شوقاننىڭ بويىندا ابىلاي باباسىنىڭ تەكتىلگى بار- جارىلقاپ بەيسەنباي ۇلى

استانا. قازاقپارات. «اڭىز ادام» جۇرنالىندا جارىق كورگەن بەلگىلى جازۋشى، شوقانتانۋشى جارىلقاپ بەيسەنباي ۇلىمەن بولعان قازاقتىڭ ۇلى عالىمى، ويشىلى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ عۇمىرى مەن شىعارماشىلىعى جايىنداعى تانىمدىق سۇحباتتى ۇسىنپ وتىرمىز.

شوقان تاقىرىبى ءجىپسىز بايلادى

- جارىلقاپ اعا، ءسىز - قازاقتىڭ ۇلى عالىمى، ويشىلى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ عۇمىرى مەن شىعارماشىلىعىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ، ونىڭ ساپارلارىنىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ وتكەن، ءومىر سۇرگەن جەرلەرىن ارنايى ارالاعان، سونىڭ ناتيجەسىندە بىرنەشە كىتاپ جازعان قالامگەرسىز. ءسىزدى شوقان تۇلعاسى ءاۋ باستا قالاي قىزىقتىردى؟

- بالكىم، سول كەزدەردە جاستار گازەتىنىڭ جۇرنالشىسى بولماسام شوقان تاقىرىبىنا كەلمەۋىم دە ابدەن مۇمكىن ەدى. ماعان وتكەن عاسىردىڭ 70-80- جىلدارىندا سەرگەك ساناتكەر سەيداحمەت بەردىقۇل ۇلى باسقارعان «جاس الاش» باسىلىمىندا قىزمەت اتقارۋ باقىتى بۇيىردى. ىزدەنەم دەگەن جۇرنالشىعا اعىل-تەگىل مۇمكىندىكتەردى مولىنان ۇسىناتىن وسى قۇتتى ۇستاحانادا سول كەزەڭدە وڭشەڭ قالامى جۇردەك جىگىتتەر مەن قىزدار ىستەپ، ءبارىمىز دە سان ءتۇرلى توسىن تاقىرىپتاردى تالاسا-تارماسا كوتەرەتىن، بىرىمىزدەن-ءبىرىمىز اسىپ تۇسۋگە ۇمتىلاتىن شىرايلى شىعارماشىلىق احۋال اياسىندا قولتاڭبامىزدى قالىپتاستىردىق. مەنىڭ ستۋدەنت كەزىمنەن جيناپ جۇرگەن شاعىن كىتاپحانامدا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ -1958 جىلى ورىسشا باسىلعان تاڭدامالى شىعارمالار جيناعى بار بولاتىن. ءبىر كۇنى سول كىتاپتى قايتالاي پاراقتاپ وتىرعانىمدا، عالىمنىڭ 1856- جىلى جازعان «ىستىقكول ساپارىنىڭ كۇندەلىگى» بۇرىنعىداي ەمەس، باسقاشا قىرىنان اسەر ەتىپ، «وسى ساپار ىزىمەن بۇگىنگى كۇنى ءجۇرىپ وتسە عوي، شىركىن» دەگەن كادىمگى جۇرنالشىلىق قىزىعۋشىلىعىمدى وياتقانى. ءارى ورايى دا كەلىپ تۇر. سول 1975- جىل - شوقاننىڭ تۋعانىنا 140 جىل تولماقشى ەكەن. دەرەۋ ساپار مارشرۋتىن كۇندەلىك بويىنشا كارتاعا تۇسىرۋگە كىرىستىم. وسى ايماقتى ارالاعان باسقا دا ساياحاتشىلاردىڭ جولجازبالارىمەن تانىستىم. ءبارىن تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ دايىنداعان سوڭ رەداكتورىمىز سەيداحمەت اعانىڭ الدىنا كىردىم. ول كىسى ەرەكشە قۋاندى. ءۇش كەزەڭگە بولىنگەن ءىسساپارعا شىعۋعا رۇقسات بەردى.

ساپار بارىسىندا سول كۇندەلىكتى جازعان كەزدە 20 جاستا عانا بولعان شوقاننىڭ ۇلىلىعى، عالىمدىعى، بايقامپازدىعى، وي جۇيرىكتىگى، جازۋ شەبەرلىگى، قالامگەرلىك قارىمىنا تالاي رەت ءتانتى بولعان ساتتەردى باستان كەشتىم. جاستار گازەتى بەتىندە بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ تۇرعان جول ساپار ماقالالار سەرياسى ارقىلى ءوزىمىز دە شوقان تانۋشىلار قاتارىنا ەنگەنىمىزدى بايقاماي قالدىق.

سودان بەرى شوقان تاقىرىبى وزىنە ءجىپسىز بايلاۋمەن كەلەدى. عالىمنىڭ 150 جىلدىعى كەڭىنەن تويلانعان 1985- جىلى تاعى دا سول ساناتكەر رەداكتور سەيداحمەت اعامىزدىڭ قولداۋىمەن شوقان عۇمىر كەشكەن، ەڭبەك ەتكەن مەكەندەردى ارالاۋعا شىقتىم. ناتيجەسىز بولمادى. ۇلى عالىمنىڭ ومىرىنە قاتىستى جاڭا ماعلۇماتتارعا جولىقتىم. جاستار گازەتىنىڭ ەكسپەديسياسى رەتىندە جۇرگىزىلگەن بۇل ەكى جول ساپار دا «جالىن» باسپاسىنىڭ نازارىنا ىلىگىپ، العاشقىسى «شوقان ىزىمەن» (1977- جىلى)، كەيىنگىسى «جاسىن-تاعدىر جارقىلى (1987- جىلى) دەگەن اتپەن كىتاپ بوپ جارىق كوردى. سودان كەيىنگى جىلدارى ءوزىمىز قازاق پەن تۇرك جۇرتتارىنىڭ ەتنيكالىق نەگىزدەرىن قاۋزاعان كۇردەلى عىلىمي تاقىرىپتارعا بۇرىلىپ كەتكەندىكتەن، شوقاننان ءبىراز قول ءۇزىپ قالعانداي بولعام. الايدا ۇلى تۇلعا تاقىرىبى ىلعي دا ءبىر بۇيىرىمىزدە تۇرعاندىقتان، وعان قاتىستى كوزگە تۇسكەن دەرەكتەردى جيناستىرۋدى توقتاتپاعان ەدىم. اقىرى ارادا جيىرما جىلداي ۋاقىت وتكەندە شوقانعا قايتا ورالىپ، عالىمنىڭ بىلتىر تويلانعان 175 جىلدىعى قارساڭىندا 39 باسپا تاباق كولەمىندەگى «شوقان» اتتى كىتابىمدى ءبىتىرىپ، ول «قازاقستان» باسپاسىنان «عيبراتتى عۇمىر» سەرياسى بويىنشا جارىق كوردى. سىنشىلار تاراپىنان جانرى رومان-ەسسە دەپ باعالانعان بۇل تاريحي-عۇمىرنامالىق شىعارمادا ءبىز قازاقتىڭ ۇلى عۇلاماسىنىڭ جاڭادان تابىلعان شىنايى دەرەكتەرمەن، دايەكتى ماعلۇماتتارمەن كومكەرىلگەن تولىققاندى تۇلعاسىن جاساۋعا ۇمتىلدىق.

- ءسىز عىلىمدا جىلدار بويى «شوقاننىڭ تۋعان جەرى - قۇسمۇرىن بەكىنىسى» دەلىنىپ كەلگەن كوزقاراستىڭ كوبەسىن سوگىپ، شىن مانىندە عالىمنىڭ كىندىك قانى تامعان جەرى - كۇنتيمەس قىستاۋى ەكەنىن انىقتاۋعا اتسالىستىڭىز. بالا شوقان اسىر سالعان، اسىق ويناعان اۋىلدى تابۋ دا وڭاي بولماعان شىعار؟

- كۇنتيمەس اتاۋىن مەن العاش رەت اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ اۋزىنان ەستىدىم. الماتىداعى م.اۋەزوۆتىڭ مۇراجاي-ۇيىندە وتەتىن ءداستۇرلى حالىق ۋنيۆەرسيتەتى دارىستەرىندە الەكەڭنىڭ شوقان تۋرالى كوسىلە اڭگىمەلەگەن بىرەر لەكسياسىن تىڭداعانىم بار. سوڭعى دارىستەرىنىڭ بىرىندە عوي دەيمىن، اكادەميك ءسوزىنىڭ ءالقيسساسىندا «شوقان وباعانداعى كۇنتيمەس اتتى حان سارايىندا دۇنيەگە كەلدى» دەگەندى ايتىپ قالدى. الايدا سول الەكەڭنىڭ ءوزىنىڭ باسشىلىعىمەن شىققان شوقان شىعارمالارىنىڭ بارىندە، ونىڭ تۋعان جەرى قۇسمۇرىن بەكىنىسى دەپ كورسەتىلەدى. «كۇنتيمەس» دەگەنىن ءبىر ءسات توسىنداۋ قابىلداعانىممەن، ول كەزدە بۇعان اسا نازار دا اۋدارا قويماپپىن. كەيىن 1984- جىلى اكادەميكتىڭ 80 جىلدىعىنا بايلانىستى جاستار گازەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن اقساقالدان ينتەرۆيۋ الۋعا ۇيىنە ارنايى بارعانىمىزدا، ول كىسى «شوقان كۇنتيمەس دەپ اتالعان وردادا تۋدى» دەگەندى تاعى قايتالادى. ءبىراق بولاشاقتا شوقاننىڭ كىندىك قانى تامعان جەرىنە قاتىستى ىزدەنىستەرگە بارام دەگەن وي قاپەرىمدە جوق، ول دەرەكتى ءارى قاراي قاۋزاماپپىن. تەك 1985- جىلى شوقان عۇمىر كەشكەن مەكەندەردى ارالاۋعا شىعاتىن ساپارىمىز قارساڭىندا عانا ءا. مارعۇلاننىڭ سول سوزدەرىن قاعازعا تۇسىرگەن جازبامداعى كۇنتيمەس ورداسى اتاۋىنا نازارىم قايتا اۋدى. انىقتاپ سۇراۋعا ول كەزدە كەش، الەكەڭ سول جىلدىڭ قاڭتارىندا عانا دۇنيەدەن وزعان-دى. امال جوق كۇنتيمەستىڭ انىق دەرەگىن ءوزىم ىزدەۋگە كىرىستىم.

ءارتۇرلى قۇجاتتاردى كوز مايىمدى تاۋىسا قاراۋ ۇستىندە قۇسمۇرىن وكرۋگىنىڭ شوقان تۋرالى ادەبيەتتەردە جازىلىپ جۇرگەنىندەي، 1835- جىلى ەمەس 1844- جىلى اشىلعانىن انىقتادىم. وعان دەيىن شوقاننىڭ اكەسى شىڭعىس ءۋاليحانوۆ اعا سۇلتان بولعان امانقاراعاي دۋانىنىڭ ورتالىعى قاراوبا دەپ اتالعان جەردە ورنالاسىپتى. ول مەكەن شوقاننىڭ 1852- جىلى سالعان كارتاسىندا دا كورسەتىلگەن. سول كارتادا دۋان ورتالىعىنان تەرىسكەي-شىعىسقا قاراي 30-40 شاقىرىمداي شاماداعى ءبىر ءتۇستى شوقاننىڭ ءوز قولىمەن «قىستاۋ» دەپ باس ارىپتەرمەن بەلگىلەگەنى دە نازارىمدى اۋداردى. اقىرى ۇلى عالىمنىڭ كىندىك كەسكەن جەرىن سارسىلا ىزدەگەن 1985- جىلدىڭ كوكتەمىندەگى جولسوقتى ساپارىمنىڭ سوڭى سول «قىستاۋ» دەپ كورسەتىلگەن ورىندا تۇيىندەلگەن ەدى. كۇنتيمەسىڭىز سول جەردە ەكەن. بۇگىندەرى قوستاناي وبلىسى سارىكول اۋدانىنا قارايتىن، ءالى كۇنگە دەيىن كۇنتيمەس اتالىپ كەلە جاتقان اۋىلدىڭ كونەكوز قارياسى ماعان اعا سۇلتان ورداسىنىڭ، مەشىتى مەن قۇدىعىنىڭ ورنىن كورسەتتى، سول زامان تۇلعالارىنا قاتىسى بار ءبىرقىدىرۋ يلانىمدى دەرەكتەردەن اڭگىمە شەرتتى.

شىڭعىس ءۋاليحانوۆ امانقاراعاي وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى بوپ 1834- جىلعى تامىزدىڭ سوڭىندا تاعايىندالدى. سونىڭ الدىندا عانا ول باياناۋىلدىڭ ايگىلى ءبيى شورماننىڭ قىزى زەينەپكە ۇيلەنگەن بولاتىن. بىلدەي دۋاننىڭ اعا سۇلتانى ءۇشىن سول جىلى قىس تۇسكەنشە قىستاۋعا قولايلى ءبىر جەردەن اعاشتان قيىپ ءۇي تۇرعىزىپ الۋ اسا قيىن شارۋا ەمەس. بيىك وسكەن قايىڭ مەن قاراعايدىڭ قويناۋىنداعى كۇنتيمەس مەكەنى سونداي قويناۋلاردىڭ ءبىرى ەدى. مەيلى، سول جىلى اعا سۇلتان قىستاۋى سالىنىپ بىتپەي-اق قويسىن دەيىك. ءبىراق كەلەسى 1835- جىلى جاز بويى ول قۇرىلىستىڭ اياقتالۋى ابدەن مۇمكىن عوي. بۇل قيسىن الكەي مارعۇلاننىڭ 1958- جىلى سىرىمبەتكە ارنايى سوعىپ كونەكوز قاريالاردان جازىپ العان ەستەلىكتەرىندەگى، سارى ىبىراي ۇلى دەگەن اقساقالدىڭ «شىڭعىس وباعانعا كەرەي-ۋاق ەلىنىڭ اعا سۇلتانى بولىپ بارىسىمەن، وزىنە قونىس سالدىرىپ الۋعا كىرىسەدى، اعاشتان ءتۇيىن تۇيەتىن شەبەرلەر وعان تەز ارادا ساۋلەتتى وردا جاساپ بەرەدى»، دەپ ايتقانىمەن دە ءدال ۇيلەسەدى. دەمەك، 1835- جىلى قاراشادا دۇنيەگە كەلگەن شوقاننىڭ كىندىك قانى وسى وردا-قىستاۋدا تامعانى ابدەن يلانىمدى.

وسى ورايدا كۇنتيمەس اقيقاتىنىڭ كەيىنگى جىلداردا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا جارىق كورگەن قۇجاتتارمەن دە ناقتىلانىپ جاتقانىن ايتقىم كەلەدى. ماسەلەن، «ХҮІ-ХХ عاسىرلارداعى ورىس دەرەككوزدەرىندەگى قازاقستان تاريحى» اتتى سەريانىڭ 8- تومىنىڭ 1- بولىمىندە 1834-1853- جىلدارى ارالىعىندا، اۋەلى امانقاراعاي، 1844- جىلدان باستاپ دۋان ورتالىعى قۇسمۇرىن كولىنىڭ وڭتۇستىك بەتىنە ورىن اۋىستىرعاندىقتان، قۇسمۇرىن دەپ جاڭادان اتالعان وكرۋگتەردىڭ اعا سۇلتانى قىزمەتىن اتقارعان شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ بارلىق ۋاقىتتاردا دا قىستاۋىنىڭ تەك كۇنتيمەس بولعانى انىق جازىلعان. ال بۇعان دەيىنگى عىلىمي ەڭبەكتەردە ايتىلىپ جۇرگەن «تۋعان جەرى قۇسمۇرىن بەكىنىسى» دەگەنگە كەلسەك، ول شوقاننىڭ 1847- جىلى ومبى كادەت كورپۋسىنا تۇسكەن كەزدەگى اكىمشىلىك اتاۋىنا بايلانىستى تۋىنداعان جايت. قازاق شاكىرتى سول شاقتا قۇسمۇرىن وكرۋگى دەپ اتالعان دۋاننان كەلگەندىكتەن، ونىڭ تۋعان جەرى دە سولاي بەلگىلەنىپ كەتتى. ەگەر وكرۋگتىڭ اتى بۇرىنعىداي امانقاراعاي بوپ وزگەرمەي تۇرسا، ونى امانقاراعايدا تۋدى دەپ جازار ەدى. عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ قۇجاتتان اۋىتقىمايتىن تارتىبىنە سايكەس قاعازعا ءبىر ءتۇسىپ قالعان «تۋعان جەرى - قۇسمۇرىن» دەگەن ءسوز سودان بىلايعى دەرەكتەردە دە ءارى قاراي كۇمان-كۇدىكسىز قايتالانا بەردى.

كادەت كورپۋسىنا ول قۇنارلى بىلىممەن باردى

- تۇلعانى وتباسى مەن ورتا قالىپتاستىرادى. شوقاننىڭ بالالىق كەزەڭى قالاي وتكەن؟ ونىڭ حان-سۇلتاندار اۋلەتىنەن ەكەنى بولاشاق زەرتتەۋشىنىڭ بولمىس-بىتىمىنە قانشالىقتى ىقپال ەتتى؟ 5 جاسىنان حات تانىپ، 7 جاسىندا اكەسى شىڭعىسقا جىر-داستانداردى حاتقا تۇسىرۋگە جاردەمدەسكەنىنە قاراپ، ونى، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، «ۆۋندەركيند ەدى» دەۋگە بولا ما؟

- بۇل رەتتە شوقاننىڭ اكەسى شىڭعىستىڭ ءوزىنىڭ دە قارا جاياۋ ادام ەمەستىگىنە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ول ومبى اسكەري ۋچيليششەسى جانىنداعى ءتىلماشتار دايىندايتىن ازيالىق مەكتەپتى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ بىتىرگەن ساناۋلى قازاقتاردىڭ ءبىرى. ورىسشانى كادىمگىدەي تۇسىنەتىن، سول تىلدەگى گازەتتەر مەن جۇرنالداردى قاراپ، وقىپ وتىراتىن، ورىس وقىمىستىلارىنىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى مەن ەتنوگرافياسىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناپ، جازىپ الىپ جۇرەتىن كوزى قاراقتى تۇلعا. شوقاننىڭ زەرەكتىگىن بايقاعان اعا سۇلتان، تۇڭعىشى التى جاسقا كەلگەندە بالاسىنا ورنىقتى ءبىلىم بەرۋدى كوزدەپ، كۇنتيمەس ورداسىندا قازاق مەكتەبىن اشادى. شىڭعىس اشقان ول مەكتەپتىڭ ءتالىمى جامان بولماعاندىعىن، شوقاننىڭ ون ەكى جاسىندا كادەت كورپۋسىنا بارعانعا دەيىن-اق كادىمگىدەي ءبىلىم العاندىعىنان دا اڭعارۋعا بولادى. كۇنتيمەس مەكتەبىندە شاكىرتتەر قازاقشا تازا جازا ءبىلۋدى، ورتاعاسىرلىق قىپشاق-شاعاتاي تىلدەرىن وقىپ، تۇسىنە الۋدى، ارابشا، پارسىشا ءتىل سىندىرۋدى ۇيرەندى، شىعىس اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن جاتتادى، قازاقتىڭ حالىق ەپوستارىن وقىدى، تاريح پەن ەسەپ پاندەرىن ءوتتى.

تۋمىسىنان زەرەكتىگىمەن بايقالعان شوقانعا وقۋ-بىلىمگە اۋەلدەن جاقىن، ءار تىلدەن حابارى بار، شىعىس ادەبيەتى شىعارمالارىنا جەتىك ايعانىم اجەسىنىڭ دە اسەرى مول ءتيدى. ءۋالي حاننىڭ ايعانىمنان تارايتىن بالالارىنىڭ ءداستۇرلى جايلاۋلارى اۋەلدەن ەسىلدىڭ وڭ سالاسى اققانبۇرلىق وزەنىنىڭ الابى، ودان تۇستىككە قارايعى سالقىنكول، قالماقكول ايماقتارى ەدى. ءوزى باسقا دۋاننىڭ اعا سۇلتانى بولسا دا، شىڭعىس جىل سايىن كوكشەتاۋ وكرۋگىنە قارايتىن وسى اتا جايلاۋلارىنا سوناۋ وباعان بويىنان كوشىپ كەلىپ، ءۇش اي جاز قىزىعىن اعايىندارىمەن بىرگە وتكىزەتىن. شوقان سىرىمبەت ورداسىن مەكەندەيتىن ايعانىم اجەسىمەن دە نەگىزىنەن وسى جايلاۋعا كەلگەندە عانا جولىعۋشى ەدى. ءبىلىمدى اجە جاز بويى العىر نەمەرەسىن قاسىنا كوبىرەك ۇستاپ، ءارتۇرلى ەرتەگىلەر، اڭىزدار مەن ولەڭدەردى ۇيرەتەتىن، وزىندە بار شاعىن قيسسالار مەن داستانداردى تىڭداتاتىن. ونىڭ ۇستىنە اعا سۇلتان ورداسىنا ايگىلى بي-شەشەندەر، اقىندار مەن جىراۋلار، انشىلەر مەن كۇيشىلەر ات باسىن ءجيى بۇرىپ جاتادى، وسىندا ءارتۇرلى ونەر سايىستارىن وتكىزەدى.

ءوزى زەيىنتال شوقاننىڭ قابىلەتىنىڭ ودان ءارى اشىلۋىنا ۇشقان ۇياسىنداعى وسىنداي جان-جاقتى رۋحاني ءتالىمنىڭ دە ەرەكشە اسەر-ىقپالى ءتيدى. ءبىر جاعىنان، ونىڭ «ۆۋندەركيندىك» دارىنى سوناۋ ابىلاي باباسىنان كەلە جاتقان تەكتىلىكتىڭ ۇشقىنىنا دا ساياتىن. ابىلاي حاننىڭ اتاقتى قولباسشى، جاهانگەر ءامىرشى عانا ەمەس، شاندوز كۇيشى بولعانى، ءوزىنىڭ دە ءبىرتالاي كۇيلەر شىعارعانى بەلگىلى. ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ اراسىنان شوقاننان باسقا دا كوپتەگەن تالانتتى تۇلعالار شىقتى. ءۋاليحاننىڭ تۇڭعىشى ابايدىلدانىڭ بالاسى بولات تورە ايگىلى جىرشى، شىڭعىستىڭ تۋعان ءىنىسى قانعوجا تورە شالىمدى قوبىزشى بولسا، شوقاننىڭ تۋعان ءىنىسى ماقىنىڭ اعاشتان تۇيىن تۇيگەن قولونەر شەبەرى اتانعانى ءمالىم. بۇل رەتتە شوقاننىڭ كادەت كورپۋسىنا ءتۇسىپ، بىلگىر ۇستازدار ءتالىمىن كورۋى، ونىڭ بويىنداعى ارىدان كەلە جاتقان تەكتىلىك دارىن شوعىن ودان ءارى لاۋلاتقان ۇيلەسىمدى ساتتىلىك بولعان ەدى.

- وسى ورايدا ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن 12 جاسار كەزىندە وزىنە مۇلدە بەيتانىس ومبى شا ه ارىنداعى كادەت كورپۋسىنا وقۋعا قابىلدانعان شوقان كوپ ۇزاماي ونداعى ۇزدىك شاكىرتتەردىڭ بىرىنە، قاتارلاستارىنىڭ كوشباسشىسىنا اينالدى. بۇل فەنومەندى قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟

- بۇل دا ابىلايدان كەلە جاتقان تەكتىلىكتىڭ، كوشباسشىلىق قابىلەتتىڭ نىشانى، كىشكەنتايىنان قازاقتىڭ رۋحاني ءتالىمىنىڭ سىرلى بۇلاقتارىنان سۋسىنداپ وسكەن جان-جاقتى تاربيەنىڭ ناتيجەسى. باسىندا ورىسشاعا شورقاقتىعىنا قاتىستى ءسال-ءپال توسىرقاعانىمەن، شوقاننىڭ كۇنتيمەس مەكتەبىنەن العان ءبىلىمىنىڭ دەڭگەيى ونىمەن بىرگە كادەت كورپۋسىنا تۇسكەن قاراپايىم كازاك-ورىس بالالارىنىڭ وقۋىنا قاراعاندا قۇنارلىلاۋ ەدى. ءارى ول ءوزىنىڭ حان تۇقىمى، اعا سۇلتاننىڭ بالاسى ەكەندىگىن، سول دەڭگەيگە ساي بولىپ ءجۇرۋ كەرەكتىگىن، باسقاعا كەۋدەسىن باستىرماۋ قاجەتتىگىن دە جاقسى تۇسىنەتىن. ونىڭ ۇستىنە ايگىلى حان تۇقىمىنىڭ شىعىس ادەبيەتىنەن ساۋاتتىلىعى، بايىرعى قىپشاق-شاعاتاي تىلدەرىن بىلەتىندىگى، ارابشا، پارسىشا تاني الاتىندىعى دا ۇستازدارىنىڭ نازارىن اۋداردى. اسىرەسە شوقاننىڭ بۇل قابىلەتىن ءوزى شىعىستانۋشى بولسا دا ورىس ادەبيەتىنەن ساباق بەرەتىن ن.ف.كوستىلەسكي سىندى مۇعالىم ەرەكشە باعالادى.

قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىندە وقىپ، ونشاقتى ءتىل بىلەتىن ايگىلى پروفەسسور كازىمبەك مىرزاداي ءىرى عۇلامادان ءدارىس العان، بولاشاقتا بەلگىلى شىعىستانۋشىعا اينالار بەرەزينمەن كۋرستاس بولعان كوستىلەسكي ءۇشىن شوقان سىندى الىمدى شاكىرتتىڭ كادەت كورپۋسىنا تۇسكەنى ايرىقشا ءبىر قۋانىش بولعانى انىق. قازاقشانى ءوزى دە ءتاپ-ءتاۋىر بىلەتىن ۇستاز شوقاندى بىردەن باۋىرىنا تارتىپ، ول ورىسشانى يگەرە باستاعاننان حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناۋعا جۇمىلدىردى، ءبىرازىن بىرلەسە وتىرىپ ورىسشاعا اۋدارىستى، جيداشىلىق جۇمىستىڭ عىلىمي باعىت-باعدارلارىن ۇيرەتتى. دايىنداپ بىتكەن دۇنيەلەرىن قازانداعى پروفەسسور دوسى بەرەزينگە جىبەرىپ وتىردى. كەلە-كەلە ورتاعاسىرلىق تۇرك جازبا جادىگەرلەرىن زەرتتەۋگە، ولاردان قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى ىزدەۋگە باۋلىدى. شوقاننىڭ قىپشاق-شاعاتاي جازبا مۇرالارىن تانۋشى بىلگىر عالىمداردىڭ ءبىرى رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ، ولاردىڭ كوبىن الەمدە، ەۋروپالىق عىلىمدا تۇڭعىش رەت تەرەڭدەي زەرتتەۋىنىڭ، ايگىلى قاشعار ساپارىنان اكەلگەن كونە قولجازبالاردى عىلىمي اينالىمعا ءبىرىنشى بوپ ەنگىزۋىنىڭ قاينار كوزى دە سول كوستىلەسكيدەي ۇستازدىڭ باعىتتاپ بەرگەن تياناقتى تالىمىنەن باستاۋ الادى.

ونىڭ ومىرىنە دە، ولىمىنە دە قاتىستى قاۋەسەت كوپ

- شوقاننىڭ نەگىزىنەن عىلىمعا دەن قويۋى، اتا-باباسى، اكەسى سەكىلدى بيلىككە، اعاسۇلتاندىققا ۇمتىلماۋى نە سەبەپتى دەپ ويلايسىز؟

- ونىڭ بيلىككە ۇمتىلۋعا ۋاقىتى دا بولعان جوق. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ اديۋتانتتى قىزمەتىندە ءجۇرىپ، ىستىقكول مەن قۇلجاعا ساپار جاسادى. ساياحاتنامالىق كۇندەلىكتەرىن جازدى. قاۋىپتى قاشعار ساپارىنا دايىندىعىمەن قوسا ەكى جىلى كەتتى. پەتەربورعا بارىپ عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىستى. دەنساۋلىعى جاراسا، سوندا تۇراقتاپ قىزمەت ەتكىسى كەلدى. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، بۇل ارمانى ورىندالمادى. جاستايىنان سىر بەرىپ جۇرگەن، قاشعار ساپارىنان قايتار جولدا تاۋدىڭ ىزعارلى سۋىعىنا ۇرىنىپ، اسقىندىرىپ العان قۇرت اۋرۋى ونى ەلگە قايتۋعا ءماجبۇر ەتتى. سول ناۋقاسىمەن ەندى پەتەربور بارىپ، عىلىممەن ورنىقتى اينالىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولا المايتىندىعىن تۇسىنگەننەن كەيىن عانا، قاراپايىم حالىققا جاقسى، ادىلەتتى باسشى بولامىن دەگەن نيەتكە بەرىلىپ، اعا سۇلتان سايلاۋىنا تۇسۋگە بەكىنەدى. الايدا وتارشىل اكىمشىلىك شوقان سياقتى دەڭگەيى بيىك ءبىلىمپاز تۇلعاعا ءبىر وكرۋگتىڭ بيلىگىن بەرىپ قويۋ، ەل ىشىندە وكىمەتكە قارسى ۇنامسىز ارەكەتتەردى تۋىنداتۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپپەن، ول سايلاۋدا داۋىس سانىمەن جەڭىپ تۇرسا دا، سىرتىنان «ناۋقاسىنا بايلانىستى، قىزمەتىنەن باس تارتتى» دەگەن قاراۋ شەشىم شىعارىپ، ورنىنا قارسىلاسى ەردەن ساندىباي ۇلىن تاعايىنداپ جىبەرەدى. ونىڭ بيلىككە ۇمتىلعانىنىڭ باس-اياعى وسىمەن بىتەدى. اسقىنعان دەرتىمەن قابات، ومبى ۇلىقتارىنىڭ ءزابىرىن كورگەن، ونىڭ ۇستىنە ءوز اعايىندارىنىڭ تۇسىنىسپەۋشىلىگىنە ۇشىراعان شوقاننىڭ سول شاقتاعى تورىعىڭقى تاعدىرى كادىمگىدەي ايانىشتى.

- شوقان ەڭبەكتەرىنىڭ قازاق عىلىمىنداعى الار ورنى قانداي؟ ونىڭ مۇرالارى جەتكىلىكتى دارەجەدە زەرتتەلدى مە؟

- ونىڭ ادال دوستارى - ساياحاتشى-عالىم پوتانيننىڭ، گەنەرال گۋتكوۆسكي مەن ونىڭ قىزى كاتەرينا گۋتكوۆسكايالاردىڭ شىنايى ىقىلاس-نيەتتەرىنىڭ ناتيجەسىندە جينالىپ قالعان، بۇگىندەرى عالىمنىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنا توپتاستىرىلعان مۇرالارىنىڭ - قازاق عىلىمى عانا ەمەس، الەمدىك عىلىمداعى ورنى دا ەرەكشە سۇبەلى. شوقان ورتالىق ازيانى، شىعىس تۇركىستاندى زەرتتەۋ ىسىندەگى ءىزاشار عالىمداردىڭ ءبىرى. ونىڭ قاشعارعا قۇپيا ساپارمەن بارىپ قايتقاننان كەيىن جازعان «التى شاردىڭ، ياعني قىتايدىڭ نان-لۋ ءۋالاياتىنىڭ (كىشى بۇحارانىڭ) جايى» اتتى ەڭبەگى وسى ايماق تۋرالى جاهاندىق دەڭگەيدەگى قۇندى زەرتتەۋلەردىڭ ءتولباسىسى. وسى ءوڭىردىڭ تاريحى تۋرالى سودان كەيىن جازىلعان عىلىمي شىعارمالاردىڭ بارلىعى دا شوقاننىڭ وسى ەڭبەگىنە ءبىر سوقپاي كەتە المايدى. ودان دايەك ىزدەيدى، سونىڭ ماعلۇماتتارىنان تياناق تابادى، دەرەكتەرىن سالىستىرىپ پىسىقتايدى.

قازاق پەن قىرعىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن ەۋروپالىق عىلىمعا تانىستىرۋداعى شوقان قىزمەتى دە ەرەسەن. بۇل رەتتە «ماناس» ەپوسىنىڭ ەڭ شۇرايلى بولىگىنىڭ ءبىرى - «كوكەتايدىڭ ەرتەگىسىن» الەمدە تۇڭعىش رەت جازىپ العانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. سونىمەن قاتار ونىڭ ورتاعاسىرلىق تۇرك تىلىندە جازىلعان كونە قولجازبالار مەن شىعارمالاردى تانۋداعى بىلىكتىلىگى دە تاڭعالدىرادى. ول مۇحاممەد حايدار دۋلاتي سىندى ورتاعاسىرلىق جەرلەس عۇلامامىزدىڭ «تاريح-ي راشيدي» اتتى ەڭبەگىن ەۋروپالىق عىلىمدا تىڭعىلىقتى زەرتتەۋدى العاش رەت قولعا الىپ ەدى. الايدا، دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ونى ءارى قاراي جالعاستىرۋعا مۇمكىندىگى بولمادى.

شوقان مۇرالارىن زەرتتەۋدە قازاقتىڭ وتكەن عاسىرداعى دانا عۇلاماسى الكەي مارعۇلاننىڭ اتقارعان ەڭبەگى اسا زور. ونىڭ باسشىلىعىمەن جيىلىپ-تەرىلىپ، تىڭعىلىقتى تۇسىنىكتەمەلەرىمەن ەكى مارتە جارىق كورگەن شوقاننىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى (بىلتىر ونىڭ قازاقشاسى شىقتى) ايرىقشا قۇندى قازىنا. سول مارعۇلان اقساقالدىڭ ءوز كەزىندە، «شوقان - نەگىزگى بولىگى سۋ استىندا جاتاتىن الىپ ايسبەرگ سياقتى زاڭعار تۇلعا، ءبىزدىڭ ول تۋرالى بىلەتىنىمىز ايسبەرگتىڭ سۋ بەتىندەگى از بولىگىندەي عانا دەسە بولادى، بىلمەگەنىمىز ودان دا كوپ» دەگەنى بار ەدى. سودان بەرى اسا وزگەرە قويعان ەشتەڭە جوق. ونىڭ ءالى تالاي حاتتارى مەن زەرتتەۋلەرى سو كۇيى تاپتىرار ەمەس. ولاردىڭ رەسەيدىڭ قۇپيا قويمالارىندا بۇركەلىپ جاتۋى دا مۇمكىن. ارينە تالايىنىڭ ۇشتى-كۇيلى جوعالعاندىعى امالسىز مويىندايتىن اقيقات. شوقان مۇرالارىن تاۋەلسىزدىك زامانى تالابى تۇرعىسىنان كەلىپ زەرتتەۋ جاعىنا دا ونشا كوڭىل اۋدارا الماي جاتقان سياقتىمىز. شوقان ءومىرىنىڭ كەي ساتتەرى مەن ونىڭ ولىمىنە قاتىستى اڭىزدار مەن قاۋەسەتتەر كوپ، دايەكسىز، دەرەكسىز پىكىر ايتۋشىلار دا جەتىپ ارتىلادى. سولاردى دا ءبىر جونگە كەلتىرەتىن، اقيقاتى يلاندىراتىن زەرتتەۋلەردى كوپشىلىككە تانىتا ءتۇسۋ كەرەك...

قازاق جەرىن جاۋلاۋشىلاردى «ورىس سيۆيليزاتورلارى» دەپ مىسقىلدايتىن

- اتىشۋلى چەرنيايەۆتىڭ اۋليەاتاعا جورىعىنا قاتىسقان شوقاننىڭ پولكوۆنيك تاراپىنان شا ه ار تۇرعىندارىنا جاساعان وزبىرلىعىنا شىداماي، ونىڭ قاراماعىنان ءوز ەركىمەن كەتىپ قالعانى ءمالىم. جالپى، ورىس پاتشاسىنىڭ قازاق دالاسىنداعى وكىلدەرىنە قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، تۋعان حالقىنا جاسالىپ جاتقان ادىلەتسىزدىكتەردى كورگەندە شوقان ءوزىن قالاي سەزىندى ەكەن؟

- قاتتى كۇيزەلگەنى انىق. شوقان ەڭبەكتەرىن، ول تۋرالى ەستەلىكتەردى وقىپ وتىرعاندا، ونىڭ وتارشىلدىق پيعىلداعى كوزقاراستاردى جاقتىرمايتىنىن، وعان جان-تانىمەن قارسى تۇراتىنىن بايقاۋعا بولادى. ءوز جازبالارىندا قازاق جەرىن جاۋلاۋشىلاردى «ورىس سيۆيليزاتورلارى» دەپ الدەنەشە رەت مىسقىلدايتىنى دا بار. كەنەسارى كوتەرىلىسى تۋرالى قۇجاتتاردى زەرتتەگەن كەزدەرىندە ورىس اسكەرلەرىنىڭ قاراپايىم حالىققا جاساعان تالاي جاۋىزدىقتارى تۋرالى وقىعان شوقاننىڭ ىشتەن تىنىپ، شاراسىزدىق كۇي كەشكەنىندە داۋ جوق. ونىڭ قاتتى دىمكاستانىپ جۇرسە دە، كۇتپەگەن جەردەن پولكوۆنيك چەرنيايەۆتىڭ اۋليەاتا جورىعىنا قاتىسۋعا كونە كەتۋىنىڭ ءبىر سىرى دا سونداي قىرعىنداردى بولدىرماۋعا قولقابىسىم تيسە دەگەن نيەتتەن تۋىنداعانداي بوپ كورىنەدى ماعان. الايدا جورىق بارىسىندا جەرگىلكتى جۇرتپەن بەيبىت كەلىسىمدەر جاساۋ مىندەتى جۇكتەلگەن شوقاننىڭ مامىلەگەرلىك قىزمەتى جەمە-جەمگە كەلگەندە، وركەۋدە پولكوۆنيككە قاجەت بولماي قالدى. ول اۋليەاتا (بۇگىنگى تاراز) شاهارىنا جەتكەن كەزدە قانتوگىستى بولدىرماۋ مۇمكىندىگى بار ەكەندىگىنە قاراماستان، شوقاننىڭ ايتقانىنا كونبەي، قالانى زەڭبىرەكتەرمەن اتقىلاپ، تۇرعىندارىن قىرعىنعا ۇشىراتتى. شوقان بۇل قانتوگىسكە توزە الماي، تىكە كەيىن قايتتى. چەرنيايەۆ قاندى جورىعىن ءارى قاراي جالعاستىردى. اۋليەاتادان كەيىن شىمكەنت شاهارىنا شابۋىل جاساپ، وندا پانالاعان 3 مىڭداي تۇرعىندى قىرىپ سالدى. كەلەر جىلى تاشكەنت قىرعىنىن جاسادى.

- ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى شوقاننىڭ اكەسىمەن، جالپى ءوز اۋلەتىمەن اراقاتىناسى قانداي ەدى؟ نەگە ول التىنەمەل باۋرايىندا قالىپ، ايسارىعا ۇيلەندى؟ نەگە ءوز اتا-بابالارىنىڭ ەجەلگى قونىسىندا ەمەس، وسى جاقتا دۇنيەدەن ءوتتى؟

- شوقاننىڭ سوڭعى جىلدارىندا قۇسالىق ساتتەر باسىمداۋ. اتا-اناسى ۇلدارىن ايگىلى سۇلتان-پراۆيتەل احمەت جانتوريننىڭ قىزى عازيزاعا ۇيلەندىرمەككە نيەتتەنگەندە، شوقان بويجەتكەندى الۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىعىن بىلدىرەدى. سودان كەيىن ول كۇتۋشى بوپ جۇرگەن قىزعا ۇيلەنبەكشى ەكەن، دەگەن نەگىزى كۇماندىلەۋ، قۇپيا تۇستارى جەتەرلىك اڭگىمەگە ۇشىرايدى. وسى وقيعالاردان كەيىن شوقاننىڭ اكە-شەشەسىمەن اراداعى قارىم-قاتىناستارىندا ءسال سىزات ورنايدى. دەنساۋلىعى شامالى تۇزەلگەندەي بوپ كورىنگەن سوڭ، پەتەربورعا جۇرمەككە قۇلقى اۋىپ ومبىعا كەلگەنىمەن، ناۋقاسى تاعى دا قايتالاپ، ءبىر جاعى قارجىسى دا جەتىمسىز بوپ، جولعا شىعا الماي، قىس بويى سول قالادا ايالداپ قالادى. 1864- جىلدىڭ ءساۋىرىنىڭ باسىندا كۇتپەگەن جەردەن الگى اۋليەاتا جورىعىنا قوسىلۋ ءۇشىن الماتىعا اتتانىپ كەتەدى...

اۋليەاتادان ورالعاننان كەيىن پەتەربورعا بارماق نيەتتە بولىپ جولعا شىققانىمەن، ول جولشىباي البانداردىڭ اعا سۇلتانى تەزەك تورەنىڭ اۋىلىنا كەلگەندە تاعى دەرتى قوزىپ، ساپارىن ءارى قاراي جالعاستىرا المايدى. سودان سول اۋىلدا اعا سۇلتان تۋىسىنىڭ وتىنىشىمەن ءبىراز ديلانىپ الۋعا توقتايدى. بۇل رەتتە ونىڭ چەرنيايەۆپەن كەلىسپەي كەيىن قايتقانى جونىندەگى اڭگىمەنىڭ ومبىعا بارعاندا الدىنان شىعاتىنىن سەزىنىپ، ءوزىن جەك كورەتىن گەنەرالداردىڭ تۇرتپەگىنە ۇشىراۋدان قاشقاقتاۋى مۇمكىن دەپ تە جورامالداۋعا بولادى. دەگەنمەن سول كۇزدە التىنەمەل ماڭىنداعى تەزەك اۋىلىنا سوعىپ، شوقاننىڭ حالىن بىلگەن الاتاۋ وكرۋگىنىڭ باستىعى گەنەرال كولپاكوۆسكيدىڭ وعان ءوز تاراپىنان ءتيىمدى ۇسىنىس ءبىلدىرۋى، ونىڭ وسى وڭىردە الاڭسىز ايالداۋىنا مۇرسات بەرگەن ەدى.

گەنەرال شىعىس تۇركىستان تاقىرىبىنىڭ سول زامانداعى ءىرى بىلگىرى بوپ سانالاتىن قازاق عالىمىنا ىرگەدەگى قۇلجا، شاۋەشەك، ءۇرىمجى، قاشعار ايماقتارىندا باستالعان ۇيعىرلار مەن دۇنگەندەردىڭ قىتاي بيلىگىنە قارسى كوتەرىلىسىنىڭ اڭىسىن بايقاپ وتىرۋدى، قۇلجاداعى قىتاي جاڭجۇڭىنىڭ (ولكەنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ) كولپاكوۆسكيدىڭ اتىنا، ودان كوتەرىلىسشىلەردى باسۋ ءۇشىن قايتا-قايتا ورىس اسكەرلەرىن جىبەرۋدى سۇراپ جازعان حاتتارىن مانجۋ تىلىنەن اۋدارىپ، ءوزىنىڭ جۇرگەن جەرلەرىنە التىنەمەل بەكەتىنىڭ شابارماندارى ارقىلى جولداپ تۇرۋدى تاپسىردى. بۇل ورايدا شوقاننىڭ سول ايلاردا كولپاكوۆسكيگە جازعان جەكە حاتتارىنىڭ كەيىنگى زاماندارداعى ۇيعىر-دۇنگەن كوتەرىلىسىن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن سەنىمدى دەرەككوزدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.

اعا سۇلتان اۋىلىندا ۇزاق ايالدايتىن بولعاسىن شوقان تەزەك تورەنىڭ نەمەرە اعاسى كوشەن تورەنىڭ قىزى ايسارىعا ۇيلەنەدى. الايدا شوقاندى تالايدان اينالدىرىپ كەلگەن قۇرت اۋرۋى (تۋبەركۋلەز) اقىرى ونى 1865- جىلدىڭ كوكتەمىندە ەسكى كۇنتىزبە بويىنشا ءساۋىردىڭ 10 ىندا و دۇنيەگە الىپ كەتەدى. شوقاننىڭ قازاسىن ەستىپ سىرىمبەتتەن التىنەمەلگە ارنايى كەلگەن ونىڭ تۋعان ءىنىسى جاقىپ اعاسىنىڭ قايتىس بولار الدىندا وتىنگەن تىلەگى بويىنشا، جەسىرى ايسارىنى كوكشەتاۋعا الا قايتادى. كەيىننەن ۇلكەندەردىڭ ۇيعارىمىمەن، امەڭگەرلىك سالتى بويىنشا، جاقىپتىڭ ءوزى وعان ۇيلەنىپ، ول ەكەۋىنەن تاراعان ۇرپاقتار بۇگىندەرى سىرىمبەت وڭىرىندە تۇرىپ جاتىر.

سۇحباتتاسقان ساكەن سىبانباي

دەرەككوز: «اڭىز ادام» جۇرنالىنىڭ №12 سانى. 2011- جىلعى ماۋسىم.