دىنمۇحامەد قونايەۆ جانە يران شاهى

استانا. قازاقپارات- ۋنيۆەرسيتەتتە (قازمۋ) وقىپ جۇرگەنىمدە الەم تاريحى جونىندە جازىلعان كىتاپتاردى كوپ وقۋشى ەدىم. ەجەلگى ريم، مىسىر جانە قىتاي، يران ەلدەرى جايىندا جازىلعان ادەبيەتتەر قاتتى قىزىقتىراتىن.

«جەتىسۋ» گازەتىندە وندىرىستىك تاجىريبەدەن ءوتىپ جۇرگەندە، مەنىڭ تاريح تاقىرىبىنا دەگەن قۇشتارلىعىمدى سەزگەن رەداكسيا قىزمەتكەرلەرى الەمنىڭ جەتى كەرەمەتىنىڭ ءبىرى - «ەفەستەگى ارتەميدا» حرامى جونىندە جازۋعا كەڭەس بەردى.

قازمۋ-دە ۇستاز، «جەتى مۋزا» جەتەكشىسى باقتاجار مەكىشەۆكە جولىعىپ، ارتەميدا حرامى تۋرالى ءبىراز دەرەكتەرگە قانىققان سوڭ - «جەتى كەرەمەتتىڭ» ءبىرىن كىتاپحانادا وتىرىپ جازىپ ءبىتىردىم. «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى مارقۇم مارات تۇراپوۆ «ماقالا جاقسى ەكەن» دەپ كەزەكتى نومىرگە سالدىرىپ جىبەردى. مەنىڭ تاريحقا جانە تاريحي تاقىرىپتارعا دەگەن ىزدەنىسىم ودان سايىن كۇشەيدى.

سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا شىعىس تاريحىنىڭ عۇلاماسى، شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ءابىلعازى باهادۇردىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» كىتابى قولىما ءتۇستى. وسى كىتاپتاعى تۇركىلەردىڭ سايىپقىران حانى دىنمۇحامەد پاتشا جايىنداعى شەجىرە-اڭگىمەسى قاتتى ۇنادى. پاتشانىڭ جورىقتارى مەن ەرلىكتەرى ەرەكشە سيپاتتالادى. پاتشا وتە تازا، ادال بولعان ەكەن. دۇنيە، اقشا، بايلىققا قىزىقپاعان. تۇرمىسى ءدارۋىش، ديۋانانى ەلەستەتەدى. دىنمۇحامەد پاتشا ديمەكەڭ - دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ سىڭارى سياقتى كوز الدىما كەلدى. اتى دا، زاتى دا اينىمايدى. اسىرەسە، پەرىشتەدەي تازالىعى ءتىپتى ۇقساس. كىشىپەيىل، مەيىربان. بويلارىنداعى قاسيەتتەرى قۇيىپ قويعانداي. ءسويتىپ، دىنمۇحامەد پاتشا مەن دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ اراسىنداعى «تىلسىم ۇقساستىق» جايىندا ءتاڭىر تاڭعاجايىبىنا ءتانتى بولىپ، كەيىن ارنايى زەرتتەۋ ماقالا جازدىم.

ويتكەنى تاريحتاعى تۇركى پاتشاسى مەن ءومىربايان تاريحى ەندى جازىلىپ جاتقان قازىرگى زامان كەمەڭگەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىندە دە ۇقساستىق بار ەدى. مىسالى، باعزى تۇركى حانى دىنمۇحامەد پارسى شاحى تاهتاسىبپەن سول زاماننىڭ جاعدايلارىنا بايلانىستى كەلىسىمشارت جاساسسا، ديمەكەڭ - دىنمۇحامەد يران (پارسى) پاتشاسى رەزا پەحلەۆيمەن ەكى مەملەكەت اراسىنداعى دوستىق قاتىناس جونىندە اڭگىمەلەسەدى. ءبىر قىزىعى، تاريحتاعى دىنمۇحامەد پەن كەڭەستىك داۋىردەگى دىنمۇحامەدكە قاتىستى ءىس-ارەكەتتەر ۇقساستىعى ءار قىرىنان قايتالانىپ، بۇعان ەرىكسىز قايران قالاسىز. تاعى ءبىر مىسال. بۇرىنعى دىنمۇحامەدتىڭ قۇرمەتىنە سول كەزدەگى پارسى پاتشاسى توي جاسايدى. ديمەكەڭ - دىنمۇحامەد يران ەلىنە دەلەگاسيا باسقارىپ بارعاندا (1968) قۇرمەتتى قوناقتى شاه قابىلداپ، قوناقاسى بەرەدى. ءبىرىنشى دىنمۇحامەد يرانعا جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ جاعدايىنا بايلانىستى كەلەدى. ال، ەكىنشى دىنمۇحامەد (قونايەۆ) بۇل ەلگە الەمدە تىنىشتىق بولسا ەكەن دەپ بارادى.

جالپى، يسلام الەمىندە «دىنمۇحامەد» وتە قاسيەتتى ادام ەسىمىنە سانالادى. تاريحتاعى دارابوز دىنمۇحامەد پەن ءوزىمىزدىڭ دانا ديمەكەڭە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك قونايەۆتىڭ يران ساپارى جونىندە جازۋىما تۇرتكى بولدى.

رۇستەم - سۋحراب

جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا - ءبىز وقۋعا تۇسكەن جىلدىڭ العاشقى ايلارىندا «سەليننىي» كينوتەاترىندا «رۇستەم - سۋحراب» اتتى كوپ سەريالى كينوفيلم ءجۇرىپ، وعان العاشقى كۋرس ستۋدەنتتەرى تۇگەل بارعان ەدىك. اتاقتى يران اقىنى فيردوۋسيدىڭ «شاهناما» داستانى بويىنشا تۇسىرىلگەن فيلمدى كورۋ ءۇشىن كينوتەاتردا جۇرت كەزەككە تۇردى. تاجىكستاندا تۇسىرىلگەن فيلم تاڭعاجايىپ وقيعالار مەن فيلوسوفيالىق ويلارعا تولى حيكايا-عاجايىپتارى ارقىلى كورەرمەندى باۋراپ الدى. ول كەزدە كەڭەس فيلمدەرى قازىرگىدەي اتىس-شابىس قاتىگەزدىكتى ەمەس، الەمدەگى ىزگىلىكتى، ياعني گۋمانيزمدى ناسيحاتتايتىن ەدى. كوپ سەريالى كوركەم سۋرەتتى فيلمنەن يران ەلىنە بايلانىستى كوپ نارسەلەردى بىلدىك. ەجەلگى پارسى ەلىنىڭ تاۋ مەن تەڭىزى، قالا مەن شاهارلارى، باتىرلارى مەن باعلاندارى جانە باس كەيىپكەر رۇستەمنىڭ باستان كەشكەندەرى قاتتى قىزىقتىردى.

الەم ادەبيەتىنىڭ التىن قازىناسى «شاهناما» كىتابىنىڭ كينو بولىپ شىعۋى كورەرمەندى شەكسىز سۇيىسپەنشىلىككە بولەدى. قازاق تىلىنە اۋدارىلعان داستاندى بالا كەزىمىزدە قىزىعا وقىپ ەدىك. ال، كىتاپ بويىنشا تۇسىرىلگەن كينونى كورگەندە العان اسەر ايرىقشا.

ەجەلگى يران ەلى جونىندە انتيكالىق ادەبيەتتە وتە كوپ ايتىلادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، يران جانە ونىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى تىلسىم تاريح تۇڭعيىعىنا تارتاتىن وزىنشە ءبىر الەم. سوندىقتان يران جايىندا جازىلعان ادەبيەتتەردە بۇل - شىعىس ەلىنىڭ اتاق-داڭقى ءارقاشان اسقاقتاپ تۇرادى.

1968- جىلى يرانعا ءىسساپارمەن بارىپ، كورگەن، بىلگەندەرىن ەستەلىگىندە ەرەكشە ءبىر سۇيىسپەنشىلىكپەن ايتاتىن ديمەكەڭنىڭ «ءوتتى داۋرەن وسىلاي» اتتى كىتابىندا فيردوۋسي اقىن ەلى حاقىندا ەرەكشە باياندالادى.

التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن

1968- جىلى قاڭتار ايىندا ديمەكەڭ يرانعا كەڭەس وداعى پارلامەنتتىك دەلەگاسياسىن باستاپ كەلدى. بۇل كەزدە يران ەلى مەملەكەت بولىپ قۇرىلۋىنىڭ 2500 جىلدىعىن تويلاۋدىڭ الدىندا ەرەكشە ءبىر مەرەكەلىك كوڭىل-كۇيدە ەدى. تۇركىمەنستانمەن شەكتەسەتىن مۇسىلمان ەلى - كەڭەس دەلەگاسياسىن زور قۇرمەتپەن قارسى الادى. تەگەراندا قۇرمەتتى قوناقتاردى قابىلداۋ مەن قوناقاسى بەرۋ - العاشقى كۇننەن-اق باستالادى. ەكى ەل اراسىنداعى دوستىققا بايلانىستى اڭگىمە كەڭ جايىلعان داستارقان باسىندا جالعاستى. ياعني ەجەلگى شىعىس سالتى ساقتالادى. ديمەكەڭ پرەمەر-مينيستر ءامىر ابباس حوۆەيدمەن، سەناتور امونوللا جاحانبانيمەن، تاعى باسقا ۇلكەن لاۋازىم يەلەرىمەن اڭگىمەلەسەدى.

ەرتەڭىندە دەلەگاسيا بەس باعىت بويىنشا يراندى ارالاۋ ساپارىن باستايدى. ديمەكەڭ ەستەلىگىندە الدىمەن يراننىڭ ءوزى بارعان كەزىندەگى ساياسي ومىرىنە قىسقاشا شولۋ جاسايدى. تاريحىنا ازداپ توقتالادى. 1925- جىلى تاقتان كەتكەن قادجەر اۋلەتى تۋرالى ايتا كەلىپ، بۇرىن اسكەري مينيستر بولعان رەزا شاه پەحلەۆي جونىندە ەسكە الادى. يرانعا كەلگەن قوناقتار، الدىمەن، رەزا پەحلەۆي مازاراتىنا كەلىپ، تاعزىم ەتۋلەرى كەرەك ەكەن. ديمەكەڭدەر مازارات تۇرعان جەرگە كەلىپ، ءتيىستى سالت-جورالعىنى جاسايدى. رەزا شاهتىڭ اتاق-داڭقى جايىندا بىلەدى. بويى ورىس پاتشاسى ءبىرىنشى پەتردىڭ بويىنداي بيىك شاه قارۋ-جاراقتى كوپ جيعان ەكەن. سونداي-اق العان وردەن، مەدالدارى دا ەسەپسىز ەكەن.

رەزا شاهتىڭ مۇراگەرى، اكەسى ءوز ەركىمەن تاقتان كەتكەندە ونىڭ ورنىن باسقان مۇحاممەد رەزا پەحلەۆي شاه دەلەگاسيا باسشىسى ديمەكەڭدى قابىلداپ، اڭگىمەلەرى جاراسىپ، ەداۋىر سۇحباتتاسادى. اتاقتى نياۆاران سارايىنداعى شاهتىڭ ورداسىندا ديمەكەڭ مۇنداعى بايلىق پەن ءسان-سالتاناتقا قايران قالادى. «التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن» وردانى تۇڭعىش كورۋىم. كىرسە شىققىسىز دەپ ءسىرا، وسىنداي ۇلدە مەن بۇلدەگە ورالعان جەردى ايتاتىن شىعار» دەپ، ەسكە الادى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە. شاه اشەكەي التىنى جارقىراعان سارايىندا وتىرىپ، ديمەكەڭمەن ءبىر ساعاتتاي اڭگىمەلەسەدى. ەلدىڭ ىشكى جاعدايى جونىندە بايانداپ، يراندا «اق رەۆوليۋسيا» اتانعان توڭكەرىس جونىندە ايتادى.

ديمەكەڭنىڭ سەناتتا ءسوز سويلەۋى

كەڭەس ۇكىمەتىنەن بۇرىن پاتشالىق رەسەي كەزىندە دە بۇل ەلمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس بولعان. كۇردەلى ساياسي جاعدايلار دا بوي كورسەتكەن.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى «تەگەران كونفەرەنسياسى» ك س ر و مەن يران اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ قانداي بولعانىنان حابار بەرەدى.

ديمەكەڭ يرانعا كەلگەندە «قىرعي-قاباق» سوعىستىڭ كۇشەيىپ تۇرعان كەزى ەدى. الەم كاپيتاليستىك ەلدەر جانە سوسياليستىك جۇيە بولىپ ەكىگە بولىنگەن. يران مۇنايى ءۇشىن ا ق ش جانتالاسىپ، ءوز ۇستەمدىگىن قۇرا باستاعان. كەڭەس ۇكىمەتىنە بايلانىستى چەحوسلوۆاكياداعى وقيعا الەمدى ەلەڭدەتىپ تۇردى. كەڭەس دەلەگاسياسىنا وسى وقيعاعا بايلانىستى ساۋالدار قويىلادى. مۇحاممەد رەزا ديمەكەڭنەن وسى وقيعانىڭ سىرىن سۋىرتپاقتاپ سۇرايدى. ديمەكەڭ يرانداعى كەڭەس ەلشىسى ەكەۋى بۇل ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ەگجەي-تەگجەيلى ءتۇسىندىرىپ، اڭگىمە اۋەنىن باسقا جاققا اۋدارادى. تۋا بىتكەننەن «ديپلوماتتىق قاسيەتى» بار ديمەكەڭ ساياساتتا سىزات تۇسىرمەۋگە تىرىسادى.

كەڭەس دەلەگاسياسى مۇشەلەرىنە جانە ونىڭ باسشىلارىنا كوڭىلى تولعان شاه ديمەكەڭنىڭ سەناتتا ءسوز سويلەۋىن قالايدى. قونايەۆ ەرتەڭىندە سەناتتا ءسوز سويلەپ، تەرەزەسى تەڭ، ءوزارا سىيلاستىعى بار دوستىق جايىندا اڭگىمەلەپ، كەڭەس-يران قارىم-قاتىناسىن جاقسارتۋعا بايلانىستى اڭگىمەلەيدى. ديمەكەڭنىڭ سەناتتا سويلەگەن ءسوزى ەرتەڭىندە تەگەراننىڭ بارلىق گازەتىندە جاريالانادى.

«شا ه ناما» نەمەسە نامازدى ىشىمنەن وقيمىن

ديمەكەڭ يران ەلىنە بارعان ساپارى جونىندەگى ەستەلىگىندە وسى ەلدىڭ رۋحاني الەمى جايىندا تەبىرەنە جازادى. جاس كەزىندە قىزىعا وقىعان پارسىلاردىڭ «كاميللا جانە ديمالا»، «شاهناما» داستاندارى جايىندا تولعاپ، رۋداكي، فيردوۋسي، ومار حايام، ساعدي، لاحۋتي جايىندا اڭگىمەلەيدى. ەجەلگى پارسى ساز ونەرى مەن ساۋلەت ونەرى جايىندا، قولونەرى مەن كوركەم ونەرى جايىندا ايتادى. ءبىراز ەجەلگى شاهارلاردى ارالاعان ديمەكەڭ «يسفاهان، شيروز، اببادان شاهارلارىن ارالاپ، پارسى شىعاناعىنداعى حارك ارالىن تاماشالاعان تۇستا كوڭىلگە توقي جۇرگەن، قۋانا كورىپ، سۇيسىنە تاڭدانعان شاق از بولعان جوق» - دەپ اسەرلى ويىن وسىلاي تۇيىندەيدى.

ديمەكەڭ يرانداعى اتاقتى مەشىتتەر مەن عيباداتحانالاردى دا كورەدى.

قونايەۆتىڭ يران ساپارىنا بايلانىستى مۇسىلمان ەلدەرىنە اڭىز بولىپ تاراپ كەتكەن ءبىر وقيعانى رەتى كەلىپ تۇرعاندا ەسكە الا كەتكەن ءجون بولار. ەلدى ارالاپ جۇرگەندە «ءسىز مۇسىلمانسىز با؟» - دەپ سۇرايدى يسلام جولىن ۇستاعاندار. «ءالحامدۋليللا مەن مۇسىلمانمىن» دەيدى. يراندىقتار بۇعان سەنبەي: «ءسىز ساياسي بيۋرو مۇشەسىسىز عوي. نامازدى قالاي وقيسىز؟» - دەيدى. ديمەكەڭ: «ىشىمنەن وقيمىن» دەيدى. «بۇل ءوزى تەگىن ادام بولمادى» دەپ قونايەۆقا قايران قالادى ولار. ديمەكەڭنىڭ جۇرەگىندە اللا تاعالاعا دەگەن سەنىمنىڭ بار ەكەنىن سەزىپ، ودان سايىن قۇرمەت كورسەتەدى. ديمەكەڭ بالا كەزىندە مەشىتتە ءدىني ساۋاتىن اشقان. ديمەكەڭنىڭ وزىندىك قۇران وقۋ مانەر - قيراعاتى بولعان. يراندىقتارعا مۇسىلماندىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن قۇران سۇرەلەرىن جاتقا وقيدى. ءسويتىپ، بىرىنەن-ءبىرى ەستىپ، بۇل وقيعا مۇسىلمان ەلدەرىنە اڭىز بولىپ تارايدى. قاجى اتاسى «دىنمۇحامەد» دەپ ازان شاقىرىپ قويعان اتى دا ونىڭ و باستان مۇسىلمان ەكەنىن ايعاقتاپ، يراندا ديمەكەڭ ەرەكشە قۇرمەتكە بولەنەدى.

شيراز قالاسىندا اتاقتى حافيز اقىننىڭ زيراتى مەن مۇراجايىن كورەدى. مۇراجاي قىزمەتكەرى ديمەكەڭنىڭ نۇرلى جۇزىنە قاراپ، «كىتاپ اشتىرۋىن» وتىنەدى. حافيز كىتابىن اشتىرۋ ارقىلى ادام تاعدىرىن بولجاۋ بۇل ەلدە ەجەلدەن كەلە جاتقان سالت ەدى. شىراقشى كىتاپتى باسىنا كوتەرىپ، بەتىن اشقاندا ادامدارعا جاسالعان جاقسىلىقتىڭ ۇمتىلمايتىنى جونىندە جازىلعان «جىر شۋماعى» شىعادى. بۇل كىسى ادامدارعا تەك جاقسىلىق جاساپ، قامقور بولۋ ءۇشىن جاراتىلعان جان ەكەن، - دەپ مولدا-قاريالار ديمەكەڭە ءىسساپاردا اق جول تىلەيدى.

يران ساپارىنان كەيىن ديمەكەڭ وسى ەل جايىندا ءجيى ويلانىپ، تۇڭعيىق ويلارعا باتادى. شىعىس ەلىنەن ۇيرەنەتىن نارسەلەر كوپ ەكەنىن ەتەنە جاقىن دوستارىنا ايتىپ جۇرەدى. اسىرەسە، دوسى، جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلينگە كورگەن-بىلگەندەرىن كوپ اڭگىمەلەگەن عوي.

يران شا ه ىنىڭ قازاقستانعا كەلۋى

1973 - جىلى قازاقستانعا ءىسساپارمەن رەزا شاه كەلدى. جۇبايىمەن (شاحينشاق) كەلگەن شاه رەسمي كەزدەسۋلەردەن كەيىن قاپال-اراسانعا بارىپ، دەمالىپ، اڭعا شىعىپ، سەرۋەندەدى، جەر-سۋدى كوردى. جەتىسۋ ولكەسىنىڭ عاجايىپ تابيعاتى مەن اڭ-قۇستارى، ءمولدىر تازا اۋاسى شاهقا قاتتى ۇناسا كەرەك. كوپكە دەيىن ەرەكشە اسەردەن ايىعا الماعان. قاپال-اراسان جەرى، الاتاۋ بوكتەرى ەجەلگى يران جازبا دەرەكتەرىندە ايتىلادى. شاه كىتاپتان، تاريحتان وقىعاندارىن كوزبەن كورىپ، ءبارىن كوڭىلىنە توقيدى.

يرانعا بارعاندا شاهتىڭ قالاي قارسى الىپ، قۇرمەتتەگەنىن ۇمىتپاعان ديمەكەڭ رەزا الماتىعا كەلگەندە، مەيمانعا، مەيلىنشە كوڭىل ءبولىپ، ونىڭ جاقسى تىنىعىپ، سەرۋەندەۋى ءۇشىن بارلىق جاعداي جاسايدى. قازاقستانعا يران پاتشاسىنىڭ كەلەتىنى ءبىر جىل بۇرىن ماسكەۋ ارقىلى حابارلانادى. شاهتى قارسى الۋ دايىندىعى ەرتە باستالادى. كەلىسىمشارت كەزدەسۋلەردەن كەيىنگى شارالاردىڭ جوسپارى جاسالادى. باراتىن جەرى، ىشەتىن تاماعىنا دەيىن ەسكە الىنىپ، بۇل ءتيىستى ادامدارعا جۇكتەلەدى. شاه بۇزاۋ ەتىن جەيدى ەكەن. قاپال اۋدانىنداعى ءبىر شارۋاشىلىقتا بۇزاۋ سەمىرتىلىپ، ونى ارنايى ماماندار قاراپ، باعىپ، كۇتەدى.

شاه قاپال-اراسانعا تىكۇشاقپەن كەلەدى. قارسى الۋشىلار پاتشاعا سالت-جورالعى بويىنشا امانداسادى. نوكەرلەرىمەن اڭعا شىعىپ، ءبىراز سەرۋەن قۇرادى. ءبىر-ەكى كۇندەي بولىپ، الماتىعا ورالادى. ەلدى، جەردى كورىپ، سەرۋەندەپ، تىنىعىپ، جاقسى اسەردە كەلگەن رەزامەن ديمەكەڭ سوڭىندا جەكە كەزدەسەدى. ءبىر ءسوزدىڭ رەتى كەلگەن تۇستا ديمەكەڭ: «ءسىزدىڭ ەلدە ءبىزدىڭ قازاقتار بار ما؟» - دەپ سۇرايدى. وكىنىشتىسى، شاه قازاقتاردىڭ يراندا بار-جوعىن بىلمەيدى ەكەن. «ەلگە بارعاننان كەيىن سۇراستىرىپ، ىزدەستىرىپ كورەيىن. سودان سوڭ سىزگە ەلشىلىك ارقىلى حابار بەرىلەدى»، - دەپ ۋادە بەرەدى.

يرانداعى قازاقتار نەمەسە يسلام جەمەنەي

شاه ەلىنە كەلگەن سوڭ، ديمەكەڭە بەرگەن ۋادەسى بويىنشا ۋازىرلەرىنەن قازاقتار جونىندە سۇرايدى. يراندا گورگان وبلىسىندا قازاقتار تۇرادى ەكەن. وتىزىنشى جىلدارى ماڭعىستاۋ جاقتان اۋىپ كەلگەن ادايلار وسى وڭىردە ءومىر ءسۇرىپ، ءارتۇرلى كاسىپپەن اينالىسادى ەكەن. شاهتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاقتاردىڭ تۇراتىن جەرى تۇگەل انىقتالىپ، باسپاسوزدە ماقالالار جاريالانادى. ديمەكەڭە بەرگەن ۋادەسىن «قۇداي ءسوزى» دەپ ەسىنە ساقتاعان رەزا قازاقتار جايىندا تولىق ءبىلىپ، يرانداعى قازاقتاردىڭ اقساقالدارىن «پاتشا ورداسىنا» ارنايى شاقىرادى. ءسويتىپ، اقمولا تاليب باستاعان ءبىر توپ قازاق اقساقالدارىن شاه قابىلداپ، ولارمەن ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەسىپ، ادايلاردىڭ يرانعا كەلۋ تاريحىمەن تانىسادى. شاه قازاقستانعا بارعانىن، ەل باسشىسى الەمگە اتى ايگىلى ساياسي بيۋرو مۇشەسى دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولعانىن ەرەكشە ەسكە الىپ، اڭگىمەلەيدى. ءسوزىمنىڭ سوڭىندا سول كىسىگە بەرگەن ۋادەسى بويىنشا قازاقتاردى ارنايى قابىلداپ وتىرعانىن ايتادى. بايىرعى اتامەكەن وتانىندا جوقتاۋشىسى بار ەكەنىن بىلگەن قازاقتاردىڭ رۋحى كوتەرىلىپ، توبەلەرى كوككە ءبىر ەلى جەتپەيدى. قونايەۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا قابىلداعان شاهقا قاتتى ريزا بولعان قازاقتار پاتشانى «قازاق اۋىلىنا» قوناققا شاقىرادى. ارادا كوپ وتپەي پاتشا مەن ونىڭ ايەلى ماليكە قازاقتار تۇراتىن گورگان قالاسىنا كەلىپ، ولارمەن كەزدەسىپ، وندا جاڭادان اشىلعان مەشىتكە كىرىپ، يران كىلەمىن تارتۋ ەتەدى.

شەتەلدەگى قازاقتارعا بايلانىستى ولاردىڭ تاعدىرىن ويلاعان ديمەكەڭە قاتىستى بۇل وقيعا «يران شاهىنىڭ كىلەمى» دەگەن اتپەن كەزىندە بەلگىلى باسىلىمدا جاريالانعان بولاتىن.

يران شاهى قازاقتار تۇرعان جەرگە كەلگەندە، ولار ەگىلىپ، كوزدەرىنە جاس الىپ، «قۇداي قونايەۆقا كۇش-قۋات بەرسىن» دەپ تىلەك تىلەگەن. سوندىقتان، يران قازاقتارى ءۇشىن ۇمىتىلماستاي بولعان بۇل وقيعانى تاعى قايتالاپ ايتۋعا ءماجبۇرمىز.

شاه گورگانعا كەلگەندە، قازىرگى بەلگىلى عالىم، شىعىستانۋشى يسلام جەمەنەي ەرجەتىپ كەلە جاتقان 15-تەگى بالا ەكەن. ەشكىم ەلەمەي، ەلەۋسىز قالعان كىرمەلەردىڭ تۇرمىسىن بىلۋگە كەلگەن شاهتىڭ گورگانعا ساپارى ونىڭ بالا جۇرەگىندە ماڭگى ساقتالىپ قالعان. ويتكەنى شاهتىڭ ءوزىن كورىپ، ءسوزىن ەستىگەن عوي. مىنە، سوندىقتان يران قازاقتارىنا شاراپاتى تيگەن ديمەكەڭنىڭ رۋحىنا ول تاعزىم ەتۋمەن كەلەدى.

قازاقستاننان ورالعان سوڭ، قازاقتارعا بايلانىستى ماسەلە كوتەرگەن شاهتىڭ نۇسقاۋلارى ورىندالا باستايدى. الدىمەن، ازاماتتىق الا الماعاندار ازاماتتىق الادى. قازاقتارعا جەر بولىنەدى. بالالارىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋىنە جول اشىلادى. قازاقتاردىڭ تۇرمىستىق-الەۋمەتتىك جاعدايلارىنا كوڭىل بولىنەدى. ءارتۇرلى كاسىپپەن شۇعىلداناتىندارعا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلەدى: «يران قازاقتارى» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى، عىلىم دوكتورى يسلام جەمەنەيدىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا، «ديمەكەڭنىڭ شاراپاتى يران قازاقتارىنىڭ ەڭسەسىن كوتەردى». ءتۇيىپ ايتقاندا، ەش جالعانى جوق شىندىق وسىلاي.

1990- جىلى اقىندار ايتىسىن كورۋ ءۇشىن يسلام يراننان قازاقستانعا كەلەدى. الدىمەن، اتاق-داڭقىنا سىرتتاي قانىق ديمەكەڭە كەلىپ سالەم بەرەدى. جانىندا اۋعاندىق، يراندىق، تۇركيالىق جانە ەۋروپانىڭ ءبىرقاتار ەلدەرىنەن كەلگەن قازاقتار بار ەدى. ديمەكەڭ شەتەلدىك قانداستارعا داستارقان جايىپ، ولاردى قۇرمەتتى قوناق قىلادى. كەتەرىندە بۇرىن كورمەگەن، اتى-جونىنەن بەيحابار يسلامدى كىشكەنە كىدىرتىپ: «بالام، سەن ەلگە ورال، تۋعان وتانىڭدا ءومىر ءسۇر. ءوزىم كومەكتەسەمىن. تۇبىندە جولىڭنىڭ بولاتىنى تۇرىڭنەن كورىنىپ تۇر»، - دەيدى. «وسى سوزىنەن مەن ونىڭ ىشتەي ءبارىن ءبىلىپ، پەرىشتەلەرى ارقىلى تانىپ، سەزىپ وتىراتىنىن بۇرىنعى اۋليەلەرگە ءتان «تۇيسىك قاسيەتى» بار ەكەنىنە كوزىم جەتتى. ويتكەنى بۇرىن كورمەگەن كىسىنىڭ مەنى توپتان ءبولىپ، كىدىرتىپ، اقىل-كەڭەس بەرگەنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قايران قالدىرىپ كەلەدى»، - دەپ ەسكە الادى يسلام.

ديمەكەڭمەن كەزدەسكەننەن كەيىن كوپ وتپەي يسلام ومىرىندە تاڭعاجايىپ وقيعا بولادى. الماتىدان ىستامبۇلعا ۇشىپ بارعان ول «قازاقستانعا شاقىرۋ» قاعازىن الىپ، قايتا ورالادى. ول كەزدە عالىم ءابساتتار دەربىسالى وعان شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ اشىلعانىن ايتىپ، قازمۋ-گە وقىتۋشى ەتىپ قابىلدايدى. جاتاقحانادان ءبىر بولمە بەرىپ، وعان بارلىق جاعدايدى جاسايدى. ديمەكەڭنىڭ: «سەن ەلگە ورال، ەلگە كەرەكسىڭ»، - دەپ ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزى قۇداي تاعالانىڭ قۇلاعىنا شالىنعان عوي. ءسويتىپ، يسلام ويلاماعان جەردەن ەلگە ەش كەدەرگىسىز ورالادى. قازىر مۇنى اڭىز قىلىپ ايتادى. ديمەكەڭدى ءجيى ەسكە الىپ، رۋحىنا دۇعا وقۋ ونىڭ ادەتىنە اينالعان.

گۇلستان نەمەسە الماتىداعى «اراسان»

يران ەلىندە تابيعاتى تاڭعاجايىپ گۇلستاندا بولىپ، ونداعى ەجەلگى تاريحي ەسكەرتكىشتەردى كورىپ، شىعىس ەلىندەگى قازىرگى مادەني-رۋحاني الەمدى وي ەلەگىنەن وتكىزگەن ديمەكەڭ الماتىدا دا وسىنداي كەرەمەتتەر مەن رۋحاني قۇندىلىقتار بولسا، ەكەن، - دەپ ارماندادى. قازاقستاندا ەجەلگى مەشىت-مازار، كيەلى ورىن قوجا احمەت ياساۋيدىڭ كەسەنەسى بار. ءبۇلىنىپ توزا باستاعان كەسەنەگە جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك. يراندىقتار ءبىر كورۋگە قۇمار ارىستانباپ مازارى تۇرعان جەردى قورعاپ، ول ءوڭىردى قورىققا اينالدىرۋ قاجەت. جامبىلداعى ايشا-ءبيبى مازارىنا دا كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك. شىعىس ەلى ساپارىنان ورالعان ديمەكەڭ ءوز ەلىندەگى مادەني قۇندىلىقتاردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ ءۇشىن يران ۇلگىسىنىڭ كەرەك ەكەنىن سەزدى.

كەمەڭگەر قوجا احمەت ياساۋيدىڭ كەسەنەسىنە جوندەۋ جۇمىستارىن باستاپ، بۇلىنگەن جادىگەرلەردى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ جوسپارىن قاداعالادى. ويتكەنى، يراندىقتار «تۇركىستان» ياعني تۇركى ەلى دەپ اتايتىن سول ەجەلگى جۇرتتىڭ عۇلاماسى جاتقان جەردى قۇرمەتتەيتىنىن ءىسساپارى كەزىندە سەزگەن ەدى. جالپى، تۇركىستانعا ءجيى بارىپ تۇراتىن ديمەكەڭ ءدىنى ساقتالىپ، ۇلتتىق مادەنيەتى دامىعان يران ەلىن كورگەن سوڭ، ءتىپتى باسقاشا وي جەتەگىندە بولدى. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىن اتەيستىك ساياساتقا بايلانىستى «تاريحي ەسكەرتكىش» دەپ تىزىمگە كىرگىزىپ، ۇكىمەت قاۋلىسىمەن ونىڭ قورعالۋىن نازاردا ۇستادى. تۇركى ويشىلى، سوپى، مۇحاممەد پايعامبار ءىلىمىن ۋاعىزداۋشى ازىرەت سۇلتان ەسىمىن ۇلىقتاپ، ۇرپاق ۇمىتپاۋى ءۇشىن، وسىلاي جول تاپقان ونىڭ ارەكەتى كورەگەندىك ءىس ەدى.

ديمەكەڭ ەجەلگى شىعىس ەلىندە عاجايىپ پاتشا مازارلارى مەن حان سارايلارىن كوردى. ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەنگەن قوناق ۇيدە جاتتى.

قازىرگى رەسپۋبليكا سارايى مەن «وتىرار» مەيمانحاناسىنىڭ شىعىس ۇلگىسىندە ومىرگە كەلۋى قونايەۆتىڭ تاريحتى تەرەڭ بىلەتىن ونەگە-تاعىلىمىنىڭ اسەرى ەكەنىن حالىق كەيىن ءبىلدى.

قونايەۆ يراندا كۇمبەزى كوك تىرەگەن مەشىتتەردى كوردى. ىشىنەن قۇدايعا قۇلشىلىق ەتتى. سودان بولار، توبەسى مەشىت كۇمبەزىنە ۇقساعان بىرنەشە قۇرىلىس سالىندى. اتى اڭىزعا اينالعان، «اراسان» شىعىس مونشاسىنىڭ كۇمبەزى سىرتتاي قاراعاندا، مەشىت عيماراتىن ەلەستەتەدى. شىعىس سالتى بويىنشا مونشادا جۋىنۋ مەن تازالانۋ، بۋلانۋ مەن تەرلەۋ راحاتى، دەمالىس پەن جان جاسارۋى عوي. «اراسان» شىعىس مونشاسى ۇمىتىلا باستاعان مۇسىلماندىق سالتتىڭ جاڭعىرىعى بولدى. ك س ر و-داعى №1 كەشەندى مونشا اتانىپ، ونى سالعان قۇرىلىسشىلار كەيىن قازاق س س ر مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى. «اراسان» تۇركىستانداعى ورتا عاسىرلىق «ءمارمار مونشانىڭ» ەجەلگى ۇلگىسىندە سالىندى.

شىعىس وركەنيەتى مەن يسلام رۋحىن سەزدىرەتىن تاعى ءبىر كۇمبەزدى قۇرىلىس ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراجاي عيماراتى - ديمەكەڭ ءبىرىنشى باسشى بولىپ تۇرعان كەزدە پايدالانۋعا بەرىلدى. ءدىننىڭ قايتا ورالۋىنا بايلانىستى ونىڭ سىرتى عانا ەمەس، قازىر ءىشى دە يسلام الەمىنەن مول ماعلۇماتتار بەرەدى. مۇسىلمان ءدىنىنىڭ تارالۋى مەن تاريحىنا بايلانىستى جانە قازاق ءدىن عۇلامالارىنىڭ ەڭبەكتەرى جونىندە ارنايى ءبولىم اشىلعان. ەجەلگى قۇران نۇسقالارى مەن حاديس كىتاپتارى، شاريعات ادەبيەتتەرى مۇراجايدا جارقىراپ تۇر. اسىرەسە مۇراجايداعى مۇسىلمان ەلدەرىندە - تۇركىستانداعى ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنىڭ ماكەتى شەتەلدىكتەردى قاتتى قىزىقتىرادى.

وسى كۇمبەزدى قۇرىلىستىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا ديمەكەڭ ارنايى كەلىپ، ءسوز سويلەدى. قونايەۆتىڭ يسلامدىق وركەنيەتكە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى وسى عيماراتتىڭ اشەكەي، كۇمبەزدەرىنەن انىق كورىنىپ تۇرادى.

«اراسان» مونشاسى، كۇمبەزدى مۇراجاي عيماراتى پايدالانۋعا بەرىلىپ، يگىلىكتى ىستەر جالعاسىپ جاتقاندا، وڭتۇستىكتەن كەلگەن دوستارىنا ديمەكەڭ: «ءبىزدىڭ مۇسىلمان ەلى ەكەنىمىزدى تۇبىندە وسى كۇمبەزدى عيماراتتار دالەلدەپ، شەتەلدىكتەردىڭ ەسىنە سالادى»، - دەپ ازىلدەيدى. ول ۋاقىت گورباچەۆتىڭ قايتا قۇرۋى باستالىپ، ساياساتتا ءدىن جونىندە جاڭا كوزقاراس پايدا بولا باستاعان كەز ەدى. جالپى، ديمەكەڭ يران ساپارىندا، تاعى دا باسقا مۇسىلمان ەلدەرىنە بارعان كەزىندە ءدىننىڭ مەملەكەت ءۇشىن رۋحاني تىرەك، تەڭدەسى جوق تاربيە ەكەنىنە كوزى جەتەدى. سوندىقتان بارعان ەلىندە دىندارلارمەن كەزدەسەدى، اڭگىمەلەسەدى. دۇكەندەردەن ءدىني سيرەك كىتاپتاردى ءوز اقشاسىنا ساتىپ الادى. ديمەكەڭنىڭ مۇسىلمان ەلدەرىنەن سىيعا العان قۇراندارى قازىر ۇيىندە تۇر.

بۇدان 33 جىل بۇرىن يرانعا كەڭەستەر وداعىنىڭ پارلامەنت دەلەگاسياسىن باستاپ بارىپ، سول كەزدەگى الەمدىك ساياسات پەن ەكونوميكالىق دامۋعا بايلانىستى وي تولعاعان ديمەكەڭنىڭ يرانعا ساپارى جايىندا ءالى دە ايتىلار، جازىلار. ويتكەنى اقش پرەزيدەنتى د.ەيزەنحاۋەر: «ول ك س ر و-نىڭ سيرەك كەزدەسەتىن تۇلعاسى»، - دەپ كەزىندە قونايەۆتى وسىلاي باعالاعان ەدى.

وراز قاۋعاباي

دەرەككوز: «جاس قازاق» گازەتى. 2011- جىل