قازاقتىڭ ناعاشىلارى كىم: زەرتتەۋشى قاي ۇلتتارمەن تۋىس ەكەنىمىزدى انىقتادى
29-قاراشادا ا ق ش-تىڭ PLoS ONE جۋرنالىندا جاريالانعان عىلىمي ماقالادا قازاق ايەلدەرىنىڭ شىعۋ تەگى شىعىس ەۋرازيا توبىنا جاقىن ەكەندىگى ايتىلعان. بولاشاق باعدارلاماسىنىڭ تۇلەگى ايقىن اسقاپ ۇلى اتالعان زەرتتەۋگە اتسالىسقان عالىمداردىڭ ءبىرى ءارى ماقالانىڭ ءبىرىنشى اۆتورى. قازىر ول - ا ق ش-تىڭ ۋيسكونسين ۋنيۆەرسيتەتىندە (University of Wisconsin-Madison) PhD ستۋدەنتى. تىلشىگە بەرگەن سۇقباتىندا زەرتتەۋدىڭ عىلىمي ماڭىزى مەن قازاق ايەلدەرىنىڭ شىعۋ تەگى تۋراسىندا اڭگىمەلەپ بەردى.
زەرتتەۋگە 200 ادام قاتىستى
زەرتتەۋشىنىڭ ايتۋىنشا، ولار 200 ادامنىڭ ميتوحوندريالىق گەنومىن (mitochondrial genome) ورتالىق ەۋرازيادا جاسايتىن باسقا ۇلتتاردىڭ ميتوحوندريالىق گەنومىمەن سالىستىرىپ، ولاردىڭ ءبىر- بىرىمەن بايلانىسىنا تالداۋ جاساعان.
«بۇل عىلىمي جۇمىستا پايدالانىلعان ۇلگىلەردى نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى 2014-جىلى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىنە جۇرگىزگەن ەكسپەديتسيا بارىسىندا جيناعان. «وتكەن اجەلەرىمىزدىڭ توركىنى قايدا؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋدى كوزدەگەن زەرتتەۋشىلەر تۇراقتى تاريحي مەكەنى سانالاتىن جەتىسۋ وڭىرىندەگى ەكى ءجۇز ادامنىڭ گەنىن تەكسەردى. ەكسپەديتسيا باستالعان جەر جەتىسۋ ءوڭىرى بولعاندىقتان، الدىمەن سول جەردەگى پوپۋلياتسيالارعا گەنەتيكالىق تالداۋ جاسالدى. ولار ۇلى ءجۇزدىڭ البان، جالايىر، سۋان جانە شاپىراشتى قاتارلى ءتورت رۋىنىڭ وكىلدەرى. جامبىل جانە تۇركىستان وڭىرىندەگى دۋلات، قوڭىرات سىندى تاعى باسقا رۋلاردان ۇلگى جينالعان. ولاردىڭ گەنەتيكالىق ناتيجەسى جاقىن بولاشاقتا باسپا بەتىن كورۋى مۇمكىن»، - دەيدى ول سۇقباتىندا.
بۋريات حالقىمەن تۋىستىق بايلانىس بار
بەلگىلى بولعانداي، قازاق انالىق تارماق تۇرعىسىنان قىرعىز جانە ۇيعىر قاتارلى تۇركى تەكتەس ۇلتتارمەن تۋىس بولۋمەن قاتار، بايكول بويىن مەكەندەيتىن بۋريات حالقىمەن دە تىعىز تۋىستىق بايلانىستا بولىپ شىقتى.
«ميتوحوندريالىق گەنوم، ميتوحوندريالىق د ن ق (mtDNA) انالىق جۇلگە ارقىلى تۇقىم قۋالايدى. باسقاشا ايتقاندا، ول بالالارعا شەشەسىنەن كەلەدى. زەرتتەۋ ناتيجەسى بۇرىن وتكەن اجەلەرىمىزدىڭ توركىنى ءتورت تاراپتا، دەگەنمەن قازاقپەن تەكتەس جۇرتتاردان كەلگەندەرى كوبىرەك ەكەنىن اڭعارتىپ وتىر. زەرتتەلگەن ءتورت رۋدىڭ اراسىندا ايقىن ايىرماشىلىق جوق، تەك كەيبىر انالىق جۇلگەلەردىڭ (maternal lineages) جيىلىگىندە پارىق بار. ءبىر قىزىق جايت، بۇرىن د ن ق زەرتتەۋلەرى انىقتاعان تەمىر داۋىرىندە التايدا جاساعان ساقتاردىڭ انالىق جۇلگەلەرىنىڭ (HV ،N1 ،J ،T ،U ،K ،W ،I جانە X) بارلىعى دەرلىك قازاقتاردا بار»، - دەپ ءتۇسىندىردى ايقىن اسقاپ ۇلى.
سونداي-اق، ول تيبەت ۇستىرتىندە جاسايتىن شەرپا ۇلتىنىڭ انالىق جۇلگە جاعىنان تۇركى-موڭعول تەكتەس ۇلتتارمەن بەلگىلى جاقىندىعى بار ەكەنىن دە اتادى.
«شەرپالار تيبەتتە، نەپالدا، جانە تاعى باسقا ەلدەردە جاسايدى. بۇل ۇلت ءوزىنىڭ شىڭعا شىعۋداعى قايراتتىلىعىمەن تانىلعان. جومولۋنگما شىڭىنا (Mount Everest) تۇڭعىش شىققان ەكى كىسىنىڭ ءبىرى - تەنزىڭ نورعاي شەرپا بولعان»، - دەيدى ايقىن اسقاپ ۇلى.
شىعىستاعى جاپونمەن دە تۋىسپىز
ونىڭ ايتۋىنشا، باتىستاعى ۆەنگەرلەردىڭ انالىق جۇلگەلەرىنىڭ كەيبىر تارماقتارىن ورتالىق ەۋرازياداعى تۇركى- موڭعول تەكتەس جۇرتتارمەن بايلانىستىراتىن تۇجىرىم بار. دەگەنمەن ۆەنگەرلەر انالىق جۇلگەسى جاعىنان تۇركى تىلدەس ۇلتتارعا قاراعاندا ورىستارعا جاقىن ەكەندىگى بايقالعان. ءبىر قىزىعى، ەدىل بويىنداعى تاتارلار انالىق جۇلگەسى جاعىنان پاميردەگى تاجىكتەرگە جاقىن بولىپ شىققان.
تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، زەرتتەۋدە شىعىستاعى جاپوندار مەن ورتالىق ەۋرازياداعى تۇركى- موڭعول تەكتەس ۇلتتاردىڭ اراسىندا دا گەنەتيكالىق بايلانىس بار ەكەندىگى انىقتالدى. بۇرىنعى زەرتتەۋلەر جاپوندار مەن تيبەتتەردىڭ اراسىندا تۋىستىق بايلانىس بار ەكەندىگىن كورسەتكەن بولاتىن.
«قازاق ۇلتىنىڭ انالىق جۇلگەسى قاي جاقتان كەلگەنىن زەرتتەۋ ۇلتتىڭ شىققان تەگىن ءبىلۋ، ياعني ەتنوگەنەز تۇرعىسىنان ماڭىزدى. زەرتتەۋ مۇنىمەن اياقتالمايدى. ءبىز قازىر جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ اتالىق جۇلگەسىن دە زەرتتەپ جاتىرمىز. ناتيجەسى جاقىن بولاشاقتا شىعىپ قالادى دەگەن ۇمىتتەمىز. جوعارىدا اتالعان عىلىمي جاڭالىقتاردان تىس، بۇل ماقالانىڭ ماڭىزى قازاق اتاۋىن اعىلشىنشا «Kazak» دەپ تۇزەتىپ جازدىق»، - دەيدى زەرتتەۋشى.
ايتا كەتەلىك، ماقالانىڭ جارىققا شىعۋىنا قازاقستاننىڭ نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى، ۇلتتىق بيوتەحنولوگيا ورتالىعى جانە گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى ەڭبەك ەتكەن، سونىمەن بىرگە ا ق ش، جاپونيا جانە مەكسيكا قاتارلى ەلدەردىڭ زەرتتەۋشىلەرى دە اتسالىسقان.
