كورەيىن دەدىم. ونىڭ ۇستىنە كۇمىسباي اقساقالدا ازداعان بۇيىمتايىم دا بار ەدى... - دەپ ءسوز بۇيداسىن ۇستاتپاي، شيىرعا سالىپ توقتادى. قىتايدىڭ بۇل جورتاق ءجۇرىسىنىڭ ءمانىن بۇدان ارى ەشكىم قازبالاپ سۇراي المادى. جاڭ دالا جوسىنى بويىنشا قوناق بۇيىمتايىن ءۇي يەسىنە اتتانىپ كەتكەنشە، ورايى كەلگەن ساتتە ايتاتىنىن بىلەتىن...
كوندەيدىڭ تاعى ءبىر شۋاقتى تاڭى اتتى. كۇمىسباي اقساقالدىڭ بەلدەۋىنە كەشەگى قوناق اتتارى قايتا بايلانىپ جاتىر. بۇل قوناقتاردىڭ بۇگىن اۋىلدارىنا قايتاتىنىنىڭ بەلگىسى. تاڭسارىدەن بەرى كەشەگى اۋىل ءۇستىن باسقان قالىڭ مال ورىسكە بەتتەپ، قاتپارلى تاۋدىڭ قوينى-قونشىن ارالاپ، ساي-سالاسىن ساعالاپ جىم-جىلاس بولىپ ءسىڭىپ كەتكەن. وسىدان كەيىن اۋىل ماڭى سەرپىلىپ، دابىرسىز، جايما-شۋاق تىنىشتىققا كوشكەن.
كوكەڭ مەن جاڭ وڭاشالانىپ، ءۇي ماڭىنداعى بەتەگەلى بەتكەيگە شىعىپ جايعاستى. كەشە تۇندە جاڭ شال: «اقساقال، رۇقسات بولسا ەرتەرەك دەمالايىن. جول سوعىپ، دىڭكەم قۇرىپ كەلدىم. بۇيىمتايىمدى ەرتەڭ وزىڭىزگە بايان ەتە جاتارمىن»- دەپ وتىنگەن. كوكەڭ بولسا قىتاي شالدىڭ سىرىن ىشكە بۇگە بەرگەنىن ۇناتپاسا دا، «ءاي، وسى نە ايتار دەيسىڭ؟ سيىرىمدى مالىڭا قوسايىن، باعىپ بەر دەمەكشى عوي. ول قولقاسىن كەزىندە كورەرمىز» دەپ ويلاعاندا قويعان. ەندى مىنە كوندەيدىڭ ءتامام جۇرتىن دۇرلىكتىرىپ، ءدۇدامال كۇيگە تۇسىرگەن جاڭنىڭ ساپارىنىڭ جايى بەلگىلى بولماق.
- ال، جاڭ ماۋ كەشەدەن بەرى بۇقپانتايلاپ، بوي جاسىرىپ جۇرتتىڭ ساناسىن سارساڭ ەتكەنىڭ جەتەر. ەندى قوياڭدى ءبىر اقتارىپ، كوسىلشى، - دەپ كوكەڭ لەكىتە كۇلگەندە، باكەنە بويلى، اشاڭ ءجۇزدى جاڭنىڭ كوزى جاپاقتاپ، يمەنشەكتەپ، بۇرىسە ءتۇستى. ونىڭ بۇل ۇسقىنىنا تاڭدانا قاراعان كوكەڭ:
- وي، ساعان نە بولعان؟ كىبىرتىكتەمەي، بۇيىمتايىڭ بولسا ايتساڭشى، - دەدى داۋسىن قاتايتىپ. بۇعان جاڭنىڭ ءجۇزى قىزاراقتاپ، ىرجالاقتاپ كۇلگەن بولىپ:
- اقساقال اۋ، ايتار ءسوزىمدى قالاي باستارىمدى بىلمەي وتىرعام جوق پا. بۇيىمتايىمنىڭ سىزگە تۇسەر سالماعى بار. قالاي قابىلداپ، قانداي بايلام جاسارىڭىزدى بىلمەدىم. تەك الاكوڭىل، بوتەن ويىم جوق. سىزگە ارىلىپ ايتار سىرىم بار، سونى تىڭداڭىز، - دەپ اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى. سودان «قيۋادان شاۋىپ» ولجالاپ العان قازىناسىنىڭ بار قۇپياسىن اقتارىپ، بايان ەتتى. سول قۇندى جادىگەرلەردى ۇيگە ۇزاق ساقتاۋعا قورىققاندارىن، اقىرىندا بالالارىنىڭ كەڭەسىمەن تىم اسىعىس ساتىلىپ كەتكەنىن دە ايتتى. جاڭ وسىلاي ابدىراپ ءجۇرىپ وپىق جەگەن دە كورىنەدى. كەيىن ەستىسە، الىپساتار قۋلار جادىگەرلەردى بۇلاردان ارزانعا الىپ، گونكونگتىڭ بازارىندا اۋكسيونعا شىعارىپ، قۇنىن ەسەلەپ ساتىپ، اۋىل اڭقاۋلارىن وڭدىرماي سان سوقتىرعان ەكەن... شال وسىلاي ايلار بويى دايىنداعان ءسوزىنىڭ جىگىن بۇزباي، بارىنشا مايدالاپ، جۇمساقتاپ سويلەپ جەتكىزدى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا ادىلدىك جاساعانىن ايتىپ، ءوز-ءوزىن اقتادى:
- مەن قاراقشىلىق تا، ۇرلىق تا جاسامادىم. قۇداي ءوزى نەسىبەمە بۇيىرتىپ قازىنانى تاۋىپ الدىم. ونى جاسىرىپ، ءسىڭىرىپ كەتسەم دە ەشكىم بىلمەيتىن ەدى. قازىرگە دەيىن زاڭنىڭ دا ماعان تاعار ايىپ-دالەلى جوق. ءبىراق ءوزىم ادامگەرشىلىك تانىتىپ، قۇدايدىڭ دا، ادامنىڭ دا الدىندا ارىم تازا بولسىن دەپ، اعىمنان جارىلىپ وتىرمىن. شىنداپ كەلگەندە اتادان قالعان قازىنانىڭ تۇپكى يەسى ءوزىڭىز. سوندىقتان اقشانى سىزبەن بولىسەيىن دەپ شەشتىم، - دەدى جاڭ يىعىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي تەرەڭ تىنىستاپ.
باعانادان جاڭ شال وسى اڭگىمەلەردى ايتىپ وتىرىپ، قايتا- قايتا جىپسىك كوزىن جىپىلىقتاتىپ كۇمىسباي اقساقالدىڭ كەسكىن- كەلبەتىن كۇزەتىپ، باعا بەرگەن. وقيعانىڭ ءتۇپ توركىنى بەلگىلى بولىپ، اكەدەن قالعان امانات جادىگەردىڭ قولدى بولعانى ايتىلعاندا، كۇمىسباي اقساقالدىڭ اقسارى ءوڭى قۋقىل تارتىپ، قاباعى كىرجيىپ، شارالى كوزدەرى شىتىناپ، ۇشقىن اتقان. ىشكى جان- دۇنيەسىندە الاي-دۇلەي داۋىل سوققان. وزەگىنە تۇسكەن وكىنىش پە، نالا-مۇڭ با؟ بەلگىسىز ءبىر كۇش بۋلىقتىرىپ، كەيىگەن، الابۇرتقان كۇي كەشكەن. ال جاڭ بولسا كۇمىسباي اقساقالدىڭ بۇلاي شيرىققان تۇرىنەن تىكسىنىپ، شوشىعان. سودان وسى الپامساداي الىپ شال توبەسىنەن ءتونىپ كەلىپ، اقىرىپ ايبات شەگەتىندەي، كەۋدەسىنە مىنە تۇسەتىندەي مىنەز كۇتكەن. ءبىراق اقساقال جۋان سالالى ساۋساقتارىمەن ءوز تىزەسىن ءوزى قاربىتا مىتىپ، باسى سالبىراپ وتىرا بەردى...
كۇمىسباي اقساقال جاڭ شالدىڭ ايتار ءداتى تۇگەپ، ءسوزى سارقىلعان ساتتە:
- اسقار تاۋىم، ابزالىم، ايبارىم-اي! جاقىننان بەرى نەگە تۇسىمە ءجيى كىرە بەرەدى دەپ ويلاۋشى ەدىم!.. جارىقتىعىم-اي! - دەپ تولقىعان كوڭىلمەن، «ۋھ» دەپ كوكىرەگىن كەرە اۋا جۇتتى. وسىدان كەيىن دە قاپساعاي دەنەسى تەڭسەلىپ، اۋىر ويدان سەرپىلىپ، سەيىلە الماي تاعى ءبىراز ءۇنسىز قالدى. جاڭ بۇل ءسوزدى ەستىپ قاسيەتتى، تەكتى ارۋاقتىڭ اۋليەلىگىن تاعى مويىنداي ءتۇستى. ول اقساقالعا ءوزىنىڭ دە ءتۇس كورىپ، سودان قورىققانىن، مازاسى كەتكەنىن ايتپاي، ىركىپ قالعان بولاتىن.
كوپ وتپەي اقساقال ەڭسەسىن تىكتەپ، سانسىراعان ساناسىن سەرگىتىپ، اقىلعا كەلىپ، جاڭ شالعا سالماقتى ءتىل قاتتى:
- ءاي، جاڭ ماۋ! ءوزىڭ بي، ءوزىڭ قوجا بولىپ، ءبارىن تىندىرىپ، جايعاپ كەلىپ وتىر ەكەنسىڭ عوي. ەندى نەسىن مەنىڭ الدىمنان وتكەن بولىپ، ماندىراپ، مايمۇڭكەلەيسىڭ. مەن ساعان بايلىعىمدى توناپ، ىرىسىمدى شايقاپ، جالماپ كەتتى دەپ كىنا تاعىپ وتىرعام دا جوق. ول اتاداۋلەتتىڭ ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتكەنىنە 50 جىل بولعان جوق پا؟! وعان وكىنبەيتىن، قىزعانبايتىن بولىپ ۇيرەندىك. سەنىڭ «ولجاڭا» تۇسكەن دۇنيە ونىڭ قاسىندا نەگە تۇرادى. مەنىڭ وكسيتىنىم اكەدەن قالعان سول سارقىتتى كورىپ قالسام، بايلىق ەتپەي، قادىرلەپ، جادىگەر ەتىپ ساقتاسام دەگەن ارمان ەدى. سەنىڭ التايعا اياعىڭ جەتپەگەن ۋاقىتتا، كوزىڭدى قىزارتقان وسى التىندار ات تۇياعىمەن ارشىلىپ، ساي-سالاسىندا شاشىلىپ جاتاتىن. ول تۇستا ءار قازاقتىڭ قورجىنى توق ەدى. سودان ءبىر كەزدە باي مەن كەدەي تەڭ بولسىن دەگەن ۇكىمەت شىعىپ، كەدەيدى بايعا تەڭەي الماي، بايدى كەدەيگە تەڭەپ، جەڭىل جول تاپقان. مەنىڭ اكەم سول سويقاننىڭ قۇربانى بولعان. بۇگىن اكەنىڭ قاپىدا ايتا الماي كەتكەن اماناتىن، اقتىق ءسوزىن، سوڭعى قازىناسىن، قاسيەتتى سارقىتىن، سەن «كوزدەن بۇلبۇل ۇشىرىپ»، قولىما دا سيپاتپاي، قۇر سوزبەن جەتكىزىپ وتىرسىڭ. بۇلاي وزەكتەگى وكىنىشتىڭ وتىن ۇرلەگەنىڭ ادىلدىككە جاتا ما، بىلمەدىم. سول امانات وسىلاي جات قولدا تالاپايعا تۇسپەي-اق، تۋعان جەردىڭ كىندىگىندە كومىلىپ قالا بەرگەنى دۇرىس بولار ەدى...»، - دەپ ۇزاق سويلەپ شەر تولعادى. وسىلاي ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى اڭگىمە تاعى ءبىرازعا سوزىلىپ بارىپ تىندى...
سيىر تۇسكە تاقاعان ۋاقىتتا كەشەگى كوندەي جۇرتىن ەلەڭدەتكەن ەكى قوناق سارىبەلدەن كەرى اسىپ، جىم-جىلاس قاراسىن باتىردى. كەشە قاتتى تيتىقتاپ، بولدىرعان جاڭ شال جايلاۋداعى ءبىر تۇنگى ۇيقىمەن- اق قۋناپ، تىڭايىپ، شيراپ العانىنا ءوزى دە تاڭىرقادى. قازىر ات ۇستىندە مەرەيى ءوسىپ، كوڭىلدەنىپ، قىتايدىڭ ەسكى ءبىر اۋەنىن ىڭىلداپ ايتىپ كەلەدى. استىنداعى تورى ات ەلەڭدەپ قۇلاعىن قايشىلايدى!..
قوناقتارىن اتتاندىرعان سوڭ كۇمىسباي اقساقال دا اتىنا ءمىنىپ كوندەيدى قۇلداي جونەلگەن. كەتەرىندە كەمپىرىنە ۇزەڭگىلەس سەرىگى، سىرلاس قارتى قاسەننىڭ ۇيىنە باراتىنىن ايتقان. كۇندىز وسى مەزگىل اۋىلداعى ەركەكتەر ات ۇستىندە جۇرگەن دە، قولى بوس ايەلدەر ءبىر-بىرىنە جاعالاي قىدىرىسىپ شاي ىشەتىن. كەشەگى قاۋقىلداسقان كوپ ەركەك سىرىن اشا الماعان قوناقتىڭ جايى، بۇگىنگى وسى ايەلدەر شۇيىركەلەسكەن شايدا دا ايتىلىپ، سۇراۋ سالىندى. ءبىراق دابىرايعان داقپىرت ءسوز تاراماعان. ادەتتە كوندەيگە كەلگەن-كەتكەننىڭ بار جاڭالىعى تەز جاريا بولىپ، جىلدام تارايتىن. بۇل جولى كوكەڭ كوپكە دەيىن ءوز شاڭىراعىنان شاشاۋ ءسوز شىعارمادى. تەك ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەنەن سوڭ بارىپ، سىر تارتقان اۋىلدىڭ ەرەسەك بالالارىنا، اقساقالدىڭ 6 جاستاعى نەمەرەسى: «اتامنىڭ جاسىرعان التىنىن قىتاي شال تاۋىپ الىپتى»، - دەپ ايتىپ سالدى. وسى بالا ءسوزى ءبىراز قۇپيانىڭ سىرىن اشقانداي بولدى. سودان ەل ەلەڭ ەتىپ: «ءيا، قوزانبايدىڭ جاسىرىپ كەتكەن التىنى بار دەپ ءجۇرۋشى ەدى، راس بولدى»، «ۇرپاقتارى سول كومبەنى كوپ ىزدەپ، تابا الماعان ەدى...»، - دەپ سان-ساققا جورىپ، اڭگىمەنى جەلدەي ەستىردى.
تۇنەۋ كۇنى قوناقتار كەتكەن سوڭ كۇمىسباي اقساقالدىڭ كەلىنى كۇلزيا جاڭ شال شاي ىشكەن كەسە مەن قاسىقتى قايتا- قايتا جۋىپ، كۇلمەن الاستاپ، ىسقىلاپ الەككە تۇسكەن. ءبىراق سوندا دا «جاڭنىڭ ىدىسى» اتالىپ، ۇيدەگى ىدىس-اياققا قوسىلماي، كوز تۇرتكى بولا بەرگەن سوڭ، ونى دالاعا لاقتىرعان. تىپتەن، سودان كەيىن دە بالالار كوپكە دەيىن، «جاڭنىڭ كەسەسىنە ۇقسايدى ەكەن» دەپ قيعىلىق سالاتىن ادەت تاپقان...
***
كۇمىسباي اقساقال اۋىل ىرگەسىندەگى بوتامويىن اتالاتىن مويناقتىڭ قىر جەلكەسىنە شىعىپ، جالپاق ساندىق تاستىڭ ۇستىندە توڭىرەگىن كوزبەن شولىپ، وي كەشىپ وتىر. كوپتەن كۇتكەن ءبىر قوناعى بۇگىن اۋىلىنا كەلمەك. سوعان دەيىن وزىمەن-ءوزى بولىپ وڭاشادا وي تولعاماق .
اقساقال بيىل جاز ومىرىندە تۇڭعىش رەت جايلاۋعا شىقپاي قالدى. تىپتەن الداعى كۇندەرىندە دە ءدام ايداپ، سول جايلاۋدى كورەر-كورمەسى نەعايبىل بولىپ تۇر. بيىلعى جازدا بۇيىرسا اتاجۇرتقا، قازاقستان ەلىنە قونىس اۋدارماق نيەتتە ەدى. تۋعان جەردەن شالعاي كەتۋ، داعدىلانعان ءومىر جولىن باسقا ارناعا سالۋ، قارتتى كوپ ويلاندىرىپ، تولعاندىرعان، كوڭىلىن الاڭ ەتكەن ءىس بولدى.
وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن اقساقالدىڭ نەمەرەسى بەكمۇرات قازاقستانعا وقۋعا كەتكەن. سول بەكمۇرات سوڭعى جىلدارى اكەسىنە حات جازىپ، «ەلگە كوشىپ كەلىڭدەر» دەيتىن كورىنەدى. ونسىز دا قازاقستان دەسە ەلەڭدەپ، بۇيرەگىن بۇرىپ تۇراتىن ادىلبەكتى بالاسىنىڭ قولقاسى تىپتەن ىنتالاندىرىپ تاستاعان ەدى. سودان ول كۇمىسباي اقساقالعا كەلىپ: «ماعان قازاقستانعا بارعاندا ارقا سۇيەپ، ەس بولاتىن سىزدەي اسقار تاۋ اكەنى كىم بەرەدى. جالعىز ءۇي بولماي، بىرنەشە اۋىل بولىپ بىرگە كوشەيىك. ءسىز قوزعالساڭىز باسقا بالالارىڭىز دا ارتىڭىزدان ەرەدى»، - دەپ ءوتىنىش ايتقان. وسى سوزدەن سوڭ كۇمىسباي اقساقالدىڭ ساناسىندا ىرعاسقان تارتىس تۋعان. سوندا ەڭ الدىمەن كوڭىلىن اينىتىپ، تولقىتقان وي، تۋعان جەرگە، وسكەن ەلگە دەگەن ساعىنىش، قيماستىق، اڭساۋ جان دۇنيەسىن قۇرساۋلاپ، كۇيزەلتكەن.
«ادامنىڭ قادىرلەپ، جاقسى كورەتىن مەكەنى - باقىتتى بولعان جەرى. ال بالالىق شاق ادامنىڭ ەڭ باقىتتى كەزى ەمەس پە؟! مەنىڭ سول بالالىق داۋرەنىم وتكەن جەر عوي بۇل. مىناۋ تۋعان دالا توسىندە سويقاقتاپ، بادىرايىپ جاتقان، جەتپىس جىل شيىرلاعان ىزدەرىمدى قالاي ءوشىرىپ كەتەم؟! ەندى بۇل مەكەننەن اجىراسام ءومىرىمنىڭ بارلىق ەستەلىك، ەلەستەرى كوز الدىمنان جوعالىپ، ءومىر سۇرمەگەندەي اۋادا قالقىپ، ساۋدىراپ قالعانداي كۇي كەشەتىن شىعارمىن. التايدىڭ كەۋدە كەرىپ قۇشىرلانا جۇتاتىن كەرىم اۋاسىن، تالاي ءشولىمدى قاندىرعان تاس بۇلاقتارىن، ارقالانىپ، ايبار كورەتىن قارا تاۋلارىن قايتىپ قيىپ تاستاپ كەتەمىن. ال مىناۋ باۋىر باسىپ، تۋىپ- وسكەن ەلىمنەن، قادىرلەپ، قوشەمەتتەپ، القاپ جۇرەتىن اعايىن-تۋىس، قۇدا-جەكجاتىمنان اجىراپ كەتكەندە، كۇيىم، جاعدايىم نە بولماق؟ قازىر وسى جەردەن ءبىر ادامعا جولىعا قالساڭ، ساناڭدا ونىڭ ءوزىنىڭ ادامدىق بولمىس عانا ەمەس، اكەسىن، اتا-باباسىن، تۇقىم-تۇياعىنا دەيىن تانىپ-ءبىلىپ وتىراسىڭ. ونى جاتىرقاپ، جاتسىنبايسىڭ، جۇرەگىڭە جىلىلىق، كوڭىلىڭە تىنشتىق سىيلايدى. ايتا بەرسەڭ سونداي ەسەلەنە بەرەتىن قاسىرەت كوپ-اق! جەتى اتامنىڭ كىندىك قانى تامعان تۋعان جەردىڭ توپىراعى، سول اتالارىمنىڭ اسىل سۇيەكتەرى جاتقان مىناۋ ءتورت قۇلاق بەيىتتەر دە ەرتەڭ كوزدەن تاسالانسا اۋىر-اۋىر ساعىنشقا اينالارى ءسوزسىز. تىپتەن، مەن كەتسەم سول اتا- بابا رۋحىنا ارناپ، قابىرىنىڭ باسىنا بارىپ كىم قۇران وقيدى. ول دا بولسا قۇلازعان كوڭىلگە مەدەۋ بولاتىن، قاسيەتتى پارىز ءىسىم ەدى عوي. اۋەلدەسەڭ ءوزىم دە ءدام- تۇزىم تاۋسىلىپ قيسايا قالسام، اكە قاسىنان جاي تاۋىپ، جامباسىم تيسە الاڭسىز، ارمانسىز بولماس پا ەدىم! بۇل كىسى بالاسى كوتەرە المايتىن ءزىلماۋىر ويدى سەرپىپ تاستايتىن كۇش بار ما ءوزى؟..»، - دەپ قاريا تالاي-تالاي سارساڭ ويدى ساپىرىپ، ءوزىن ءمۇجىپ، نالىعان، كۇيىنگەن كۇي كەشكەن .
ءبىراق سانالى، پاراساتتى قاريا وي ارماننىڭ، قيالدىڭ تاعى ءبىر بيىك شىڭىنا قول سوزعاندا، وسىنىڭ ءبارىن قايتا ءبىر سارالاپ، اقىلمەن تارازىلاپ، ويىن مۇلدە وزگەرتكەن. وندا ول قازاق ەلىنە كوشكەن ەلدىڭ كورەر يگىلىگىن، ءمان-ماڭىزىن، انا وتانعا بايلانعان ءۇمىتتى بولاشاقتى وي ەلەگىنەن وتكىزگەن. سودان العاش حات تانىتقان ۇستازى اقىت قاجىنىڭ: «ۋايىم تالابىڭدى شابانداتار» دەگەن ءسوزىن دە ەسىنە العان.
«وسى مەن قاراقان باسىمنىڭ قامىن كوپ ويلاپ كەتكەن جوقپىن با؟! ومىردە بوداۋ بەرۋگە بولاتىن ۇلى ىستەر بولۋشى ەدى عوي. ءيا، وندا وتانىن، ەلىن، جەرىن قورعاعاندا بوزداقتار كەۋدەسىن وققا توسەيتىن. سول سەكىلدى كەلەشەك ۇرپاقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن دە قۇرباندىقتار كەرەك ەمەس پە؟! مەنىڭ جولىم سوعان باستايتىن سەكىلدى. ەندەشە قۇس ۇياسىنداي قۋىس كەۋدەمدەگى شەر- شەمەن، وكسىك-وكىنىشتىڭ بىقسىعان وتىن نەگە ۇرلەي بەرەم. اسارىن اساپ، جاسارىن جاساعان ادام، كوبىرەك ءوز ۇرپاعىنىڭ بولاشاق-كەلەشەگىن ويلاۋى وڭدى ءىس بولماس پا. ەرتەڭ اجالىم جەتسە، سول وكسىكتىڭ ءبارى ونسىزدا ءسونىپ، تىنار. سوندا سوڭىمدا قالار جاقسى بەلگىم قايسى؟!
بۇلاي قورقاقتاپ، جان كۇيتتەگەنىم ەسەرلىك، ەزدىك، ناداندىق ەمەي نەمەنە؟ اقىل پاراساتىڭ، جۇرەك قالاۋىڭ شەكتەۋلى بولسا، جاقسى كورەتىن دۇنيەڭ دە، تالعامىڭ دا، ارمانىڭ دا شەكتەۋلى بولماق. ۇرپاعىم جات سانامەن ۋلانباي، بوتەن شاڭىراققا قاراپ جاپاقتاماي، كۇرسىنبەي، جاسىماي، ءوز وتانىن دا، ءوز ۇلتىنىڭ بولمىسىن ساقتاپ، اتا سالتىن ارداقتاپ وسسە، ودان ارتىق مەرەي، قۋانىش بار ما؟ تەرەڭدەپ ويلاپ، تالعاساڭ بۇدان دا باسقا يگىلىكتىڭ، جاقسىلىقتىڭ نىشانى كوپ كورىنەدى. سوندىقتان بۇيىرسا باقي دۇنيەگە جۇزدەگەن، مىڭداعان ۇرپاعىمنىڭ ءۇمىتتى بولاشاعىن باعدارلاپ، اسىل ارمانىن ورىنداپ، اتا جولىن قۋعانىنا سەنىپ كەتەيىن. تىپتەن وتكەن شاقتى ءوشىرىپ، جاڭا ءومىر جولىن باستاۋعا تاعدىرىم سىلتەپ تۇرسا، ءومىر قايتا تۋۋعا ماجبۇرلەپ تۇرسا، ول جول يگىلىككە، جاقسىلىققا باستاسا كونەيىن. ەندەشە وسىنىڭ ءبارىن قۋانىشقا جورىپ، تاۋەكەل دەپ، كارى بۇركىتتەي قايتا تۇرلەنىپ، تۇلەيىن. ماڭگىلىك قازاق توپىراعىندا ۇرپاعىمنىڭ كىندىك كەسىپ، ءوسىپ- ونەتىن، كوركەيەتىن، كوكتەيتىن مەكەنىن كورىپ قالايىن. قارا شاڭىراعىمدى سول بولاشاق اتاقونىسقا ءوز قولىممەن تىگىپ، بوساعامدى بەكىتىپ، وشاعىمدى قۇرىپ، وتىمدى جاعايىن. ءسۇيتىپ ءتۇتىنىمدى وشىرمەيتىن ۇرپاعىما سارى جۇرتىمدى اماناتتاپ تاستايىن!..»، - دەپ قازاقتىڭ ۇلى قونىسىنا، بايتاق دالاسىنا اڭسارى اۋىپ، سەرپىلىپ، قىلاڭ ۇرعان...
قازىر دە كوكەڭ وسىلاردى سالماقتاپ، تارزىلاپ ويلاي وتىرىپ، جەتپىس جىلدىق عۇمىرىنىڭ قاداۋ-قاداۋ تۇستارىن ويشا شولىپ ەسىنە الدى. ول وسى قايتا جولى تۇسپەيتىن ءومىر كەرۋەنىندە بايلىقتى دا، جوقشىلىقتى دا، قۋانىشتى دا، مۇڭدى دا ارقالاپ كورىپتى. سونىڭ ىشىندەگى ەسىنە تۇسىرگىسى كەلمەيتىن قيىن جىلداردىڭ وزىنەن ءۇمىتتى كۇندەرىن، مۇقالماس قاجىر-قايراتىن، جىگەرلى كۇرەسىن ساعىنباي تۇرمايدى ەكەن. ال بۇل جەتپىس جىلدىق ءومىردىڭ كوپ ساعىناتىن، قىزىقتى كۇندەرى دە از بولماعان. ەندى سونىڭ سوڭعىلارىنىڭ ءبىرىن ەسىنە الدى...
ورتاكول بويىنىڭ كوك شالعىنى تۇرلەنىپ، شۇرايلانىپ، قۇلپىرىپ تۇرعان باياندى شاعى بولاتىن. ونداي كەزدە جايلاۋدىڭ قىزىق- دۋمانى اسىپ، جۇرت كوڭىلى تاسىپ، توي-دۇرمەك قۋعان ەل ات ۇستىنەن تۇسپەيتىن. مىنە سونداي تويلاردىڭ بىرىنەن كەلە جاتقان كۇمىسباي اقساقال مەن قۇرداسى قايسا بالۋان ورتاكولدىڭ مويناعىنا شىعا بەرگەندە، الدىرىنان ءبىر توپ كوكبار تارتقان جىگىتتەر قارسى جولىقتى. مۇنداي دۇرمەكتى كورگەندە ەكى اقساقالدىڭ ارقاسى قوزا قالدى. بۇل كوكەڭنىڭ الپىس دەگەن اسۋعا شىققان جىلى ەدى. جۇرت وسى جاستى «شال» بولدىڭ دەپ كارىلىككە جورىپ ايتسا دا، كۇش-قايراتى مۇقالماعان ادامنىڭ جىگەرى تاسىپ، جىگىتتىك جەلىگى ۇستاي قالاتىن كەزى بولادى ەكەن. ەندى مىنە كوكبارشى جىگىتتەر وزدەرىنە قاراي «قيقۋلاپ» شاۋىپ كەلە جاتقان ەكى شالدى كورىپ اڭتارىلىپ قالدى. كوپ وتپەي الدىمەن جەتكەن جيرەن قاسقا اتتى بۇيىردەن كەلىپ كيلىگىپ، كوكپارعا جارماستى. «بەر ماعان!» دەپ بۇيرىق ەتىپ، قۋاتتى، قارىمدى قولمەن جۇلقا تارتقاندا، توسىرقاپ، اڭقيىپ قالعان جىگىتتىڭ قولىنداعى كوكپار سۋسىپ بارىپ، جيرەنقاسقا اتتى شومبال كىسىنىڭ تاقىمىنا ءتۇستى. باسىندا جىگىتتەر بىردەن قۋعىن سالماي، «شالدار قايدا الىپ قاشار دەيسىڭ. قازىر ءبىر اينالىپ اكەپ تاستار» - دەپ بوگەلە بەرگەن. ەندى قاراسا الىمدى، ۇشقىر جيرەن قۇلاعىن جىمىرىپ الىپ، بەلدىڭ جازىق جوتاسىمەن وقتاي زۋلاپ تارتىپ بارادى ەكەن. سوندا بارىپ، جانسەبىل شالدىڭ ءبىر قياستىققا باسقانىن ءتۇسىنىپ، «ويباي! اكەتتى، اكەتتى!» - دەپ كوكبارشى جىگىتتەر اتتارىنا قامشى باسقان. ال بۇل كەزدە كوكەڭ جيرەن قاسقانىڭ باسىن سايعا بۇرىپ، قۇلديلاي شاۋىپ، دۇرگىن وزەنىنىڭ تۇيەتايلى قيىن ءبىر وتكەلىنە كەلىپ تۇسكەن. اتتىڭ تاڭبالىعىنان كەلەتىن، ەكپىنىمەن ەڭىسكە قۇلاپ اققان تاۋ وزەنىنەن ءبىر- ەكى ءسۇرىنىپ ءجۇرىپ، اۋپىرىمدەپ وتكەن كوكەڭنىڭ جيرەن قاسقاسى، جازىق قىراتتى قاپتالداي، جەبەلەي شاۋىپ، ودان ارى تار وزەكتى ورلەپ، كوندەيگە اساتىن قۇداباي كەزەڭىنە تارتىپ وتىرعان.
باعانا تويدان قايتقاندا مەدەت جولداستارىمەن بىرگە اتاسىنان وزىپ كەتكەن بولاتىن. جاڭا اتاسى بۇلاردىڭ جانىنان تاسىرلاتىپ شاۋىپ وتە شىققان. ەندى سول اتاسىنىڭ سوڭىنا تۇسكەن قۋعىنشى جىگىتتەردىڭ بۇلاردىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، «ءاي، مىنا شالدىڭ قورلىعىن-اي! ءبىزدى قاپى قالدىرىپ، جەر سيپاتىپ كەتكەنىن قاراشى» دەگەن كىجىنگەن، دولدانعان سوزدەرىن ەستىپ شوشىپ قالعان. سوندا قاسىنداعى ەرەسەكتەۋ بالا: «قورقپا. اتاڭنىڭ جيرەن قاسقاسى قۋعىنشىلارعا شالدىرماس» - دەپ كوڭىلىن جۇباتقان ەدى. راسىندا دا كوپ وتپەي قۇداباي كەزەڭىنە دەيىن قۋىپ بارعان كوكبارشى جىگىتتەر، قارا ءۇزىپ كەتكەن اتاسىنا جەتە الماي قايتىپ كەلدى.
كوكەڭ كەشكى كۇننىڭ الاۋىنا شومىلعان قىزىل جيرەندى القىندىرىپ، قانسورپاسىن شىعارىپ ۇيىنە جەتكەندە، سىرتتا جۇرگەن ءباتيما بايبىشە: «ويباي، كوتەك!» - دەپ شوشىپ قالعان. سودان شالىنىڭ تاقىمىنداعى كوكپاردى كورىپ: - بەتىم- اۋ، مىنا كىسى كوكپار الىپ قاشقان با؟- دەپ تاڭ-تاماشا بولدى. مۇنى ەستىپ كوكەڭ:
- وي، ءتايىرى، كوكپار الىپ قاشپاعاندا، الپىسقا كەلگەندە قىز الىپ قاشادى دەيسىڭ بە، - دەپ مۇرتى كوككە شانشىلىپ، مەرەيلەنىپ بايبىشەسىنە ءازىل تاستادى.
- و، نەسى؟ بالالار ەستىسە ۇيات بولار، - دەپ ءباتيما بايبىشە ۇشقارى ايتىلعان سوزدەن قىسىلىپ قالدى، - ءۇپ-ۇلكەن ادام كوكپار تارتا ما؟ قيا جولدا مەرتىگىپ، قيراپ قالساڭ ازاپ شەگەسىڭ عوي. قاسىڭا ەرتكەن بالانى دا جولعا قالدىرىپسىڭ، - دەدى ادەتتە سابىرلى، سالماقتى جۇرەتىن قوساعىن كىنالاپ سويلەپ.
- قوي، بايبىشە! ەتەكتەن تارتپاي. ايىزىم قانىپ، سەرپىلىپ كەلدىم. شابىتتانىپ، جاستىق داۋرەنىمدى ەسكە ءبىر ءتۇسىردىم، - دەپ كوكەڭ ءوز ەرلىگىنە كوڭىلى تولىپ، مىرس- مىرس كۇلگەن...
وسىنداي ءتاتتى قيالعا شومىپ، كوڭىلى قوش بولىپ وتىرعان قاريانى نەمەرەسى مەدەتتىڭ: «اتا ۇيگە قوناقتار كەلدى»، - دەپ شاقىرعان داۋسى ەرىكسىز ورنىنان تۇرعىزدى.
كوكەڭ ۇيگە كىرگەندە قوناقتىڭ الدىنا داستارحان جايىلىپ، شاي قۇيىلىپ جاتىر ەكەن. ورتا بويلى، ءتورتباق دەنەلى، قىزىل شىرايلى جىگىت اعاسى الماس پەن بالاسى ادىلبەك ورىندارىنان تۇرىپ جامىراي سالەم بەرىسىپ، تورگە وزدىردى. الماس - كوكەڭنىڭ قۇرداسى بەگجاننىڭ بالاسى. بۇل «اكەسى قۇرداستىڭ بالاسى قۇرداس» دەپ كوكەڭمەن ەركىن، اشىق اڭگىمەلەسىپ، جاراسىمدى قالجىڭ دا ايتا بەرەتىن. بەگجان قۇرداسى وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن قايتىس بولعان. «اكەڭ ولسە دە، اكەڭدى كورگەن ولمەسىن» دەگەندەي، الماس اكەسىنىڭ كونەكوز، ۇزەڭگىلەس سەرىگى كۇمىسباي اقساقالدى قادىرلەپ، سىيلاپ شاڭىراعىنا ءجيى باس سۇعىپ، سالەمدەسىپ تۇراتىن. وسى كەلىسىندە دە ول تۇركيا، قازاقستان سەكىلدى ەلدەردى ارالاپ، الىستاعى اعايىننىڭ ىقىلاس-سالەمىن الىپ كەلگەن بولاتىن. جالپى ءوزى دە وسى اۋىلداعى كورگەن-بىلگەنى، ويعا تۇيگەنى مول، ءبىلىمدى، تالاپتى جىگىتتەردىڭ ءبىرى ەدى. كوكەڭ اۋىل اراسىنىڭ اماندىعىن، الماستىڭ اناسىنىڭ ساۋلىعىن سۇراپ بولعان سوڭ :
- ءجا، الماسجان! اۋىلدا قالعان قارتىڭا بارعان ەلىڭدەگى، جورتقان جەرىڭدەگى كورگەن-باققان جاڭالىعىڭدى ايتا وتىر؟ الگى ءبىزدىڭ جاماندى كورە الدىڭ با؟ قالقيىپ قايدا ءجۇر ەكەن؟ - دەپ كوڭىلىندەگى دامەتكەن كوپ سۇراعىن كولدەنەڭ تاستادى.
- ءيا، اقساقال! قازاقستانداعى ەل-جۇرتىڭىزى امان- ساۋ جاتىر ەكەن. وسى ساپارىمدا تۇركياداعى، ەۋروپاداعى قازاقتاردىڭ دا بىرازىمەن جولىقتىم. سولاردىڭ اراسىنان باياعى بالا كۇندەرىڭىزدە بىرگە اسىق ويناعان قۇرداستارىڭىزدى دا تاۋىپ كەلدىم. سىزگە سالەم ايتتى: «بۇيىرسا قازاق ەلىنە قاراي كەلسە، قايتا تابىسىپ، قاۋىشىپ قالارمىز» دەيدى. تاعى ءبىر بايقاعانىم، كەرەيگە ۇران بولعان ەر جانىبەك باتىر مەن ءوزىمىزدىڭ ۇساق رۋلاردىڭ ۇرانى بولعان؛ قوجابەرگەن، شاقاباي، بايتايلاق، بوتاقارا سەكىلدى باتىرلاردىڭ سۇيەگى قازاقستان جەرىندە جاتىر ەكەن. باسىنا بارىپ قۇران وقىپ قايتتىم. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز جەتى اتامىزدىڭ باسى التايدا جاتىر دەپ اينولساقتاي بەرىپتىك. ودان ارعى اتالارىمىزدىڭ ءىزى قازاقتىڭ بايتاق دالاسىنىڭ ءار بۇرشىندا جوسىلىپ جاتقانىن قاپەرگە الماپپىز عوي. ايتايىن دەگەنىم التايدان باسقا قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ قاي پۇشپاعىن باسساق تا تۋعان جەرىمىزدەي كورىپ، سول اتا-بابا جەرىن جاتسىنباي جۇرگەنىمىز ءجون ەكەن... - دەپ الماس وسى ساپارىنداعى مول اسەرىن، كورگەن-بىلگەن ءبىراز جاڭالىعىن شۇبىرتىپ ايتىپ شىقتى. ول قاشانعى ادەتىمەن يىعىن قومداي ءتۇسىپ، كەسەك مۇرنىن قولىمەن ۋىستاي ۇستاپ، سيپاپ قويىپ، توماعاسىن العان بۇركىتتەي شابىتتانىپ، جارقىشاق جۋان داۋسىمەن ساڭقىلداپ سويلەپ وتىر:
- ال، نەمەرەڭىز بەكمۇرات قازاق ەلىندەگى وقۋىن اياقتاپ، امەريكاعا بارىپ دوكتورلىق وقىعالى ءجۇر ەكەن. تالاپتى، دارىندى جاستارعا قازاق ەلىندە مۇمكىندىك كوپ سەكىلدى. ۇكىمەت ءوزى شەتەلدەگى ەڭ مىقتى وقۋ ورىندارىنا جاستاردى جىبەرىپ وقىتاتىن كورىنەدى.
اقساقال نەمەرەسىنىڭ جاڭالىعىن ايتقان كەزدە مارقايىپ:
- وي اينالايىن قۇلىنىم- اۋ! وندا ول ەلىنىڭ ءبىر كەرەگىنە جارايىن دەپ ءجۇر ەكەن. الدى اشىق، بەتى جارىق بولسىن!- دەپ اتالىق مەيىرىن توگىپ، تولقىپ كەتتى.
- ءاۋمين، اقساقال! ءبىزدىڭ ءور التاي باتىرلاردىڭ مەكەنى عوي! ەندى بۇيىرسا سول باتىر بابالارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى بىلىممەن، عىلىممەن وزىپ اتالارىنىڭ ارمانىن ورىندايدى، - دەدى الماس.
- جاڭاعى ءبىر سوزىڭدە الەمدەگى تارىداي شاشىلعان قازاقتار قازاق ەلىنە جينالىپ جاتىر دەدىڭ عوي. ءوزىڭ دە كوشۋگە قام جاساپ وتىر ەكەنسىڭ. مىنا قۇرداسىڭ ادىلبەك اكەسىن ءومىر بويى قانجىعاسىنا بايلاپ جۇرەتىندەي، «كوشسەم اكەمدى الىپ كەتەم» دەپ ماعان قولقاسىن مىقتاپ سالىپ وتىر. جالپى، ونداعى ەلىڭ مەن سەكىلدى كارى-قۇرتاڭدى قوش كورىپ، قابىلداي ما ەكەن ءوزى، - دەپ اقساقال ءسوز اياعىن ازىلگە بۇرىپ، مۇرتىنان جىميدى.
- ويباي- اۋ، ول نە دەگەنىڭىز. ءسىزدىڭ كوشەتىنىڭىزدى جاڭا ادىلبەكتەن ەستىپ قۋانىپ وتىرمىن. بىزگە دە ءسىز سەكىلدى بەل كورەتىن كونەكوز اقساقال كەرەك عوي. اۋەل دەسەڭىز، ءسىز ەرمەسەڭىز ونداعى ەل اۋىلدارىڭنىڭ اقىل ايتىپ، باتا بەرەتىن قارتى جوق پا دەپ ءمىن تاعار، - دەپ الماس دوڭگەلەك قوي كوزدەرىن ويناقشىتىپ، كۇلە سويلەپ جاۋاپ بەردى.
- ە، سولاي دەيسىڭ عوي. كوشۋ تۋرالى تولعانىپ كوپ ويلاندىم. مەن سەكىلدى قارت ادامعا تۋعان جەردى تاستاپ شىعۋ وڭاي ەمەس ەكەن؟! قانشا دەگەنمەن بۇل جەر دە باتىر بابالارىمىزدىڭ قانىمەن بويالعان، اماناتتاپ كەتكەن اتا جۇرتى عوي. سوندىقتان ىشتە قايناعان قىجىل مەن وكسىك كوپ بولىپ تۇر. ءبىراق سونداي بولسا دا كوشۋدى ءجون دەپ تاۋىپ، بەلىمدى شارت بۋىپ وتىرمىن. ال ەندى اتا قازداي جەتى وتاۋىمدى سوڭىمنان ەرتىپ، شۇبىرا جونەلسەم ارمان بولماس ەدى. ايتسە دە، سونىڭ ءبارى بىردەي قاتارعا قوسىلماي، ءبولىنىپ-جارىلىپ قالىپ قوياتىنى قىنجىلتىپ وتىر. قالاداعى ۇكىمەتتىڭ قىزمەتىنە بايلانعان ەكى بالام قازىر جىلجيتىن ەمەس، - دەدى كوكەڭ تۇنجىراپ. الماس قارتتىڭ وزىنەن كوڭىل جۇباتار، دەم بەرەر اقىل- كەڭەس دامەتىپ وتىرعانىن اڭعارىپ:
- ءيا، اقساقال باستىسى بەلىڭىزدى شارت بۋعىزعان ارمان-ماقساتىڭىزدى تانىپ وتىرمىن. بۇل جالعاندا دامەتە بەرسەك ارمان تاۋسىلا ما؟ سول ارماننىڭ ماعىنالى-ءماندىسىن، ەڭ بيىگىن، ۇكىلى ءۇمىتتىسىن تاڭداپ العانىمىز دۇرىس عوي. ءسىز قوزعالساڭىز تۇبىندە سول جەتى وتاۋىڭىزدىڭ باسى دا ءبىر جەرگە قوسىلار. بۇيىرسا وسى كيەلى كوش ءۇشىن بولاشاق ۇرپاقتارىمىز بىزگە العىسىن جاۋدىرىپ، قۇرانىن باعىشتاپ وتىرار. قازىرگى اۋجايدى باعامداساڭىز بۇرىن ءبىر شوعىر بولىپ ءومىر سۇرگەن قازاق سيىردىڭ بۇيرەگىندەي ءبولىنىپ كەتكەنىمىزگە دە ءبىراز جىلدار بولىپتى. ەندى باس بىرىكتىرمەسەك جات بولىپ كەتەتىن ءتۇرىمىز بار. وسىلاي قازاقتىڭ ىرگەلى ەلىنەن، ۇلى قونىسىنان قيىر جايلاپ، شەت قونىپ جۇرە بەرسەك اتا داستۇرىمىزدەن دە اجىراپ قالاتىن ءتۇرىمىز بار. دەسە دە مۇنداعى ەلدىڭ قازىر ءتۇپ قوتارىلىپ كوشە الماسى انىق. ءبىزدىڭ كوش وسى ەكى بولىنگەن قازاقتىڭ اراسىنا التىن كوپىر، ۇزىلمەيتىن دانەكەر بولاتىن ءتۇرى بار. ءالى-اق، اعايىن-تۋىس ىزدەگەن جۇرت ەكى ەلدىڭ اراسىندا ساپىرىلىسىپ، توعىسىپ، تابىسىپ جاتار. مەن سىزگە وتكەن تاريحتىڭ بىزگە ۇلگى-ونەگە بولاتىن ءبىر وقيعاسىن بايانداپ بەرەيىن. 1914-جىلى، التاي ەلىنە تانىمالى، مەركىت رۋىنىڭ اتاقتى جاكە ءبيى 80 جاستان اسىپ، دۇنيەدەن وتەر شاعىندا ۇلى اقبايعا: «ماعان اس بەرمەڭدەر، مەنىڭ اسىما، جانازاما ۇستالاتىن شىعىندى تۇركيانىڭ قاراتەڭىز فلوتىنا كومەككە اتاڭدار»، - دەپ وسيەت قالدىرىپتى. كەيىن جاكە ءبيدىڭ سول وسيەتىن ۇرپاقتارى ايتقانىنداي ەتىپ ورىنداعان دەيدى. ەندى ويلاساق سول تۇستا تۇگەل تۇركى حالىقتارىنىڭ ءۇمىت ارتقان، جالعىز تاۋەلسىز مەملەكەتى تۇركيا بولىپتى. سوندىقتان ولار ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسىپ جاتقان تۇركيانىڭ اماندىعىن تىلەپ، جەڭىسىنە تىلەۋلەس بولعان ەكەن عوي. ايتقانداي- اق، ارادا كوپ وتپەي التايدان اۋعان بوسقىن قازاقتاردى سول تۇركيا ءوز ەلىنە كوشىرىپ الىپ، قامقورلىق جاساعان جوق پا؟ مىنە ءبىزدىڭ سۇڭعىلا ويلى، ەلجاندى اتالارىمىز قانداي الىستى بولجاپ، قاسيەتتى ءىس تىندىرعان! ەندەشە ءبىز نەگە ىرگەمىزدەگى تاۋەلسىز قازاق ەلىنە كوشۋدەن توسىرقاپ، سوندا بارىپ ءبىر ۋىق بولىپ شانشىلىپ، ەلگە ەڭبەك ەتىپ، ۇلەس قوسۋدان تارتىنامىز..،- دەپ وركەشتەنە سويلەگەن الماس قازاقتىڭ ارعى- بەرگى تاريحىن ساپىرىپ، وسى كوشتىڭ ماقساتىن ايعاقتاپ، كوكەڭنىڭ كوڭىل تۇكپىرىندەگى كوپ ويلارىن ءدال تاۋىپ، قايتالاپ، قوستاپ، ويىن بەكىتە ءتۇستى.
***
تامىزدىڭ تامىلجىعان ءتۇنى. سۇتتەي جارىق تولعان اي جەرگە توگىلىپ كەتەردەي شايقالىپ تۇر. جۇرت قالىڭ ۇيقىعا باس قويعان. اقوزەننىڭ ءتورت توڭىرەگىن اڭعال- ساڭعال قارا تاۋلار قورشاپ، قالبيىپ- قالبيىپ كۇزەتىپ قالعان. اينالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي، تىپ- تىنىش. تەك باقانىڭ شۇرىلى، وزەننىڭ باياۋ سارىنى عانا الىستان تالىپ ەستىلەدى.
گۇلزيا دالادا اي مەن جۇلدىزدارعا قاراپ ويعا شومىپ تۇر. كەنەت ارتىنان سىبدىرىن سەزدىرمەي كەلىپ بىرەۋ، «ءايت» دەپ قالعاندا بەيعام تۇرعان كەلىنشەك شوشىنىپ، سەلىك ەتە ءتۇستى. گۇلزيا ارتىنا جالت بۇرىلعاندا وزىنە اقسيا قاراپ، كۇلىپ تۇرعان مەدەتتى كوردى.
- زارەمدى ۇشىردىڭ عوي! جەتى تۇندە قايدان ءجۇرسىڭ؟ - دەپ ول بۇرتيىپ قالدى.
- وۋ، جەڭگە اسپانعا تەلمىرىپ، جۇلدىز ساناپ ءوزىڭ نە ىستەپ تۇرسىڭ؟ ساننان جاڭىلعان جوقسىڭ با؟ - دەپ جەڭگەسىن سوزبەن قىجىرتا، قورقىتقانىنا ءماز بولىپ ساقىلداپ كۇلدى.
- سەنىڭ- اق ويىنىڭ تاسىپ جۇرەدى ەكەن. مەن تۋعان جەردىڭ ءتۇنىن تاماشالاپ، ايى مەن جۇلدىزىنا قوشتاسىپ تۇرمىن. ەرتەڭ قازاقستانعا كوشەمىز عوي، - دەدى گۇلزيا جانارى جاۋدىرەپ.
- ويبوي، جەڭگە! قازاقستاندا تۇندە اي مەن جۇلدىز كورىنبەيدى دەيسىز بە؟ وسى اي، وسى جۇلدىز ول جاقتا دا بار بولۋ كەرەك، - دەپ مەدەت تاعى كۇلدى.
- جوق، مەدەتجان ماعان اقوزەننىڭ اسپانى مۇلدە بولەك سەكىلدى كورىنەدى دە تۇرادى. قاراشى اناۋ ايعا، ءدال سولاي باسقا جەردە قارا جالدىڭ ويىعىنان سىعالاپ، قارا تاۋدىڭ يىعىنا اسىلىپ اي تۋا ما؟! سۇتتەي اپپاق، تۇنىق ايدى تاۋ جوتاسىنا شىقساڭ ۇستاپ الاتىنداي سەزىنەسىڭ. ال اشىق اسپانداعى كىرسىز، شاڭ-توزاڭسىز جۇلدىزىمىز قانداي جارىق. بىرەۋ ءسۇرتىپ- ءسۇرتىپ جارقىراتىپ ءىلىپ قويعان لاعىل تۇمارداي كورىنەدى. ەمىنىپ تۇرعان ونى دا ءبىر بيىككە شىعىپ ساۋمالاپ، مارجانداي تەرىپ الۋعا بولاتىنداي تۇرادى. نەگە بۇلاردىڭ ءبارى بىزگە جاقىن؟ نەگە جاقىن بولعان سايىن وعان تەلىنىپ، ءۇيىر بولا بەرەسىڭ؟.. - دەپ گۇلزيا جۇرەگىن سىزداتقان مول اسەرىن تولعاي سويلەپ، مەدەتكە ءوز ويىن دالەلدەۋگە تالپىندى. مەدەت جەڭگەسىنىڭ اقىندارشا شابىتتانىپ ايتقان سوزدەرىنە تاڭىرقاپ:
- ءوزىڭ اقىن بولماي قالاي ءجۇرسىڭ؟! مىناۋ كوڭىل بالقىتار سۇلۋ ءسوزىڭدى ەستىپ، تۋعان جەردىڭ اسپانىن قازىردەن- اق ساعىنىپ قالدىم. ونسىز دا ساعىنىشىم ءبىر باسىما جەتەتىن ەدى!.. - دەپ ول دا تۇنجىراپ، مۇڭايا قالدى.
- مەدەتجان ول سىرىڭدى بىلەمىن عوي. ءوزىڭ بالجانمەن كەزدەستىڭ بە، نە ايتتى؟ - دەدى گۇلزيا.
- كەزدەستىم. جىلاپ قالدى. «قازاقستاندا تۋىستارىم جوق. ۇيدەگىلەر قازىر ول جاققا جىبەرە قويماس. ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن سوڭ باراتىن شىعارمىن» - دەدى. وسى قازاقستانعا كوشۋ دەگەندى كىم شىعاردى ەكەن. ەرتەڭ داۋىل سوعا ما، زەلزالا بولا ما، ايتەۋ ءبىر كەدەرگى بولىپ كوشپەي قالساق عوي!- دەپ مەدەت قياس مىنەزىنە باستى. ءدال قازىر ونىڭ جاس جۇرەگىن ىنتىق قىلعان، ءسوز بايلاسقان عاشىق قىزىنان باسقا كولدەنەڭ الەم مۇلدە قاراڭعى سەزىلەتىن. گۇلزيا بۇل ءسوزدى ەستىپ تىكسىنىپ قالدى.
- قوي، مەدەتجان! قايداعى كەسىرلى ءسوزدى ايتىپ، جامان ىرىم باستاما. قۇداي ساقتاسىن! ەرتەڭ اقجولتاي كۇن بولىپ، ساپارىمىز وڭىنان بولسىن دەپ تىلەك ايت! بۇيىرسا بالجان دا سەنىڭ ارتىڭنان كەلەدى. سەن دە ول جاقتا بەكمۇرات اعاڭ سەكىلدى جاقسى ۋنيۆرسيتەت وقيسىڭ. مەنىڭ مارعۇلانىم دا كەلەر جىلى ءبىرىنشى سىنىپقا بارىپ، الىپپەسىن انا تىلىندە وقيتىن بولادى. وسىنىڭ ءبارى ءبىزدى كۇتىپ تۇرعان ءۇمىتتى قۋانىش ەمەس پە! اتام ايتتى عوي ۇرپاعىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن كوشىپ بارا جاتىرمىز دەپ. مەنىڭ دە اكە- شەشەم، اعا-باۋىرلارىم قالىپ بارادى. ءبىراق بارىنە دە شىدايمىن..، - دەپ گۇلزيا ءوزىن توقتاتا الماي كوز جاسىن ءبىر سىعىمداپ الدى...
گۇلزيانىڭ اكەسىن جۇرت قارا ساقال قايدار دەيتىن. ولاي اتايتىنى الپىستان اسسا دا قايراتى مۇقالماعان قايداردىڭ كەۋدەسىن جاپقان ساقالىنا قىلاۋ جۇگىرمەگەن ەكەن. سول قارا ساقال قايدار گۇلزيا قازاقستانعا كوشەتىن بولىپ اكە ىقىلاسىن الۋعا ۇيىنە كەلگەندە: «قىزىم، «تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر» دەگەن، قارا شاڭىراعىڭنان ءبولىنىپ قالما. قارتايعان اتا- ەنەڭنىڭ قاس- قاباعىن باعىپ، كۇتىمىن جاساپ، باتاسىن ال. ءدام بۇيىرسا بىزدە بارارمىز، ءبىز جەتە الماساق اعالارىڭ، باۋىرلارىڭ ىزدەپ بارار. ىقىلاس باتامدى بەردىم ساعان! جولىڭدى اللا وڭعارسىن! عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن دەمەپ ءجۇرسىن!» - دەپ كوك بورىدەي قايسار اكەسى باتاسىن بەرگەن. ءبىراق قاريا سولاي دەسە دە بەتىن قاقپاي، ەركەلەتىپ وسىرگەن، جانىنداي جاقسى كورەتىن قىزىنىڭ تاعى ءبىر قيىرعا شىرقاپ، الىس كەتەتىنىن ويلاپ جاسىپ قالعان. قىزى كەتكەن سوڭ بۇلقىنىپ شىققان كوز جاسى ىرىق بەرمەي قارا ساقالىنان تارام-تارام بولىپ اققان...
وسى كۇندەردە كوشەتىن ۋاقىت تاقاعان سايىن كوكەڭنىڭ دە قوشتاساتىن، قيمايتىن، ساعىناتىن دۇنيەسى كوبەيە تۇسكەن. سوڭعى كەزدە اعايىن- تۋىس قايتا- قايتا قوناققا شاقىرىپ، «كوش بايسالدى بولسىن» ايتىپ، قوشتاسىپ جاتىر. سول اعايىن-تۋىس، ەل-جۇرتتى، تۋعان جەردى ايتپاعان دا، كوڭىل قيمايتىن باسقا دۇنيەلەر دە مولايىپ، كولدەنەڭدەي بەرگەن. سونىڭ ءبىرى ۇزاق جىل ىستىق- سۋعىنا كونىپ، باعىپ وسىرگەن ءتورت تۇلىك مالىنىڭ جايى بولدى. ونداعىسى ولاردى دۇنيە، بايلىق كورىپ قىزىعۋ ەمەس، سولاردىڭ ىشىندەگى مالىنىڭ قۇتى سانالاتىن تۇلىك باستارىن قيماستىق سەزىمى ەدى. ءباتيما بايبىشە ءسۇتتى الا سيىرىن، شاڭىراق ارتار اقباس اتانىن، ادىلبەك بايگە كۇرەڭىن، قورالى قويدىڭ الدىن باستايتىن كوسەم اق سەركەسىن، ال كوكەڭنىڭ ءوزى بولسا ۇزاق جىل مىنگەن قارا جورعاسىن ساتۋعا كوز قۇرعىرى قيماعان. ات ءۇستىن اۋليە دەپ بىلەتىن كوكەڭ، سول قارا جورعانى تايپالتا جورعالاتقاندا حان تاعىندا وتىرعانداي مارتەبەلەنىپ، مەرەيى تاسيتىن ەدى. ەندى تاقتان دا، اتتان دا ايىرىلىپ قالايىن دەپ تۇر عوي. سول شەر كوڭىلىنە جالعىز تاپقان داۋاسى، بالاسىنا ايتقان: «قارا جورعانى ساتىپ الاتىن ادامعا ەمەس، باپتاپ، كۇتىپ مىنەتىن اعايىنعا تاستاپ كەت!» - دەگەن ءۋاجى بولدى.
ال تاعى ءبىر وسىنداي ۇيقى- تۇيقى قاربالاس كۇندەردىڭ بىرىندە باياعى جاڭ ماۋ كوكەڭمەن قوشتاسۋعا كەلىپتى. سوندا ول: «اۋىلىمىزدىڭ كونە كوز قارتى ەدىڭ، ورنىڭ ۇڭىرەيىپ، مىناۋ تىرشىلىگى قايناپ جاتاتىن قىستاۋىڭ قاڭىراپ قالاتىن بولدى- اۋ!» - دەپ كوزىنە جاس العان. كوكەڭ وعان مىناۋ شىن جۇبانىپ تۇرما دەگەندەي تاڭدانا قاراپ تۇرىپ:
- ءاي، جاڭ ماۋ ماعان بولا كوڭىلىڭدى بوساتپا. مەن بوسىپ كوشىپ، جات ەلگە بارا جاتقامىن جوق. قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنا، كونە قونىسىما، جۇرت جاڭالاپ بارا جاتىرمىن. جاڭا جۇرتقا قازاق قۋانىشپەن، يگى تىلەكپەن، جاقسى ىرىممەن كوشەدى. مەن دە سونداي ءمارت كوڭىلمەن، سونداي ىقىلاستى پەيىلمەن وتىرمىن. ال اۋىلداسىم دەپ قادىرلەپ، قوشتاسا كەلگەنىڭە راحمەت! - دەدى. بۇل سوزدەردەن جاڭنىڭ تۇسىنگەنى، «مۇنداي بولعاندا كوشىپ-قونعان قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ ءبارى بىردەي اتا جۇرت ەكەن عوي. بۇلار جەتى اتاسى جەتى جۇرتتا تۋىلىپ، قونىسىن جاڭالاپ كوشە بەرەتىن سەكىلدى. از حالىق بولسا دا جەرىنىڭ ۇلان بايتاق بولاتىنى سودان ەكەن-اۋ!» - دەپ وي ءتۇيدى.
كوكەڭ وسىدان كەيىن تاعى ءبىر كۇدىكتى ويىن جاسىرىپ- جاپپاي توتەسىنەن قويدى:
- وسى اقوزەننىڭ قىرىق جىل سۋىن ءىشىپ، اۋاسىن ورتاقتاسىپ جۇتتىق عوي. ەندەشە سول اۋىلداسىڭنىڭ ساعان ايتار اماناتى، مىناۋ مەنىڭ جۇرتىما شوشقاڭدى قورسىلداتىپ، ءيىرىپ باقپاي، قورلاماي، كۇزەتە ءجۇر! - دەدى سەكەمشىل قارت الدە ءبىر كوڭىل تۇكپىرىندەگى كۇدىك پەن كونە جۇرتىنا دەگەن قيماستىق، قىزعانىش سەزىمدەرى شارپىسىپ.
- ولاي ايتپاڭىز اقساقال! وزدەرىڭىز سەكىلدى قىستا سوعىم سويىپ، قوي مەن جىلقى ەتىن جەپ ۇيرەندىك عوي. ارۋاقتى اكەڭ بۇل قونىسقا شوشقا باقسام مەنىڭ جازامدى بەرەر. ەگەر وسى قىستاۋدى ماعان ساتىپ كەتەتىن بولساڭىز، اكەڭىزدىڭ باق- ىرىسى جۇعىستى بولسىن دەپ جىلقى وسىرەر ەدىم، - دەدى جاڭ شال كوزى كۇلىمدەپ. كوكەڭ بۇل سوزگە تىپتەن شيرىعىپ، شىتىناپ قالدى. «مىنانىڭ ارانى اشىلىپ بارادى عوي. بۇعان سالساڭ مەنىڭ جەرىمدى عانا ەمەس، باعىمدى دا الىپ قالايىن دەپ تۇر عوي. دامەسىنىڭ زورىن اي ءوزىنىڭ!» دەپ ويلادى.
- جوق، قىستاۋىمدى ساتپايمىن. وسىنداعى اعايىن-تۋىستارعا قالدىرىپ كەتەتىن بولدىم، - دەدى كوكەڭ...
*****
18-عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ تۇركىلەردىڭ كىندىك جۇرتى سانالاتىن التايعا قاراي قازاق اۋىلدارى تۇيەلى كوشپەن، الالى جىلقى، اقتىلى قوي ايداپ، باتىرلارىنىڭ نايزا- قىلىشى جارقىلداپ، ەرەۋىلدەپ كوشكەن بولاتىن. ەندى مىنە ارادا 250 جىل وتكەندە، سول اتالارىنىڭ ىزىمەن كەرى قاراي، التايدان ارقاعا تاعى ءبىر كوش شۇبىرىپ كەلەدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قازاق ەلىنە قاراي شۇبىراتىن مۇنداي دۇركىن- دۇركىن ەل كوشى سايابىر تاۋىپ كورگەن جوق. بۇگىن دە سونداي كوشتەردىڭ ءبىرى، ءور التاي اۋدانىنان شىققان كۇمىسباي اقساقالدىڭ اۋىلدارى شەكارا توبىنە كەلىپ وشارىلىپ توقتادى. بۇلار كۇمىسباي، الماس، ماقاي، جوباس، ءابدىل، اۋەن، بۇعىسەل، قۇساتاي، التەن، ءتۇسىپقان، اقان سەكىلدى كىسىلەردىڭ اۋىلدارى بولاتىن. وسى 20 شاقتى ءتۇتىننىڭ اقساقالدارىنىڭ ءبىرازى كەزىندە التايدان اۋعان ەلمەن بىرگە تيبەت، پاكستان جەرلەرىنە دەيىن بارىپ قايتقان، وت پەن وقتىڭ سۇسىن، سوعىستىڭ قاھارىن كورگەن كونەكوزدەر ەدى. ەندى مىنە سول زامانداعىداي جات ەل، جات جەرگە ەمەس ، تاعدىر- تالايىنا ءوز ەلىنە، بەيبىت كوشتىڭ، كيەلى كوشتىڭ بۇيداسىن ۇستاپ ءوتۋ باقىتى بۇيىرىپ تۇر.
ەڭكۋ- ەڭكۋ جەر شالعان بابالاردىڭ بايتاق دالاسىنىڭ ءار پۇشپاعى تەلىم-تەلىم بولىپ شەكارامەن ءبولىنىپ، سونىمەن بىرگە قازاق حالقى دا ارى جاق- بەرى جاق بولىپ اجىراپ كەتكەن قياپات زاماندا، بىرگە تۋعان باۋىرلاردىڭ ءوزى ءبىر- بىرىنە جات بولعان الاعايدا-بۇلاعاي كۇن تۋعان. مىنە سودان باستاپ زارەزاپ بولعان ەل، «شەكارا» دەگەن ءسوزدىڭ وزىنەن ۇرەيلەنىپ، ۇركە قارايتىن. بۇگىنگى كوشكەن ەلدىڭ دە كۇيى ءدال سونداي ەدى. كەدەندەگى باسشى-قوسشىلارمەن سويلەسىپ كەلگەن الماس: «الدىمەن شەكارادان كوشكەن ەلدىڭ ادامدارى وتەدى. ال كامازعا تيەلگەن جۇكتەر ءبىر اپتادان كەيىن كەزەگى كەلگەندە وتەتىن بولدى» - دەگەندە ۇدىرەيىپ، سەكەم الىپ تۇرعان جۇرت ابدىراپ قالدى. اسىرەسە ايەلدەر جاعى كوز جاستارىن سىعىمداپ، كۇڭكىل- شۇڭكىلدەرىن كوبەيتتى. ءوز قازان- وشاعىنان ءبىر كۇن اجىراپ قالىپ، اس ىشپەسە دالادا قالعانداي سەزىلەتىن ايەلدەر: «نە دەيدى كوتەك! ۇيات-اي! سوندا قازاقستانعا قازان-وشاقسىز، كورپە-جاستىقسىز بوسقىن ەلدەي شۇبىرىپ، قاڭعىعان قايىرشىداي سىمپيىپ-سىمپيىپ قالاي بارامىز. كىمنىڭ بوساعاسىن سىعالاپ، اسىن ىشەمىز» دەپ شۋلاپ كەتتى. دۇرلىككەن جۇرتقا الماس باستاعان اۋىل ۇلكەندەرى باسۋ ايتتى. «بۇل ساپارىمىز اۋىل اراسىنىڭ كوشى- قونى ەمەس. ءبىر ەلدەن، ءبىر ەلگە كوشىپ بارامىز. ءار ەلدىڭ ءوز زاڭى، كەدەننەن ءوتۋ ءتارتىپ-ەرەجەسى بار. سوعان ءبىز دە باعىنامىز. از كۇنگى قيىندىققا بولا قارا اسپاندى تۇندىرمەڭدەر. قازاقتىڭ ەلىنە بارا جاتىرمىز عوي، قۇشاعىن اشىپ، الدىمىزدان شىعاتىن قانداس اعايىن دا تابىلار»، - دەدى ولار.
سونىمەن كوشكەن ەل وسى ءسوزدى كوڭىلگە مەدەۋ كورىپ، تۋعان جەرلەرىنە، وسكەن ەلدەرىنە قوش- قوش ايتىپ، سوڭدارىنا جالتاقتاي- جالتاقتاي قاراپ شەكاراعا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. ولار تۇسكە دەيىن قىتايدىڭ كەدەنىنەن ءوتىپ، ودان ارى قازاقستاننىڭ كەدەنىندەگى ۇزىن- سونار كەزەكتىڭ قۇيىرىعىن باسىپ قازداي بولىپ تىزىلە قالدى. وسى قالىڭ ءنوپىر توپتىڭ اراسىندا كۇمىسباي اقساقال مەن مەدەت تە ىلگەرى جىلجىپ كەلە جاتقان. سول ۋاقىتتا كۇمىسباي اقساقالدى كورىپ، الدىنان ەلپەكتەپ شىققان جاس ساربازى كولدەنەڭدەي بەردى:
- قازاق ەلىنە قوش كەلدىڭىز اتا! جۇگىڭىز اۋىر ما؟ كومەكتەسەيىن! - دەدى ول اسا ءبىر ىقىلاستى ءىلتيپات تانىتىپ.
- قوش كوردىك بالام! پەيىلىڭە راحمەت! عۇمىر جاسىڭ ۇزاق بولسىن! جۇگىمدى كوتەرەتىن ءوز ساربازىم قاسىمدا ءجۇر، - دەپ كۇمىسباي اقساقال مەدەتتى كورسەتىپ كۇلدى. - ءيا، ايتپاقشى، وزىڭنەن ءبىر ءىستىڭ جايىن سۇرايىنشى. وسى شەكارادا بىزدەن الاتىن الىم- سالىقتارىڭ بولۋشى ما ەدى بالام؟
- جوق. بۇل جەرگە اقشا تولەمەيسىزدەر. قۇجاتتارىڭىزدى تەكسەرتىپ وتە بەرىڭىزدەر، - دەدى ساربازى جىگىت. وسى ساتتە كوكەڭنىڭ كوزى بۇرىشتا تۇرعان كوك تۋعا ءتۇستى. اقساقال بۇل تۋدىڭ ءوزىن تۇڭعىش كوزىمەن كورىپ تۇرعانى وسى ەدى. كوكەڭ تەبىرەنە تولقىپ، ءماز كوڭىلمەن:
- بالام ساعان تاعى ءبىر ءوتىنىش ايتايىن. مىناۋ قازاقتىڭ قاسيەتتى كوك تۋىن تۇڭعىش كورىپ، اسەرلەنىپ، تولقىپ تۇرمىن. وسى تۋعا ماڭدايىمدى تيگىزىپ، ۇستاپ كورۋگە رۇقسات بەر.
اقساقالدىڭ اق نيەتىنە، وتانشىل ۇلى اڭسارىنا اسەرلەنگەن سارباز الدە ءبىر بولمەگە جۇگىرىپ كىرىپ كەتىپ، شاعىن كوك جالاۋشا الىپ شىقتى:
- ۇلى وتان قۇشاعىندا بارلىق ارمانىڭىز ورىندالا بەرسىن اقساقال! مىنا تۋدى سىزگە سىيلادىم! - دەدى جاس ساربازى. كوكەڭ كوك تۋدى كوكىرەگىنە قويىپ، كوزىن ءسۇرتىپ، ءسۇيىپ، ماڭدايىنا باسىپ، ايبىنداپ كوڭىلى تولقىپ كوپ تۇردى. سودان مەدەتتىڭ قولىنا كوك تۋدى بەرىپ جاتىپ: «ەلىڭنىڭ، ۇلتىڭنىڭ كوك تۋىن قولىڭا مىقتاپ ۇستاتتىم، ايىرىلما دا، قۇلاتپا، اركەز ەل ابىرويىن اسقاقتاتىپ، مارتەبەسىن كوتەرىپ ءجۇر! قايىرلى بولسىن!» - دەپ اقساقال ىقىلاس- تىلەك باتاسىن اعىتتى...
اۆتور: باقىتجول كاكەش
