جوشى ۇلىسىنداعى ەجەن ورداسى

استانا. قازاقپارات- جوشى حاننىڭ ۇلكەن ۇلى ەجەن حان بيلەگەن اق وردا تاريحىنىڭ قازاق تاريحشىلارى ءۇشىن «جۇمباق» تۇستارى مول. ونى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋى رەتىندە دالەلدەۋگە دەگەن قۇشتارلىق، اسىرەسە، تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول جەتكىزگەن سوڭ ارتا تۇسكەنى بەلگىلى.

ونىڭ باستى سەبەبى، قازاق حاندارىنىڭ وسى ەجەننىڭ سەگىزىنشى ۇرپاعى سانالاتىن ۇرىس حاننىڭ تىكەلەي ءۇرىم-بۇتاقتارىنا جاتاتىندارىندا بولىپ وتىر. الايدا وسىنداي قيسىندى شەشىمدى قابىلداۋعا زەرتتەۋشىلەر اراسىنداعى پىكىر قايشىلىقتارى ەڭ باستى كەدەرگى بولىپ وتىرعانىن دا ايتپاسقا بولماس.

مۇنى، وتەمىس قاجى جازعانداي، اكەلەرى جوشى قايتىس بولعان سوڭ، «ەندى كىم حان بولادى؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ موڭعولياعا كەلگەن ءۇش نەمەرەسىنە شىڭعىس حاننىڭ: باتۋعا - التىن بوساعالى اق وردا، ەجەنگە - كۇمىس بوساعالى كوك وردا، ال شايبانعا - بولات بوساعالى بوز وردا تىكتىرگەنى تۋرالى مالىمەت تە كۇردەلەندىرە ءتۇستى. وسىعان جانە باسقا دا قوسىمشا دەرەكتەرگە سۇيەنگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ كەيبىرى ەجەن باسقارعان ۇلىستى اق وردا ەمەس كوك وردا دەپ اتاۋدى ۇسىنسا، تاعى باسقالار اق وردانى التىن وردانىڭ ءوزى دەپ تە ويلايدى.

ارينە، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ نەمەرەلەرىنە ارناپ تىككەن وردالارىنىڭ ءتۇسى ولاردىڭ بولاشاق ۇلىستارىنىڭ اتاۋىن بەلگىلەپ بەرە المايتىن ەدى. تەگىندە، ۇلى قاعان ءوزىنىڭ كوپتەگەن نەمەرەلەرى (وعان موڭعولياعا قايتىس بولعان جوشىنىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان، جوعارىدا اتالعان ەجەن مەن باتۋدان باسقا توقالداردان تۋعان 17 نەمەرەلەر دە ىلەسىپ كەلدى عوي - ت.و.) اراسىنان اتالعان ۇشەۋىنە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ولاردى بولاشاق، جاڭا ۇلىستار بيلەۋشىلەرى رەتىندە تانىسا كەرەك.

وقيعانىڭ مۇنان ارى قالاي وربىگەنىن «چينگيز-نامەنى» وقىعاندا ايقىن اڭعارا الامىز. وندا مىناداي دەرەكتەر بار: «شىڭعىس حان نەمەرەلەرى ورنالاسقان سوڭ كەشكىسىن سالتاناتتى قوناقاسى بەرەدى. وعان شاقىرىلعان بەكتەر مىناداي اڭگىمەنىڭ كۋاسى بولادى: «تاماق سالتاناتتى تۇردە جەلىنىپ بولعان سوڭ، باتۋ حان تاعى دا تىزەرلەپ وتىرىپ بىلاي دەدى: «ءبىزدىڭ اكەمىز ولگەن كەزدە، مەن ەجەنگە بىلاي دەدىم: «ونىڭ ورنىنداعى مەنىڭ اكەم ءبارى ءبىر، سەن بولىپ تابىلاسىڭ. حان بولۋعا ءتيىستىسىڭ، ويتكەنى ءبىز باسقا جۇرتقا بارا جاتىرمىز». ول كەلىسىمىن بەرمەدى. ونىڭ نە سەبەپتەن كەلىسپەگەنىن تۇسىنە الماي وتىرمىن. مىنە، مەن سوندىقتان دا سىزگە ءوزىمنىڭ ءوتىنىشىمدى مالىمدەۋگە كەلدىم». شىڭعىس حان ايتتى: «باتۋ ياسساعا سايكەس كەلەتىن ءسوزدى ايتىپ وتىر. سەن نەگە كەلىسپەيسىڭ؟». سوندا ەجەن دە تىزەسىن بۇگىپ، مىنانى ايتتى: «ءيا، مەنىڭ حانىم! مەن جاس جاعىنان راسىندا دا ۇلكەنمىن. الايدا ءبىزدىڭ اكەمىز ونى وتە سۇيەتىن جانە ەركەلەتىپ ءوسىردى. وسىعان دەيىن مەن وعان باعىنىپ كەلدىم. ول بولسا ماعان باعىنىشتى بولعان ەمەس. ەگەر مەن حان بولسام، وعان بۇرىنعىداي باعىنىشتى بولا المايمىن عوي، ءبىزدىڭ ارامىزدا وشىگۋ مەن جەك كورۋ پايدا بولادى. مەن وسى سەبەپتەن دە حان بولۋعا كەلىسىم بەرمەيمىن، مۇنىڭ ءوزى سىزگە اقىلسىزدىق بولىپ كورىنەر. ەندى سول عانا حان بولسىنشى. مەن ونىڭ حاندىق قۇرۋىن كوتەرە الامىن» دەيدى. شىڭعىس حاندى بۇل سوزدەر قاتتى تولقىتتى، ول ءوزىنىڭ ۇلى جوشى حاندى ەسكە ءتۇسىرىپ، ەگىلىپ جىلادى، ولاردىڭ ەكەۋىنە دە اسا ريزالىعىن ءبىلدىردى جانە بىلاي دەدى: «ەرتەڭ ءبىز بەكتەرمەن اقىلداسامىز جانە سەندەرگە جاۋابىمىزدى بەرەمىز». تاڭەرتەڭ بەكتەرمەن كەڭەسكەن شىڭعىس حاننىڭ «ياسسى» زاڭىنا سايكەس، سايىن حانعا وڭ قاناتتاعى ەدىل وزەنىنە دەيىنگى ايماقتاردى، ەجەنگە سول جاق قاناتتاعى سىرعا دەيىنگى ايماقتاردى بەردى».

وسى ايتىلعانداردان كورىپ وتىرعانىمىز، قايتىس بولعان جوشىنىڭ ورنىنا باتۋ حان بولدى. ول بيلەيتىن ۇلىس و باستان-اق «التىن بوساعالى اق وردا» اتاندى. التىن وردا نەمەسە كوك وردا دەپ اتالاتىن ۇلىستار بۇل كەزدە ءالى ومىرگە كەلگەن جوق ەدى. ال جوشى ۇلىسىنىڭ سينونيمى بولىپ تابىلاتىن اق وردا قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا ەكى قاناتقا ءبولىندى. جوعارىدا «چينگيز-نامەدە» اتاپ كورسەتىلگەندەي، ونىڭ سول قاناتىن جوشى حاننىڭ ۇلكەن ۇلى ەجەن بيلەگەندىكتەن جانە ونىڭ ۇلىسىن سايىن حانعا بولىنگەن اق وردانىڭ وڭ قاناتىنداعى ۇلىسىنان اجىراتۋ ءۇشىن «وردا ەجەن» دەگەن اتاۋ تاريح ساحناسىنا شىقتى. سونىمەن «وردا» ءسوزى ەجەننىڭ ەسىمى ەمەس، ول باسقاراتىن ۇلىستىڭ اتاۋى. سوندىقتان دا «چينگيز-نامەدە» وردا اتاۋى ەجەننىڭ ەسىمىنە قوساقتالىپ ايتىلمايدى. ال كەيىنگى دەرەكتەردە (پلانو كارپينيدە) ەجەن ەسىمى وردانا دەگەن اتپەن بەلگىلى. باتۋدىڭ ەسىمىنە «وردا» اتاۋىنىڭ تىركەلمەۋى اكەنىڭ قارا شاڭىراعىنا ونىڭ ەمەس، اعاسى ەجەننىڭ يە بولعانىن كورسەتەدى. مۇنى جوعارىداعى «چينگيز-نامەدە» شىڭعىس حاننىڭ كوز الدىندا ەجەنگە باعىشتالىپ ايتىلعان باتۋدىڭ: «مەنىڭ اكەم ءبارىءبىر، سەن بولىپ تابىلاسىڭ» دەگەن ءسوزى. ءيا، اكە ورنىنا اكە بولعان ەجەن تۇرعاندا باتۋدىڭ جوشى حان شاڭىراعىنا يە بولۋى ەكى تالاي ەدى. بۇل شىڭعىس حاننىڭ «ياسسا» زاڭىنا دا قايشى بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە ءالى جاس، قايراتتى دا اقىلدى باتۋ حاننان ادام تاڭداۋدا سيرەك قاتەلەسەتىن شىڭعىستىڭ ءوزى ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ، باتىس ەلدەرىن جاۋلاۋ جورىعىن سوعان تاپسىردى. الايدا، مۇنداي جويقىن جورىقتى باسقارۋ ءۇشىن باتۋعا حان مارتەبەسى بەرىلۋى كەرەك ەدى.

وسى ايتىلعاندارعا بايلانىستى، جوشىنىڭ ورداسى ەرتىس بويىندا بولعانىن، سوندىقتان دا ەجەننىڭ ورداسىنىڭ دا وسىندا ورنالاسقانىن ايتۋعا ءتيىستىمىز. جوشى بۇل ماڭدى ءوزى تاڭداپ العان جوق، بۇل بۇرىن، 1218- جىلى شىڭعىس حان حورەزمگە قارسى جورىققا اتتانار الدىندا ءوزىنىڭ ەكىنشى ورداسىن ورنالاستىرعان ولكە بولاتىن. وسىندا، قارلۇقتاردىڭ قايالىق (قويلىق) قالاسىنان ونشا قاشىق ەمەس ايماقتا، نايمانتاۋدىڭ بيىگىندە جاڭادان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان الاش قاۋىمداستىعىنا مۇرىندىق بولعان جالايىر، قىپشاق، قاڭلى، قوڭىرات، قاراكەسەك (قارلۇق)، نايمان، كەرەي، ءۇيسىن ءتارىزدى تايپالار مايقى (بايقى) ءبيدىڭ باستاۋىمەن شىڭعىستى تاعى دا حان كوتەرىپ، نايمانتاۋدى وسىدان باستاپ شىڭعىستاۋ اتاندىرعان ەدى. كەيىنىرەك، گيندەكۋشقا دەيىنگى ايماقتى جاۋلاپ، موڭعولياعا قايتار جولىندا دا، شىڭعىس وسى ەرتىس بويىنداعى ستاۆكاسىندا ايالداپ، ءوزىنىڭ ۇلدارىنا بەرىلەتىن ايماقتاردى ناقتىلاي ءتۇستى. جوشىنىڭ دا وسىندا، ءوزىنىڭ ورداسىنا جاقىن ايماقتا قايتىس بولعانى ءسوزسىز. اق ورداداعى ىقپالدى قوجالاردىڭ اسەرىمەن كەيىنىرەكتە ورناتىلعان جوشىنىڭ قازىرگى كەسەنەسىندە ونىڭ ءوزى ەمەس، ەداۋىر قارت كىسىنىڭ جاتقانىن اكادەميك ءا.مارعۇلان جۇرگىزگەن قازبا كورسەتىپ كەتتى.

ال ەندى شايبان باسقارعان كوك وردا تۋرالى ايتا كەتەر بولساق، بۇل ۇلىستىڭ كەيىنىرەكتە، باتۋدىڭ باتىس ەلدەرىن باعىندىرعان (1243 ج.) سوڭ قۇرىلعانى «چينگيز-نامەدە» ايتىلعان. دەرەكتەرگە قارار بولساق، كوك وردا ارالدىڭ سولتۇستىك ايماقتارىنان تومەن ولكەسىنە دەيىن، باتۋ بيلەگەن التىن وردا مەن ەجەن باسقارعان اق وردا اراسىندا سوزىلىپ جاتقان. ونىڭ تاريحى ارنايى اڭگىمەگە ارقاۋ بولۋعا لايىق.

ال ەندى اق وردانىڭ العاشقى حانى ەجەنگە كەلەر بولساق، ونى كوتەرىلىس جاساعان ءوزىنىڭ نوكەرلەرى، توڭىرەگىندەگى وعلاندارىمەن بىرگە ءولتىردى. باتىستى باعىندىرىپ قايتا ورالعان باتۋدىڭ شىعىس قىپشاقتارى جەرىنەن اۋلاققا، ەدىل بويىنا ورنىعۋى جانە موڭعولياداعى ۇلى حان ۇگەدەيدىڭ قايتىس بولۋىنان كەيىنگى ساياسي شىرعالاڭ، 1242- جىلى شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ «ياسسا» زاڭىن ورىنداۋىن قاتال قاداعالاپ وتىرعان قاهارلى شاعاتايدىڭ دا دۇنيەدەن ءوتۋى ەجەننىڭ جاۋلارىن اشىق باس كوتەرۋگە يتەرمەلەدى. باتۋعا باتىس جورىعىنان نارازى بولىپ كەلگەن ۇگەدەي ۇلى كۇيىك ءوزى ۇلى حان بولۋ ءۇشىن باتۋدان دا، ەجەننەن دە قولداۋ تابارىنا سەنىمدى بولماعاندىقتان، وسى تۇستا ەجەننىڭ ورداسىنا تاياۋ ماڭدا ەمىلدە قونىستانىپ، وعان قارسى ارەكەتتەردى جانداندىردى.

ەجەننىڭ قايعىسى باتۋدىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ كەتتى. ول ەجەنگە اس بەرگەن سوڭ، قالىڭ قولمەن ونى ولتىرگەندەرگە اتتاندى. قارسىلاسۋعا شامالارى كەلمەگەن جاۋلار قاشىپ قۇتىلدى. وسىدان سوڭ باتۋ ەجەننىڭ ورداسىنداعى رۋلار مەن تايپالاردى ءوزىنىڭ ۇلىسىنا قاراتتى جانە بۇل ايماقتاردى ءوزىنىڭ بەكتەرىنە ءبولىپ بەردى. وسىلايشا اق وردا التىن ورداعا قوسىلدى. الايدا اكەسىندەي بولعان ەجەننىڭ ورنىن باتۋ يەسىز قالدىرا المادى، ونىڭ ۇستىنە ەكى ۇلىستىڭ اراسىن ءىنىسى شايباننىڭ يەلىكتەرى (كوك وردا) ءبولىپ جاتقاندىقتان، شالعايداعى اق وردا تاعىن يەسىز قالدىرۋ قاۋىپتى بولا باستادى. وسىلايشا تاققا ەجەننىڭ ءتورتىنشى ۇلى قوڭقىران وتىردى (1250-1280 ج.). ودان ۇرپاق بولماعاندىقتان، تاقتى ەجەننىڭ ۇلكەن ۇلىنان تۋعان قونىش، ونان سوڭ ونىڭ ۇلى بايان يەمدەندى. سوڭعىسىنىڭ تۇسىندا ۇگەدەيدىڭ جانە شاعاتايدىڭ ۇرپاقتارى اق وردانى وزدەرىنە باعىندىرۋ جولىندا سوعىس باستادى. الايدا التىن وردا حانى توقتانىڭ اسكەري كومەگىنىڭ ارقاسىندا بايان جەڭىسكە جەتىپ، ۇلىستىڭ استاناسىن سىر بويىنداعى سىعاناق قالاسىنا اۋىستىردى. ХІV عاسىردىڭ باسىنان باستاپ اق وردا تاعىن بايانىڭ ۇلى ساسى-بۇقا (1309-1315)، ونىڭ ۇلى ەرزەن (1316-1345) بيلەدى. ەرزەننىڭ بيلىگى التىن وردا تاعىنا وزبەك حاننىڭ بيلىك جاساعان كەزەڭىنە تۇسپا-تۇس كەلىپ، ەلدە سوپىلار مەن قوجالاردىڭ يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرۋ ساياساتى جاپپاي قولداۋ تاپتى. سوندىقتان دا ەرزەن ءوزىنىڭ ورنىنا تاققا وتىرعان ۇلىن مۇباراكقوجا دەپ اتادى.

الايدا وزبەك حان اق وردانى التىن وردانىڭ باعىنىشتى بولىگى دەپ ءبىلدى، سوندىقتان دا ونىڭ تاعىنا ءوزىنىڭ ۇلى تىنىبەكتى 1342- جىلى وتىرعىزدى. التىن وردا حاندارى جانىبەك تە (1342-1357)، ونان كەيىنگى بەردىبەك تە (1357-1361) ەجەن ۇرپاقتارىنىڭ دەربەستىككە ۇمتىلىسىن شەكتەۋمەن بولدى. تىپتەن سوڭعىسى ولاردى بىرتىندەپ ولتىرۋمەن اينالىستى. مۇنداي بىلىق اق وردا تاعىنا 1362- جىلى شىمتاي حاننىڭ بالاسى ۇرىس حان كەلگەنگە دەيىن ورىن الدى. ول اق وردانى كۇشەيتىپ قانا قويماي، جانىبەكتەن سوڭ بەرەكەسى كەتكەن التىن وردا تاعىن دا باسىپ الۋعا ۇمتىلدى. مۇنىڭ ءوزى الاش قاۋىمداستىعىنا توپتاسا باستاعان رۋ-تايپالاردى وزدەرىنىڭ دەربەس مەملەكەتىن قۇرۋعا ىنتالاندىرا ءتۇستى.

تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

دەرەككوز: «انا ءتىل» گازەتى. 2011