ماڭعىستاۋدان موڭعولياعا نەمەسە سۇلۋباي - ءاننىڭ كۇيىگى
گۇلنۇر قارىنداسىمدى كەلىن ەتىپ سالەم ەتتىرمەك بولعان ەركىن دوسىمدى الدىمەن ونىڭ ادايعا جيەن ەكەنىن، سوسىن كۇيەۋ بولعانىن ەسىنە مىقتاپ تۇرىپ سالدىم. مەيمانعا ءسۇر قوسىپ قازان كوتەرگەن ەكەن، ءجا، ەت تاقىرىبىنا ءالى تالاي ورالاتىن بولامىز. جامان ادام ىشكەن-جەگەنىن ايتادى دەگەن بار...
شىلدەنىڭ 13-كۇنى اتار-اتپاستان استانانىڭ اۋەجايىنان تابىلدىق. باسشىمىز ەرلان تىنىمباي ۇلى، ەركىن سايلاۋ ۇلى جانە ءوزىم. وسكەمەنگە ۇشتىق. ايىرقانات اسپانكوكتى ايىرا ءتىلىپ كەلەدى، تومەننەن ءۇلبى اقتى ءۇلبىرەپ... ۋست كامەننوگورسكىدەن ۋسكامانعا دەيىن ءتىلى سىنعان بورت جەتەكشىسىنە رازىلىق ءبىلدىرىپ، اۋەجايدان قالاعا تاكسي ۇستادىق. تاكسيست جىگىت سالت باستى، ساباۋ قامشىلى ساتىرلاعان ءۇش ەركەكقوستى قاعىتىپ كەلەدى. «استانانىڭ بويداقتارى، ءبىزدىڭ قالانىڭ قىزدارى سۇلۋ...» دەيدى ول. ازىلىنەن بۇرىن ءبىزدىڭ قالانىڭ دەگەنى ۇنادى. ءيا، ءبىزدىڭ قالا عوي بۇل!...
س.امانجولوۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە سوقتىق. رەكتور بەيبىت مامىرايەۆ جىلى قۇشاق كورسەتتى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بۇگىنگى احۋالىمەن تانىستىردى. كوڭىل جۇبانتارلىق ىرگەلى ىستەر اتقارىلىپ جاتقانى كورىنىپ تۇر. ءدالىز بويىنا ىلىنگەن كوپ سۋرەتتىڭ اراسىنان ماڭعىستاۋدىڭ شەرقالاسى مەن بەكەت اتا مەشىتى كوزىمە ىستىق شالىندى. تۇسكە دەيىن ۋاقىت وتكىزىپ، اۋەجايعا قايتا كەلدىك. ولگەيگە باراتىن ۇشاققا وتىردىق.
بايولكەنىڭ بيىگى
استانانىڭ ۋاقىتى 14:40 دەگەندە ا ن-24 قۇلاعىڭنىڭ قاۋاشاعىن قاڭعىرلاتىپ، كوككە كوتەرىلدى. ءبىرازدان سوڭ كوبىك بۇلتتىڭ اراسىنان جەر قاراسى كورىندى. اعايراندانىپ جاتقانى تاۋلى جەردىڭ بەدەرى مە دەدىم. استانادان 1 ساعات ايىرماسى بار ولگەيگە جەرگىلىكتى ۋاقىت 17:40-تا قوندىق. اۋەجاي ەسەپتى عيماراتقا بەتتەگەنىمىزدە قاپتالداعى شارباقتان قارعىپ تۇسكەن قارا جىگىت ءبىزدى باس سالىپ قۇشاقتاپ، بەتىمىزدەن ءسۇيىپ جاتىر. ەرلان اعا مەن ەركىن دوس جاڭاعى تىعىنشىق قارامەن ارقا-جارقا. بۇرىن ءبىلىس ەمەس، كىسىكيىكتەنىپ تۇرعان مەنى تاس قىلىپ قۇشاقتاپ الدى دا قاسىما وتىراسىڭ دەپ، «دۇڭك» ەتكىزدى. حالىقارالىق دارەجەدەگى الپينيست، تالاي تاۋدىڭ بيىگىن باعىندىرعان، سەگىز قىرلى، بايولكە قۇلجاسىنىڭ ساقاسىنداي بولعان جاناربەك اقىبي اعاممەن وسىلاي تانىستىم. ايتقانداي، اۋەجايدان ءوزىم ولەڭىمەن عانا تانىس سۇراعان اقىن ءبىر توپ ولگەيلىك ازاماتتارمەن قارسى الدى.
دايار كولىكپەن ءاپ-ساتتە سۇراعان اعانىڭ ۇيىنە تۇستىك. دالاعا اعاش ءۇي تىگىپ قويعان ەكەن. كيىز ءۇي دەپ جازبادى-اۋ دەمەڭىز. قىزىل ۋىقتى سۇيەكتەپ شانشىعان، شىمىراۋلاپ ءشي تۇتقان، شىمقاي بوياپ باۋ سالعان ادايدىڭ كيىز ءۇيىن كورىپ وسكەن ماعان، ارينە، ءالى كۇنگە كوشپەلى دالا سالتىنان ايىرىلماعان مۇڭعۇليا قازاقتارىنىڭ ءۇي تىگۋ سالتاناتى ايپىر تاڭسىق كورىنبەدى. ءار جەردىڭ سالتىنا قاراي سالتاناتى، اعاشىنا قاراي ءۇيى عوي. بوز ءۇيدىڭ تورىندە راۋشان جەڭگەيدىڭ پەيىلدى دامىنەن الىپ، شايىنەن مەيىر قاندىردىق. مالدىڭ مايىنا پىسكەن باۋىرساق، ىرىمشىك-قۇرت، جەنت... قاعازبەن قاپتاعان شوكولادتاردان گورى مەنىڭ جۇمىسىم وسىلارمەن بولدى. ىلە ەت كەلدى. ءۇي يەسى سۇراعان اعا تاباقتى ورتاعا قويىپ، پىشاقتى بىزگە ىسىردى. تاڭداعانىڭدى تەرىپ جەۋگە بۇل سالتىڭ دا دۇرىس ەكەن-اۋ دەپ قويىپ، مولىنان قارپىدىم. قىمباتتى وقىرمان، كوردىڭىز بە، ءبىز ەت تاقىرىبىنا تاعى ورالدىق.
داستارقان باسىندا اۋىل ازاماتتارىنىڭ قاي-قايسىسى دا ۇيلەرىنەن قوناقاسى بەرگىلەرى كەلەتىنىن ءبىلدىرىپ جاتتى. ماقسات قويدىڭ باسى ەمەس، تاۋدىڭ تاسى ەكەندىگىن سىپايىلاپ تۇسىندىرگەننەن كەيىن ءبارى دە ىرزاشىلىقتارىن ءبىلدىردى. ايتپەگەندە ولاردىڭ ىقىلاسىن قالاي اتتاپ كەتەرمىز؟
سۇلۋباي - ءاننىڭ كۇيىگى
ىشكە ەل قوندىرعان سوڭ ەرلان تىنىمباي ۇلى ءجۇرىستىڭ باعىتىن پىسىقتاۋعا كىرىستى. ەكى جىل بويى ەكى رەت وقتالىپ، ۇيىنەن جول دورباسىن ارقالاپ شىعىپ تۇرىپ ءساتى تۇسپەي قالعان ساپارى عوي. بۇل جولى ەرلان اعانىڭ قاپى قالعىسى جوق. اجىڭ-گۇجىڭ اڭگىمەدەن كەيىنگى مامىلە ساپاردىڭ جەبەتى قايىرقىنعا جالعاساتىندىعى بولدى. ەركىن دوسىم فوتواپپارات، بەينەكامەرا، GPS -تەن باستاپ، شتاتيۆكە دەيىنگى بارلىق قارۋ-جاراقتىڭ دايىندىعىن تەكسەرىپ شىقتى. داستارقاننىڭ باتاسىن قىلعان بويدا كورشى كوشەدەگى جاناربەكتىڭ ۇيىنە سوقتىق. قاقپانى وندىردەي جاس بالا سالەم بەرىپ، اشتى. «اعا، قوش كەلدىڭىزدەر! جاقسى جەتتىڭىزدەر مە؟»، - دەپ ءىشى-باۋىرىڭا كىرىپ باراتقان بالانىڭ تاربيەسى نەتكەن كوركەم ەدى؟! 14 جاسار نۇربەك جاناربەك ۇلى. جاناربەكتىڭ تاربيەسى!
وزىنەن باقانداي 10 جاس كىشى مەنىڭ ءوزىمدى اعالاپ باراتقان جاناربەكتىڭ اقجۇرەگىنەن باۋىرعا دەگەن قۇرمەتتى، قانداسقا دەگەن ساعىنىشتى تاركوكىرەك بولماساڭ ءتۇيسىنۋىڭ كەرەك. شىنىن ايتقاندا، ماعان وسى ولگەيدىڭ ادامدارىنىڭ ىشىنەن ەڭ ءبىر جانعا جاقىندىقتى، كوڭىل تازالىعىن كورسەتكەن، تاپقان ۇلكەن ولجام جاناربەك اعا بولدى. مۇندا دا اۋلاعا تىگىلگەن اعاش ءۇيدىڭ تورىنەن ءدام تاتىپ، نۇربەكتىڭ بوساعادان جەتەكتەپ كىرگىزگەن ايمۇيىز قوشقارىنا مەيمان-باتامىزدى بەرىپ، اتتانىپ كەتتىك. ايتقانداي ۇمىتىپ بارادى ەكەم، جاڭاعى جاس ءوندىر وندىرشەگىن سوزىپ تۇرىپ ءان سالىپ بەردى دومبىرامەن. شورماننىڭ ءمۇستافاسى اتىن العان جاياۋ مۇسانىڭ «اق سيساسىن» كەلىستىرىپ سالدى. كادىمگى توسەكتى كۇيشىلەرشە وتىرىپ، دومبىراسىن شەرتكەن كۇيى ارمەن قوڭىردىڭ الدىمەن، قىسقاشا اڭگىمەسىن ايتىپ بەرىپ، كۇيىن شالدى. كۇيدىڭ ءون بويىنان وزەگىڭدى شالعان شەر، ورتەگەن زاپىران، وكىنىشتىڭ كۇيىگىن سەزەسىڭ. بالا سوسىن سىبىزعىسىن سىڭسىتتى. سازى قانداي مۇڭلى... سول سازدىڭ اتى قانداي دەسە ويلانباستان ساعىنىش دەر ەم.
سىبىزعىسىن قولىنا الىپ جىميا كۇلىپ تۇرعان نۇربەككە ەرلان اعاسى ماڭدايىنان ءسۇيىپ، ەلدەن الا شىققان سىي-سياپاسىن بەردى. نۇربەكتە انشىلىك اتادان بار ەكەن. جاناربەكتىڭ اكەسى اقىبي مومباي ۇلى ايتۋلى سازگەر، ءانشى ەكەندىگىن كەيىن ەستىپ-بىلدىك. وتىز بەس جىل ساقساي سۇمىنىنىڭ مادەنيەت ۇيىندە ەسەلى ەڭبەك ەتىپ، «موڭعوليا مادەنيەتىنىڭ وزات قىزمەتكەرى» اتانعان اقىبيدىڭ اكەسى مومباي دا دومبىرا ۇستاپتى. دومبىراشى مومبايدىڭ كەمپىرى باتيقا شەشەمىز دە سۋىرىپ سالماسى بار كىسى ەكەن. وسىدان سوڭ نۇربەك قالاي ءانشى بولماسىن؟! ءبىزدىڭ الدىمىزدا نۇربەك ۇلان-باتىرداعى انشىلەر كونكۋرسىنا قاتىسىپ قايتقان بەتى ەكەن. اۋەلى «اق سيسانى» ورىنداعاندا العاشقى كەزەڭ بويىنشا ەكىنشى ورىنعا تابان تىرەپتى. ەكىنشى كەزەڭدە نە ايتايىن دەپ اكەسىنەن سۇراسا، پاتريوت جاكەڭ ءارۋاعى رازى بولسىن سۇلۋبايدىڭ ءانىن ايت دەدى. سۇلۋباي - قىتايداعى التايدا ءومىر سۇرگەن باهادۇر باتىرلاردىڭ ءبىرى. ونىڭ ءانىن ايتقان نۇربەك ەكىنشى كەزەڭنەن كەيىن ەڭ سوڭعى ورىنعا دەيىن شەتتەتىلىپتى. ءۇشىنشى كەزەڭدە نۇربەك ەشكىمنەن اقىل سۇراماۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىنىپ، موڭعولدىڭ «التىن جول» دەگەن ءانىن قازاقتىڭ دومبىراسىنا قوسىپ ايتىپ بەرگەن ەكەن، ىنتالاندىرۋ سىيلىعىنا يە بولىپتى.
حوش، سونىمەن، باعاناعى كەلىسىم بويىنشا ءبىر كولىكپەن جولعا شىقتىق. استانادان شىققان ءۇش ساپارشىعا جولدان جاناربەك قوسىلدى. سۇراعان اعا بۇل ساپار بىرگە جۇرە المادى، سەبەبى اسا قۋانىشتى جاعدايعا بايلانىستى. قازاقتان شىققان قالامگەر سۇراعان راحمەت ۇلىنا موڭعوليا مەملەكەتىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى اتاعى بەرىلمەكشى ەكەن. ءبىز بارعان كۇنى وسى ەلدىڭ پرەزيدەنتى دە ولگەي ءوڭىرىن بەيرەسمي ساپارمەن ارالاي كەلىپتى. جەرگىلىكتى بيلىك پرەزيدەنت ماراپاتىن تاپسىرىپ قالۋى مۇمكىن، ەلدە بولىڭىز دەگەن سوڭ سۇراعان اعانى ءبىز قينامادىق، قايتا قوشتادىق. ءتورت جولاۋشىسىن تيەگەن باۋىرجان اتتى اعامىز جول تالعامايتىن «تويوتاسىن» تاي مىنگەن بالاداي ويقاستاتىپ كەلەدى. تۇرسىن جۇرتباي اعا وسى بايولكەنى ارالاعان ساپارىندا باۋىرجان اتقوسشىلىق قىلىپتى. سودان بەرى بۇل جاققا جولعا شىقساڭ جولداسىڭ باۋىرجان بولسىن دەگەن ماتەل تاراعان. ايتسا ايتقانداي ەكەن. ءبىز بۇعان جول بويى يمان كەلتىردىك.
بەسبوعدانىڭ يىعى
ولگەيدەن شىققاننان كىدىرمەي سارتاپ جولعا سالدىرتتىق. سول قاپتالدا ساقساي سۇمىنى قالدى. موڭعولشا ساقساي دەگەن ەش ماعىنا بەرمەيدى، دەمەك، بۇل ءبىزدىڭ ساق بابالارىمىزدان قالعان، - دەيدى جەرگىلىكتى قازاقتار. الدا قۇي مەزگىل جەلى ءبىر تىنباعان جەلدىقابىرعا. بارعان سايىن بيىكتەپ كەلەمىز. باعىتىمىز اتاقتى بەسبوعدا تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى جەبەتى قايىرقىن. سوناۋ 6-7- عاسىرلاردان ادامزات بالاسى كەيىنگىگە ءبىر دەرەك قالدىرعىسى كەلىپ، وسى تاۋدىڭ جاقپارلارىن كوپ قاشاپتى. جەبەتى قايىرقىن - موڭعولشادان اۋدارعاندا شىڭعا شەبەلەپ جازۋ دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. ۇزاماي شام كىردى. قىزىل ءىڭىر شاق. قوبدانى قيىپ ءوتىپ كەلەمىز. بۇعان دەيىن ورىستان ەلەكتر قۋاتىن تاسىمالداپ وتىرعان موڭعولدار قوبدادان سۋ ەلەكتر ستانساسىن سالۋعا كىرىسىپتى.
جاناربەك وتە اڭگىمەشىل جىگىت. ءوزىنىڭ وسى تاۋدا ءجۇرىپ باستان كەشكەندەرىن اسىقپاي بايانداۋعا كىرىستى. تىڭداپ كورسەڭىز، جاعاڭىزدى ۇستار ەدىڭىز. قاسىمىزدا اقتارىلىپ اڭگىمەسىن ايتىپ، شاپقىلاپ قىزمەتىن قىلىپ جۇرگەن قارا جىگىت تالايدىڭ ءومىرىن قۇتقارعان ناعىز ەرجۇرەك ەكەن. وتكەن جولى مۇڭعۇليانىڭ تاۋعا ورمەلەۋشىلەرىنىڭ بىرىنشىلىگى ءوتتى دەپ باستادى جاناربەك جول قىسقارتار اڭگىمەلەرىن. بەسبوعدا تاۋىنا شىعۋ ءۇشىن جولدا 20 شاقىرىمدىق مۇز وزەنىن وتۋگە تۋرا كەلەدى. قوبدانىڭ بىرنەشە الپينيستەرى تاۋعا شىعىپ كەتكەلى ەش حابارسىز قالىپتى. نەگىزى 12 ساعاتتىڭ ىشىندە ولار قايتىپ كەلۋى ءتيىس ەكەن. سودان جاناربەك سەن تاۋعا شىعىپ ءجۇرسىڭ عوي دەگەسىن قاسىما وسى قالاي دەگەن 4 جىگىتتى ەرتىپ الىپ، ورلەپ كەتتىم، - دەيدى جاكەڭ. جولشىباي مۇزداقتىڭ بويىندا اداسىپ قالعان قالعان تاۋشىلاردى تاۋىپ الىپ، امان-ەسەن ەتەككە ءتۇسىرىپتى. كوبىنىڭ اياق-قولدارى ۇسىك شالعان، ايتەۋىر شىعىن بولماپتى. ولاردىڭ جەتەۋى دە الەمنىڭ ءبىراز بيىكتەرىن باعىندىرعان ءابجىل جىگىتتەر بولسا دا، جولشىباي قاتتى سۋىق ۇرىپ، ەستەرىنەن تانىپ قالىپتى، سودان باعىتتارىنان دا جاڭىلعان ەكەن. جاناربەك ءوزىنىڭ بىرنەشە ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالعان ەرلىك ءىس بىتىرگەنىن مۇلدە سەزىنبەيدى ءبىر قاسيەتى. سامبىرلاپ اڭگىمەسىن سوعىپ وتىر. وقتا-تەكتە مىناداي دا ءبىر حيكايا بار دەپ مەنى بۇيىرىمنەن ءتۇيىپ قالادى دا باستاي جونەلەدى. مەن دە ديكتوفونىمنىڭ ءتىلىن باسىپ اۋرەمىن.
بايانتاۋدىڭ بايانى
باسىن بوز شالعان تاعى ءبىر بيىك تاۋدى كورسەتكەن جاناربەك ادەتتەگىدەي اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى: بايانتاۋ دەيدى ەكەن بۇل بيىكتى. 1932- جىلى بايان دەگەن اتامىزدى موڭعولدار اتۋ جازاسىنا بۇيىرادى. جازىعى، ءسىرا، ۇكىمەتكە قارسىلىق. ەكى جەندەت قولىن ارتىنا قايىرا بايلاپ، اتقا سالىپ اكەلە جاتقاندا، ەكەۋىن دە شىرەي تەۋىپ، بايلاۋلى كۇيىندە قاشىپ، قۇتىلىپ كەتكەن ەكەن. قاشقىن بايان ىشكى موڭعولدان ءوتىپ، وسى تاۋعا كەلىپ پانالاپتى. قارنى اشقاندا ەتەكتە قازاق اۋىلدارىنا كەلىپ ءىشىپ-جەم، كەرەك-جاراعىن الىپ كەتىپ تۇرادى ەكەن. بايان كەلدى دەگەندە اۋىلدا جان بالاسى قالماي وشاقتارىن تاستاپ، قاشىپ كەتەدى ەكەن. بايان بولسا تاۋدان اتىپ العان بۇعى، ەلىك، مارالىن الگى ۇيلەرگە تاستاپ، ورنىنا وزىنە قاجەتتى دۇنيەلەرىن الىپ كەتەدى ەكەن. كىسى حاقىسىن جەمەپتى. ءسويتىپ قىرىق جىل قاشىپتى. ۇستاۋعا كەلگەن ۇكىمەت ادامدارىنا قاراسىن شالدىرماعان. قاشقىن باياننىڭ باسىن اكەلگەن ادامعا پالەن سىياقى بەرەمىز دەگەن حابار راديودان ءجيى ايتىلادى.
ءسويتىپ جۇرگەندە، ءبىر اڭشى قازاق باياننىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، اڭدىعان الماي قويا ما، اتىپ ولتىرەدى. سول كۇنى بايانعا موڭعول ۇكىمەتى «40 جىل بويى ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جوق، زيانى تيمەدى، ءومىرىنىڭ كوبى ازاپپەن ءوتتى، ەندى كەشىردىك»، - دەپ راديودان رەسمي حابارلاعان كورىنەدى. باياندى اتىپ اكەلدىم دەپ ەلگە جار سالا كەلگەن الگى اڭشى بۇل حاباردى ەستىپ قاتتى وكىنىپتى. سول كۇنى قايتادان اتىنا وڭگەرىپ، بايان باتىرعا لايىق قۇرمەت كورسەتىپ، تاۋدىڭ شىڭىنا جەرلەپ قايتقان دەسەدى. بايانتاۋدىڭ حيكاياسى وسىلاي دەپ ءتامامدادى بىزگە اقىبيدىڭ جاناربەگى. وزەگىڭە تاس تىعىلعانداي كۇيدە قالدىرادى ەكەن... قىرىق جىل قاشقان ازاپ پا؟ ازاپ!.. ءبىر كۇن قالعاندا، ءولىم قۇشۋ وكىنىش پە؟ وكىنىش!.. قازاقتى قازاق اتتى ما؟ نە دەيسىڭ ەندى؟... ءبارىمىز ءۇنسىز قالدىق...
بابالاردىڭ ايانى
تىنىشتىقتى تاعى دا جاناربەكتىڭ ءوزى بۇزدى.
- مىنا ۇزىنا بويى جاتقان تاۋدى كوردىڭىزدەر مە؟
- قايسى، مىنا قاراۋىتىپ جاتقان با؟
- وي، سەندەر ونىڭ دەرەگىن بىلمەگەسىن ءمان بەرمەي كەلەسىزدەر. بۇل - مودەن كوشە عوي.
- ال، سايرا جاكە...
- ءتۇسى قاشىپ، ءتۇن جورتقان... تۇركىنى ەل ەتكەن ەرلەردىڭ ءبىرى، سوناۋ كۇلتەگىننىڭ الدىندا وتكەن ءارۋاقتى مودە قاعاننىڭ تاۋى ەكەن بۇل. زامانىندا قىتايعا زاۋال بولعان مودەنىڭ تاۋىن تۇركى بالاسى جەر باسىپ ءتىرى جۇرسە ءبىر باسۋى - پارىز، ءبىر كورۋى - بورىش!.. جاناربەك مۇنى ايتقاندا، ءوزى دە ءارۋاقتانىپ كەتتى. شىنىندا دا، ادامعا رۋح بەرەتىن ءزاۋ بيىكتىك ەكەن. باسىندا مودە قاعانعا ارنالعان ەسكەرتكىش بار دەيدى. سۇيەگى دە وسىندا شىعار، كىم بىلگەن... جاناربەكتىڭ تۇركىنىڭ ەرلىگىن ايتىپ، اتويلاعان داۋىسى قۇلاعىما تالىعىپ شالىندى. مۇحتار اعا ماعاۋيننىڭ تاس بالبالدى قۇشىپ، بابالارىمنىڭ رۋحى قايدا دەپ، باباۋراعان اڭگىمەسى ەسىمە ءتۇستى. كوزىمە جاس كەلدى. جاناربەكتىڭ ءبىر اڭگىمەسى كوكىرەگىڭە تاس تىقسا، ەندى ءبىرى كوزىڭنەن جاس شىعارىپ، جورعا كولىگىمىزدىڭ باسىن ودان ءارى جولعا جوستىردىق.
ۇلانقوسقا جەتىپ، اعاش كوپىردەن وتتىك. ۇلان موڭعولشادان اۋدارعاندا قىزىل دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. ال، قوس دەگەنى - قايىڭ. قوبدا بويىنا ءار جەردەن وسەتىن قىزىلقايىڭ بار ەكەن. قابىعى قانقىزىل بولىپ كەلەدى دە، سودان بۇل جەر قىزىلقايىڭ - ۇلانقوس اتانعان. 1911- جىلى بوعدى حان قازاقتارعا قونىسقا وسى جەردى بەرىپتى. كەرەيدىڭ شەرۋشى تاقتاسى ورناپ، شەرۋشى-قوشۋىن اتانعان جەر ەكەن. كەيىن ءسىرا، 1940- جىلدارى قازاقتىڭ نەگىزگى تابانى بايان-ولگيگە اۋىپتى. وسى ايماقتى ءوز قولىمەن قۇرعان اقساقالداردىڭ ءبىرى - جەڭىسحان دۇزەلباي ۇلى وسى ۇلانقۇستىق ەكەنىن بىلدىك. جەڭىسحان اقساقال زامانىندا وسپان باتىر گومينداڭ ۇكىمەتىمەن سوعىسقاندا قازاقتان اسكەر جيناۋىنا جاردەم ەتكەن، ودان كەيىن دالەلحان باتىردىڭ شىعىس تۇركىستاندى ازات ەتۋ مۇراتىنا ۇلەسىن قوسقان ەلەۋلى تۇلعا. «اقساقال ءتىل بىلەسىز، وسى جەردىڭ جاي-جاپسارىنا قانىقسىز» دەپ، جوعارىدان كەلگەن باسشىلاردىڭ كوبى جەڭىسحان قاريانى ساعالايدى ەكەن. كەتەرىندە بىزدەن قانداي جاردەم دەگەندەرگە: «ماعان ەشتەڭە كەرەگى جوق، وسى اۋىلعا ءبىر مەكتەپ سالىپ بەرە سالشى، كوپىر تۇرعىزا قويشى» - دەپ، ەلدىڭ جوق-جىتىگىن تۇگەندەپ وتىراتىن كىسى بولىپتى. سويتكەن جەڭىسحان قارتتىڭ كوپىرىنەن دە وتتىك.
ءبىراز جۇرگەن سوڭ سوعاق سۇمىنىن دا جاناي وتتىك. بۇل باياعى 1860- جىلدارى قىتايدان قازاقتاردى وسى جەرگە باستاپ كەلگەن ەكى ازاماتتىڭ ءبىرى - كوگەش پەن جىلقىشى بولىسى مىناۋ سوڭعىسىنىڭ جاتىپ جايلاعان جەرى ەكەن. ول كەزدە رۋباسى، كوسەمدەرى، باتىرى، اقساقالى دۇنيەدەن وتكەسىن قابىرىن بۇزىپ، ءمايىتىن قورلاۋ ارقىلى كەيىنگى ەلىنىڭ ساعىن سىندىرىپ، ءارۋاعىن قاشىرۋ دەگەن تۇسىنىكتىڭ بۇزىلماي تۇرعان شاعى بولسا كەرەك، جىلقىشى ءوزىنىڭ قابىرىن وسى سوعاققا سالدىرىپ، كەيىن دەنەسىن سۇمدى ايرىق دەگەن جەرگە جەرلەتىپتى. «بۇل القاپتا بۇرىن شەرۋشىنىڭ قىرىققانباس نازار دەگەن باتىرى ءومىر ءسۇرىپتى»، - دەپ باستادى جاكەڭ جاڭا حيكاياسىن. قىرىققانباس اتانۋ سەبەبى شاشىن ەش قۇرال وتپەگەن سوڭ، مال قىرقاتىن قىرىقتىقپەن قيادى ەكەن. ءوزى كەدەي-كەپشىككە موڭعولدىڭ دا، قازاقتىڭ دا بايلارىنىڭ مال-مۇلكىن تارتىپ الىپ بەرىپ وتىرىپتى. ءبىر كۇنى توناۋ كورگەن بايلار بىرىگىپ اقىلداسا كەلە، بىلاي شەشىپتى. پالەن دەگەنبايدىڭ اۋىلى اس بەرەدى دەپ جاريالايىق، نازار سوندا ونىڭ مالىن تارتىپ الام دەپ بارار، سول كەزدە بىرىگىپ قولعا تۇسىرەلىك دەپتى. ايتقانداي، باي اۋىلىنا نازار كەلىپ تيەدى. ويلاستىرعانداي بايلاردىڭ قارۋلى ادامدارى ۇستاپ الىپ، الدىرماعان سوڭ موينىنا قىل ارقان سالىپ اتپەن سۇيرەتىپتى. تالاي جەرگە سۇيرەتىپ ابدەن ولتىردىك دەپ اكەلىپ تاستايدى.
قاسقىر ىشىگى دال-دال، دەنەسىنىڭ كورەتىن جەرى جوق. جۇرەكسىنگەن بايلاردىڭ بىرەۋى نايزا تىعىپ كورەلىك دەپتى. بىرەۋى ولگەن نازارعا نايزا سالۋ - نامىسسىزدىق دەپ بوي بەرمەپتى. سودان ءبىرى تابانىن ءتىلىپ كورەيىك دەپتى. تىلسە باتىردان ەش دىبىس شىقپايدى. اقىرى ءولدى-اۋ دەپ ءبارى سولاي تاستاپ كەتىپ قالادى. قىرىققانباس نازار موينىنا تۇزاق تۇسكەندە ءبىر ساۋساعىن تاماعىنا سالىپ ۇلگەرگەن ەكەن، سودان الگى ازاپتىڭ بارىنە ءتوزىپ جاتىپتى. ماناعى ايتقان بايانتاۋعا بارىپ، ابدەن جاراقاتىن جازىپ، ءوز-وزىنە كەلگەنشە، ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي ءجۇرىپتى. اقىرى ءبىر كۇنى باتىر ەلدىڭ كوزىنە كورىنە باستايدى. جارلى-جاقىباي نازاردى اكەسى كەلگەندەي قۋانا قارسى الادى. بۇل حابار باياعى بايعا جەتىپتى. ول ساسقاننان مالىن ادام اياعى بارا الماس ءبىر ارالعا ايداپ سالىپ، ارقايىڭ جۇرە بەرىپتى. بايدىڭ مۇنىسىن ەستىگەن نازار ءبىر تۇندە سال جاساپ، اعىستى وزەندى كەسىپ ءوتىپ، ارالدا جاتقان جىلقىلاردىڭ قۇلىندارىن تۇگەل سويىپ، تەرىسىنەن قۇلىنجارعاق تىگىپ الىپتى. جۇرتتان حابار ەستىگەن باي مەنىڭ مالىما جەتۋ نازارعا قايدا دەپ بوي بەرمەپتى. سويتسە بۇل بايدىڭ قۇلىنى باسقادان بولەك كىلەڭ الاسى بار قۇلىندار ەكەن. نازاردىڭ ۇستىندەگى قۇلىنجارعاقتى كوزىمەن كورگەن باي سول جەردەن اشۋ-ىزادان قالتاسىنان پىشاعىن الىپ، ءوزىنىڭ بەتىن ءوزى تىلگىلەپ تاستاپتى... «بەتىڭ تىلىڭگىر دەگەن قارعىس وسى ەكەن عوي» دەپ، جاكەڭ بۇل اڭگىمەنىڭ دە باسىن قايىرىپ تاستادى.
كولىگىمىز بىرەسە تاستاققا، بىرەسە قالىڭ تۇسكەن قارا جولعا سالىپ زۋلاپ كەلەدى. قاس قارايا توڭىرەك كورىنۋدەن قالدى. ماشينانىڭ جارىعىمەن بايقاپ كەلەم، ىلعالدى سۋى مول جەردەن ءوتىپ بارامىز. بۇل كوكمويناق دەگەن جەر دەدى جولباسشىم. مۇڭعۇلشاسى كوكوتىل ەكەن. ارجاعىندا كوكمويناق دەگەن وزەن بار، مىناۋ سونىڭ تابانىن ەل جايلاپ كوكمويناق سۇمىنى اتانعان. جەر بەدەرى وزگەرىپ باستادى، بىرتىندەپ جوتاعا شىعىپ باراجاتقاندايمىز. الدا موڭعولقوبىل-سارىمساقتىق دەگەن بەلدەن اسساق جەبەتى قايىرقىن ءتيىپ تۇر، - دەدى جاناربەك. «قازاقتىڭ انە دەگەن يەگىنىڭ استىندا ءۇش كۇن ءجۇردىم» دەپتى ءبىر سارت.
ءانۋار بيماعامبەت
(جالعاسى بار)
دەرەككوز: «جاس قازاق» گازەتى. 2011- جىلى
